Спорттағы жаттығу және жарыс іс-әрекетінің психологиялық ерекшеліктері қ.І. Адамбеков

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Бастауыш мектеп және дене мәдениеті» сериясы, № 2 (33), 2012 ж. 
 
3 
СПОРТТАҒЫ ЖАТТЫҒУ ЖӘНЕ ЖАРЫС ІС-ӘРЕКЕТІНІҢ 
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
 
Қ.І. Адамбеков – профессор, п.ғ.д., 
К.Д. Ахинжанов – психология доценті, к.б.н., 
С.А. Солтекова – психология магистрі 
 
Спорт іс-әрекетіне жалпы мінездеме. 
Спорт  іс-әрекетінің  бiр  ерекшелiгi  ӛзінің  қозғағыш  қҧрылымымен  бейнеленедi,  яғни  спорттық 
жаттығулар қозғағышы ӛзінің негiзгi мазмҧнымен сипатталады. Спорт іс-әрекетінің жеке тҥрлерiнiң 
ҧқсас мазмҧны алуан тҥрлi. Спорт іс-әрекеттерінің тҥрлерін классификациялау негізі жарыс іс-әреке-
тімен  және  қарсыластарменен  әрекеттесу  арқылы  негізделеді.  Бҧдан  –  спорттың  тҥрлерiнiң  тiкелей 
байланысумен, қарсы кҥресуімен (бокс, спорт ойындар, сайыс, кҥрес) бақталастар болып келеді. Бҧл 
спортшылардың психикалықтың қҧрастыруының ерекшелiгі және спортшының жекелік кӛрінісі, таң-
даған  спорттың  тҥрлерiндегi  жақтан  жарыс  іс-әрекетінің  спортшысының  психикалық  сапаларың 
талаптарының жҥйесi болып табылады. 
Оқу-жаттығу қызметтiң психологиялық қҧрылымы. 
Спорттық жаттығу бҧл организмге психологиялық әсердiң жҥйесi, психикалық және дене мәдениет 
кӛмегіменен спортшыға әсер ету. Спорттық жаттығудың тҥпкi мақсаты спорт жарыстарына спортшыны 
дайындау және жоғарғы нәтижелерге жету болып табылады. Спортшы оқу-жаттығу іс-әрекет процес-
сiнде ӛз қозғағыш сапаларын – кҥштi, жылдамдық және икемділікті, ептілікті, шыдамдылықты жоғары 
жетiлдiредi.  Ол  қабылдаулар  және  қозғағыш  әсерлердiң  әдiстерiн  бағдарлайды  және  тікелей  орындау 
әдістерін техникалық негізін жасап, жарыста орынды орындауда кӛрсетіп мінсіздікке жетеді. 
Адамның  психикалық  сапалары,  олардың  дамуы  және  әбден  жетiлуі  оқу-жаттығу  іс-әрекетінде 
спортшының санасына кіреді, яғни спорттық жаттығу процесінде ӛте орынды орындауда оқып, мін-
сіздікке жетеді. Спорттағы оқу-жаттығу қызметі, ақырында, спортшының жоғарғы жҧмысқа қабiлет-
тiлiк кҥйiн, табысын әсер етуге бағытталған машықтанғандықтың кҥйi болып табылады. Машықтан-
ғандықтың кҥйi спортшының дайындығының әр тҥрлi жиынтығы – кҥштік, техникалық, тактикалық, 
теориялық  және  психологиялық.  Спорт  жағдайлар  кҥйі  және  спортшының  дайындығының  тҥрлерi 
спорт іс-әрекетінің  нақты тҥрлерiндегi жарыстарына қатысу дайындығын мінездейді.  
Спорттық жағдайлар: 
– жылдамдық жоғарылайды қозғағыш реакциялар, әр тҥрлi кҥрделi реакциялар мiнсiздiкке жетедi; 
– сезгiш ажыратуы айқын және әсерлi процестерге айналады – әр тҥрлi сезiнулер: қабылдаулардың 
тҥрлеріне айқындалады: «уақытты сезу, су сезу, снарядты сезу т.б.» 
–  Зейіннің  негiзгi  қасиеттерiн  кӛрсетуі  ҥлкейедi;  шоғырландыру,  ҥлестiрiлу,  ауыстырып  қосу, 
орнықтылық;  қарқын,  кӛлем  және  ӛз  кҥйiн  әсерлi  бақылаудан  астам  спортшының  мҥмкiндiктерін 
туғызады. 
–  спортшының  санасының  жҧмыс  жасауы  артады  және  ҧйымдағы  зияткерлiк  қабiлеттiлiктерi 
арқылы ӛз әсерлерiн басқарулары дамиды; 
–  спортшының  тҧлғалық  сапасы,  оның  адамгершiлiктiктерi  айқын  кӛрінеді,  қызбалық  (олардың 
жоғарғы ӛрнегiнде) тағы басқалар, ерiк кӛріністері айқындала бастайды. 
Оқу-жаттығу іс-әрекетінің жҥйесіндегі спортшының дайындығының психологиялық негiздері 
Спортшыға  психология  педагогикалық әсерiнiң  жҥйесiнде ерекше  мән беретін  процесстер:  пара-
сат, ерiк және қызбалық, тәрбие және адамгершiлiктiк сияқты  ӛзектi қасиеттерiнiң әбден жетiлдiруi 
болып табылады. Спортшы осы қасиеттерді әбден дамытып, жетiлдiру керек бҧл қасиеттері болмаса 
спортшыларды  еш  жарысқа  дайындауға  болмайды,  старттық  әзiрлеуге  жіберілмейді.  Спортшының 
бар болмысын әзiрлеу тәрбиеге кiредi. Спортшы ӛмiр сҥрiп, жҧмыс iстеген қоғамда нақтылы болмы-
сымен нормалар, қатынас және қоршаған әлеуметтiк ортамен ӛзара әрекеттесу, қоғамдық ӛмiр және 
қызметтiң барлық қҧбылыстарына қатынастарын қҧрастыру және оның мiнез-қҧлығының негiзі жата-
ды,  спортшылардың  адамгершілік  болмысы  мен  сапаларын  әзiрлеуi  барлық  деңгейлерiнде  әбден 
жетiлдiру керек. 
Тҧлға ретінде спортшы ӛз қозғағыш қабiлеттiлiктерiн дамыту арқылы ғана емес, психикалық жеке 
сапаларын дамыту арқылы, ӛз ӛмiрi және іс-әрекетінің рационализациясы арқылы да жоғарғы спорт-
тық  нәтижелерге жетуге ҧмтылады. Спортшыға маңызды белгiлерді А.А. Тер-Ованясян – ӛз қарсы-

