Совет–Хан Єаббасов
жүктеу/скачать 3,2 Mb.
|
treatise70934
ДОСТЫҚ МҰРААбай өзінің бүкіл .саналы өмірінде, шынайы достықты, достыққа апарар ақ-адал сезімдерді барынша кұрметтеумен қоса, оларды аса биік өркені мол мұрат деп таныған. Имани гүл іліміндегі үш сүюді талдай келіп: Махаббатпен жаратқан адамзатты, Сен де с ү й ол алланы жаннан тәтті. Адамзаттың бәрін с ү й бауырым деп, Және хақ жолы осы деп сүй ә д і л е т т і. Осы үш сүй болады имани гүл, Иманның асылы үш деп сен тахқиқ (анық) біл. Ойлан-дағы үшеуін таратып бақ, Дін де осы шын ойласаң, тағат (құлшылық) та осы, Екі дүние бұл тасдих (растау) — хақтың досы. Осыларды бұзатын және үш іс бар Пайда, мақтан, әуесқой — онан шошы .1 Міне, осынау күллі тіршілікті жаратушыны, адамзатты, әділетті — сүю арқылы табылатын достықты, өмір бойы аңсаумен және уағыздаумен өткен Абайдың ағартушылық сипатын, жеңіл-желпі сөз етіп қана қоймай, оны терең талдап зерттей ұғынуымыз қажет. Ол — шынайы с ү й е білуді, нағыз дарындылық пен талант деп ұққан. Көкірек көзін оятар білім мен ғылым ғана имани гүлге (үш сүю) жеткізетін сара жол деп түсінген. Ал, білім мен ғылымның кілті — Тіл! Олай болса, өміріңе қажет керекті тілді үйрену басты мақсаттардың біріне айналғанын Абай әркез өз еңбектерінде айтып отырады. Сондықтан да, ол — араб, парсы, шағатай, орыс тілдерін терең білудің арқасында, шығыс пен батыс ойшылдарының тапқан ғылым жүйелерін байланыстыра меңгерген. Оның өз заманынан оқ бойы озық артықшылығы да осында жатыр?! Әсіресе, Абай өзінің кемелденген шағында жақсы меңгерген орыс тілінің берген жемістерін көп пайдаланады. Өмірінің соңғы жылдарындағы дүниетанымы мен ойшылдық көзқарастары аса мағыналы жаңа сипаттарға ауысады. Орыс халқының озық ойшылдары ‑ Герцен, Белинский, Чернышевский, Добролюбовтардың шығармаларын тікелей оқу арқылы, табиғатынан данышпан туған Абай ойшылдықтың не бір қиын биіктеріне қол созады. Ол осы орыс тілінің арқасында, батыс европаның философ-ғалымдарының (Спиноза, Спенсер, Милл және Дарвин) еңбектерімен танысып қана қоймай, оларды ой елегінен өткізу арқылы өз пікірлерін тұжырымдаған. Әсіресе, көне грек кемеңгерлері Сократ, Платон, Аристотельдің еңбектерімен танысу, оны көне шығыс ойшылдарымен салыстыра игеру Абайдың сыбағасына тиген ұлы мұрат. Бертін келе Абай ақындық өнердің шыңына көтерілгенде Крылов, Пушкин, Лермонтов, Толстой, Гете еңбектерін құныға оқып, олардың біразының шығармаларын қазақ тіліне аударып, туған халқының игілігіне айналдырды. Абай өзінің бұл аудармаларына өнер жарысының көзімен қараған. Осылай дей тұрғанның өзінде де, аударып отырған ақынының құдіретіне де қиянат жасамаған Абай өзінің. 25-ші -сөзінде: «Орысша оқу керек,* хикмет (керемет, ғажайып, сыр, ақыл) те, мал да, өнер де ғылым да бәрі орыста тұр. Зарарынан қашық болуға пайдасына ортақ болуға тілін, оқуын, ғылымын білмек керек. Оның үшін олар дүниенің тілін білді, мұндай болды. Сен оның тілін білсең, көкірек көзің ашылады. Әрбіреудің тілін, өнерін білген кісі сонымен бірдейлік дағуасына (теңесу) кіреді, аса арсыздана жалынбайды.», — деп, басқа тілдерді білген жандардың кісілігі асып, қоршылық көрмейтіндігін айтады. Сол кездің өзінде-ақ Абай білімді бір басың үшін емес, ел-жұртқа айналаңа адалдығыңмен қызмет ету үшін үйренуді баса көрсетеді. Тіпті, өзінің айтпақ ойын, жаңағы 25-ші сөзін де онан бетер ашық та айқын көрсетіп. «Малды қалай адал еңбек қылғанда табады екен, соны үйретейін, мені көріп және үйренушілер көбейсе, ұлықсыған орыстардың жұртқа законы бірдей болмаса, законсыз қорлағанына көнбес едік. Қазаққа күзетші болайын деп біз де ел болып, жұрт білгенді біліп, жұрт қатарына қосылудың қамын жейік деп ниеттеніп үйрену керек...», — деген ойынан Абайдың нені аңсап, қандай қияға қол созып отырғанын, терең түсініп аңғармау мүмкін емес. Абайдың ағартушылық және педагогикалық еңбектерінде, тәрбиенің әдістерін ғана көрсетіп қоймайды сонымен қоса, оның мақсаты мен мәніне орай үлгілерді бірге ұсынып отырады. Заманына лайық ел-жұртының алдына қойған мақсаты .