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Начальная школа и физическая культура», № 2 (33), 2012 г. 
 
4 
ластарына спорттық мiнез-қҧлық арқылы орынды тҥзу қатынастың синонимы бола білуі қажет дейді. 
Спортшы  кез  келген  қиындықтарды  оңай  кӛтередi  және  ӛз  жетiстiктерiне  абыржымастан  қарайды. 
Батылдық  ол  толық  ӛз  мiнез-қҧлығындағы  сабырлық  ету  және  шамасын  сезу  ешқандай  жағдайда 
жоғалтпайтын,  тҧлға  алдында  тҧрған  табыстарды  табандылығын  ерiктi  кӛрсету.  Спортшы  жоғарғы 
спорттық  нәтижелерге  жетуi  және  ӛзiнде  оң  қасиеттер  қҧрастыруға  ҧмтылуы  және  спорттың  әдеп 
негiздерiнiң  талаптарына  сәйкес  болуы  керек.  Спорттағы  адамгершiлiктiктiң  әсер  етуi  бағытталған-
дық ретiнде тҧлға мҧндай сапамен ӛте тығыз байланған. Спорт нақтылы әлеуметтiк жағдайлар және 
адамның мәртебелерi қалыптасқан қатынастардың жҥйесiнiң қҧрастыруымен қҧндылықтардың және 
қажеттіліктерімен әрдайым байланған. Сонымен бiрге спорт белгiлi бiр нәтижеге бағытталған.  
Жоғарыда айтылғандарды ескере келе спортшының адамгершілік қасиетін қалыптастыруға 
тӛмендегі:  
1) спорт дҥние тануының қҧрастыруы бҧл таңдалған спорттың тҥрiндегi нақты іс-әрекетке спорт-
шының кӛзқарастарының жҥйесi. Мақсаты – бiлу аймағында бiлiмдердiң спортшысының қару-жара-
ғы, дамытуы және жарыс ережелерімен спорттық жаттығуларын қолдануында; жеке тҧлғаға жоғары-
да айтылғандардың жаттығудан тыс жағдайлардың әсері туралы білгендері дҧрыс 
2) спортшы сенiмдерiнiң қалыптасуы ӛмірлік идеалды таңдауы және ӛмірлік позицияның қалыптас-
тыруынан тҧрады. Спортшының сенiмiндегi заттық аманшылықтың ықпалын ескеру керек. Сенiм – бҧл 
шынайы спорт батырлығы және ӛз спорттық нәтижелерiн қорғау, және ерлiк. 
3) спортшылардың қҧндылық бағыт сабақтас мҥдделерiнiң қҧрастыруы. Бҧл ӛмірде жалғыз мҥдде-
лер болу мҥмкін. Спорттағы жалғыз қҧндылық спорт іс-әрекеті болады. Спортшы спортқа ӛзiн толық 
бередi, басқа жалпы адамдық қҧндылықтар болмайды.  
4) мақсатқа жету қҧралдар және әдiстерi туралы ҧғынылған спорт іс-әрекетінің таңдалған тҥрінде-
гі нәтиженiң мақсаттануы ретiнде қҧрастыру.    
Спортта мақсаттардың екі негізгі тҥрі бар: мазмҧнды нәтиже және мақсатқа ҧмтылу. Бiрiншi жағ-
дайда, спортшыға мақсатты тҥрде шарт қояды – ол жарыста ҧту,қарсылас командасын жеңу, рекорд-
тық нәтижеде бiрiншi орын алу; екiншi – қозғағыш әсердi дҧрыс орындау, жаттықтырушының такти-
калық жоспарды орындаудағы кӛрсеткішті жҥзеге асыру.  
Мақсаттар  қойылу  нақты  мақсаттың  анықтауымен  және  жетудің  әдістеріменен  әрдайым  байлан-
ған. Оқу-жаттығу қызметінің процессiндегi мақсаттарын қҧрастыруды негiзгi шарты – оның болашақ 
мақсаттарына байланысты. Сонымен бiрге аралық мақсаттар да айқындалады. Оны қҧрастыру спорт-
шының  дене  кҥшін,  техникалық  және  тактикалық  жетiлдiруi  бойынша  жҧмысты  сапалы  орындауға 
қарай бағытталған. 
Тҧлғаның мақсаттылығы спортшының санасын мекендейді және жҧмысқа басшылық болып табы-
лады; спортшының адамгершілік сапаларын спорт ҥшiн қҧрастыру ӛте маңызды екенін анықтайды; 
5) Ӛз ӛмірінің негізгі отан сҥйгіштігі, отан алдындағы жауапкершілігі спорт іс-әрекетін қҧрастыру-
дың  сипаттамасы  болып  табылады.  Осындай  сапаны  М.Мономенов  ӛте  тура  және  тегiс  мiнездейдi. 
Оның  пiкiрi  бойынша,  отан  сҥйгiштiк  –  бҧл  алдына  аса  зор  қҧрмет  кӛрсетудің  ӛріс  сезiм  жинағы. 
Әрине, әсердегi отан сҥйгiштiк отанға ӛз ӛмiрi, барлық адамгершiлiк осындайда жай ғана жақсы кӛрiп 
беруге потенциалдық мҥмкiндiгiболып табылады. Бҧл сезiмдер сонша абстрактiлiгi айқын. Ҧғыныл-
ғанға, ӛмiрдiң қызықтыруы ең алдымен бҧл ӛзi ҥшiн маңызды. 
Сондықтан спортшыға ӛз отанына абырой ретінде  спорттық жаттығулар және жарыстардағы ӛте 
кӛп кҥштік  және  психикалық жҥктемелердi жеңiп  шыдап шығуға  мҥмкiндiк  бередi.  Қарсыластарды 
жеңіп  шығу  халықаралық  жарыстарда  спортшылардың  жоғарғы  нәтижелі  табыстары  жеңімпаздық 
ерлiкке  тәрiздi.  Бҧл, фанатизм  емес,  объективтi  шындықта,  ӛзiне ғана  емес,  ӛз  қалаулы  отаны  ҥшiн 
әбден жетiлдiрудi спорттық нӛтиже, ҧзақ, ӛмiр және қызметтiң ӛзi жемiстi мерзiмiне ӛзiндік кӛріністе 
тер тӛккен еңбегі; 
6)  спорт  іс-әрекетінің  мақсаттарының  ортақтық  сипаттамасы  спортшылардың  ӛзара  іс-әрекеті,  ара 
қатынас  арқылы  ҧжымдылықты  қҧрастыруы.  Бiрлiк  дербес  бҧл  жерде  ӛте  маңызды  және  қоғамдық 
спорт  іс-әрекетінің  мағыналы  себептерi,  мҥдделердiң  ортақтылығы,  мақсат  және  нақтылы  топтарда 
спорт қызметiнiң маңыздылығы, әлеуметтiк қҧндылықтар және мҥдделерге олардың бағынуы болады;  
7)  Спортшының    атаққҧмарлық  және  спорттық  намыс  сезiмінiң  қҧрастыру  ақкӛңiл  бақталаспен 
кҥресте жеңу сезімін қалыптастырады. Спорттағы атаққҧмарлық спортшының қызметiнiң белсенділік 
мҥмкiндiгін  туғызады.  Атаққҧмарлықты  қҧрастыруын  процесс  дегенмен  кҥтпеген  апат  қҧн  тӛлеуге 
беруге болмайды, бҧл сапа ӛйткенi (менмендiктiң әсер етуi, жҧлдызды сезімді) қалыптастыру мҥмкін. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Бастауыш мектеп және дене мәдениеті» сериясы, № 2 (33), 2012 ж. 
 