анық болғандықтан, соған орай істеліп жатқан істің де әділ бағасын көрсетіп отыруды өзінің міндеті санаған. Мәселен, осы 25-ші сөзіндегі мынау сәтке көңіл аударалық «Қазірде орыстан оқыған балалардан, тым артық жақсы кісі шыға алмай да тұр.Себебі ата-анасы, ағайын-туғаны, бір жағынан бұзып жатыр.Сөйтсе де осы оқыған балалар ‑ ана оқымаған қазақ балаларынан үздік, озық», ‑ деп өмірден өзі байқап жүрген шындықтың да бетін ашып отыруға тырысқан. Өктемдік пен арсыздыққа .құрылған қоғам бір жағынан дұрыс тәрбие бермесе, екінші жағынан пәндешілік үшін оқытып жатқан ата-ананың да жаман әсерлерін жасырмайды. Міне, Абай педагогикасының құдіреті де осында жатыр.Ол жоғарыда айтылғандай көзқарастағы ата-анағада: «...Турасын ойлағанда, балаңа қатын әперме, енші берме, барыңды салсаң да... орыстың ғылымын үйрет! Мына мен айтқан жол ‑ мал аяр жол емес. Құдайдан қорық, пендеден ұял, балаң бала болсын десең ‑ оқыт, мал аяма! Әйтпесе, бір ит қазақ болып қалған соң, саған рахат көрсете ме, өзі рахат көре ме, яки жұртқа рахат көрсете ме?!.» ‑ деп соншама өміршең де өркенді тіршіліктің мәнін айпарадай ашып ұғындыра білген. Ол өзінің осы пікірлерін, аядай ғана қазақ жұртының тіршілігіне байлап қоймай, күллі адамзаттық мұраттармен астастырып жетілдіре түсетінін көреміз. Абай өзінің 38-ші қара сөзінде: ‑ «...Күллі адам баласын қор қылатын үш нәрсе бар1. Содан, қашпақ керек! Әуелі — надандық, екінші — еріншектік, үшінші — залымдық деп білесің?! Надандық — білім-ғылымның жоқтығы, дүниеде еш нәрсені оларсыз біліп болмайды. Білімсіздік — хайуандық болады. Еріншектік — күллі дүниедегі өнердің дұшпаны. Талапсыздық, жігерсіздік, ұятсыздық, кедейлік — бәрі осыдан шығады. Залымдық ‑ адам баласының дұшпаны ‑ дейді де Абай осылардан құтылудың пәрменді жолдарын атап-атап айтып береді. Ойлана толғанып, ұқыппен тындап көріңіз? Бұл да осы 38-ші сөзінде: «.Бұлардың емі — халқына махаббат, күллі ғаламға шапқат, қайратты да тұрлаулы ғаділетті іс, алды-артын байқарлық білім мен ғылым», — деп тұжырымдайды. Ол бірақ өзінің арман еткен шапқат пен достық сезімдерін, өзі өмір сүрген ортасынан таба алмай қамығумен күн кешеді. Сондықтан да, ол келешектен гөрі өтіп кеткен өмірін аңсап: Есіңде бар ма жас күнің, Көкірегің толық, басың бос. Қайғысыз, ойсыз, мас күнің? Кімді көрсең бәрі дос. Махаббат, қызық, мал мен бақ, Көрінуші еді досқа ортақ. Үміт жақын, көңіл ақ, Болар ма сондай қызық шақ? Құдай-ау, қайда сол жылдар, Махаббат, қызық мол жылдар?! Ақырын, ақырын шегініп, Алыстап кетті-ау құрғырлар. Жалынасың, боқтайсың, Сағынасың, жоқтайсың. Махаббат кетті, дос кетті — Жете алмайсың, тоқтайсың. Көзіме жас бер, жылайын, Шыдам бер, сабыр қылайын. Жаралы болған жүрекке Дауа бер, жамап сынайын — деп, жан жарасымен азап шеккен ғұлама-ақын өзін-өзі төзімділікке шақырып, күңірене күйзелумен өтіп жатқан күндерін жасырмайды. Қайта, келер ұрпағына сыр шерте, қабағат ауыр мұң-зарын аманат етіп, бұл жолды соқпай ілгеріле дейтін тәрізді. Кемеңгер жанның көкірегін шерменде еткен, әділетсіз қоғам мен білім-ғылымы жоқ ортаның аяусыз азабына, сенің де жаның қарылғандай сезімде боласың?! Міне, осының бәрі де тәрбие мен тәлім! Шынымен де өз еркіндігің өзіңе келгені рас болса, ұрпақ тәрбиесі үшін тереңнен сүзіп асылын алатын ұлағат. Абай сынды жұмбақ жанның ұлағаты! Түбінде, Абайтану ғылымының арнасы, бұрынғыдай жалтақтықты ысырып тастап, нағыз ғылыми негіздерге сүйене отырып, түркі халықтарынан шыққан данышпандардың үнемі жалғастықта болғанын, жүйелей талдап зерттелетін күндердің де келетіндігіне сенгіміз келеді. Сонда ғана, Абайдың адам тәрбиесі хақындағы көзқарастары аса үлкен мәнге жетіп, болашақ ұрпақтың көкірегін оятар сәулелі шапағына айналары хақ. жүктеу/скачать 3,2 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|