5 
Атаққҧмарлықты қҧрастыру спортшыда оның адамгершілік қасиетімен қатар қалыптасуы қажет. 
8) еңбек сҥйгiштiктiң қҧрастыруы жарық бейнеленген ниет болуы керек. Бҧл адамгершілік сапаны 
спортшының жҧмысқа қабiлеттiлiгiмен шатастыруға болмайды.  Кӛбінесе спортшы кӛп кҥш жҧмсап 
жаттығудан ӛте шаршап шығады. Ол сонымен бiрге мҧндай іс-әрекеттің басқа тҥрлерiндегi жҧмысқа 
қабiлеттiлiгiн кӛрсетпеуi де мҥмкiн, әсiресе қоғамдық, осы қызмет ӛйткенi жоғарғы спорттық нӛтиже-
нi табыстың сарынымен шартталмаған;  
9) Адалдық және әдiлдiк сезiмiнiң қҧрастыруы. Спортшы жеңiс ҥшiн кҥреседі, жетiстiктiң табысы 
оған  ҥлкен  қанағаттандыруды,  қуанышты  әкеледі.  Спорттық  кҥресте,  спортшы  қайтсең  де  жеңуге 
тҥрткi болатын кҥшейткіштер пайдаланады, сондықтан спортшы бар болмысымен сапалық мәлiмет-
тердi кӛрсетуге кҥш салады. Спортшының адамгершіліксіз қылығы оның беделіне (атына) зиян келті-
реді, әлеуметтік бағаға ғана емес, оның спорттық шеберлігіне де теріс кӛзқарас тудырады.  
10) Спортшының тәртiптiлігін қалыптастыру нормаларға, ережеге сәйкес болу керек. Бҧл нормалар 
және мiнез-қҧлықтың ережелерi оқу-жаттығу процессiнде және жарыстарда бірдей сақталуы керек.  
Осы  сапаны  қҧрастырудағы  ерекше  мән  ӛздiгiнен  тәртiптi  болу  –  спорт  ҧжымы  осы  қоғамда 
қабылданған ережелерге ҧғынылған тҥрде бағыну. 
 
1. Адамбеков Қ.І. «Балалар мен жасӛспірімдердің дене қасиеттерін тәрбиелеу және оның тиімділігін баға-
лау». – Алматы, 1993. 
2.  Ақпаев  А.Т.  және  т.б  «Спортшылар  мен  спарт  командасының  психологиялық  дайындықтар  негізі»  – 
Алматы, 2003. 
3. Ақпаев А.Т. «Дене шынықтыру дайындығының негіздері» – Алматы, 2002. 
4. Гиссен Л.Д. Время стрессов. – М., 1990. 
5. Горбунов Г.Д. Психопедагогика спрота. – М., 2006. 
6. Ильин Е.П., Киселев Ю.Я. Психология спорта: современные направления в психологии. – Л., 1989. 
7. Лалаян А.А. Психологическая подготовка спортсмена. – Ереван, 1985. 
8. Родионов А.В. Психофизическая тренировка. – М., 1995. 
9. Сопов В.Ф. Психологическая подготовка к максимальному спортивному результату. – Самара, 1999. 
10. Уэйнберг Р.С., Гоулд Д. Основы психологии спорта и физической культуры. – Киев, 1998. 
 
Резюме 
В данной статье описываются основные положения психологических особенности тренировочной и сорев-
новательной деятельности спортсменов к адекватным современным требованиям в спорте. 
 
Summary 
This instruction describes basic positions of the psychological special features of the training activities of the sportsmen 
with adequate modern requirements in the sport. 
 
ТЕНДЕНЦИЯ ФИЗИЧЕСКОГО ВОСПИТАНИЯ КЫРГЫЗОВ В XV-XVIII ВЕКАХ 
 
Р.П. Анаркулов – Ошский государственный университет 
 
В начале XIII века Центральная Азия, Казахстан и Европа подвергаются нашествию монголов. В 
этот период имели место значительные передвижения народов Центральной Азии и Казахстана. Их 
взаимная связь и почти одинаковые условия экономического и политического развития делали мно-
гие черты физической культуры этих народов родственными. 
В  середине  XIV  века  на  политическую  арену  выходит  сын  одного  из  беков  Мавераннаха  Амир 
Тимур (Тамерлан) [8]. 
В фактических материалах историков, летописцев и многочисленных рецензентов имеются сведе-
ния о деятельности Тимура, его наследие вокруг столицы Тимурского государства Самарканда. В это 
время он заставлял проводить состязания между воинами по борьбе, фехтованию, стрельбе из лука, 
скоростному бегу на лошадях (пайга-бойга) и по другим инрам и физическим упражнениям. «Сеньор 
в тот день (прием послов) долго играл в шахматы с некоторыми заитами (сейитами), как он сам назы-
вал дюдей, происходящих из рода Магомета [8]. Все это свидетельствует о том, что Амир Тимур при-
давал большое значение закалке и физическим качествам воинов; сам демонстрировал большое зна-

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Начальная школа и физическая культура», № 2 (33), 2012 г. 
 
6 
чение закалке и физическим качествам воинов; сам демонстрировал элементы фехтования, техники и 
тактики ведения боя с различными оружиями, борьбы на коне, переплывания рек, лазания по веревке 
и лестнице на высокие стены и т.д. 
Огромное  внимание  уделялось  военно-физической  подготовке  воинов,  проводились  различные 
состязания по стрельбе из лука, верховой езде, борьбе. Огромная сила, мужество и искусство в едино-
борстве приносили Тимуру постоянный успех в военных походах и сражениях [8]. 
Как отмечает Ю.С. Шоломицкий, «в период правления последнего тимурида Султана Хусейна (VI в.) 
происходит  культурный  подъем.  В  это  время  творили  свои  замечательные  произведения  Навои  и 
Джами, описавшие многие поединки народных богатырей, игры и состязания народов Средней Азии 
и сопредельного востока [11]. 
Торжества  и  празднества  среднеазиатских  народов  регламентировались  принятыми  обычаями. 
Весь сложный комплекс обрядов соединял в едином ритуале черты множества  обычаев, идущих от 
древности  и  сложившихся  под  разными  историко-культурными  и  педагогическими  влияниями.  В 
заключение всех праздников проводились традиционные состязания – конные скачки, борьба, стрель-
ба и разнообразные игры. Конные состязания и игры занимали особо почетное место и были люби-
мым видом занятий у народов Востока. 
У  кыргызов  наиболее  популярными  были  борьба  на  лошадях  (оодарыш),  тогуз-коргоол,  кокпар, 
кумыш алуу, перетягивание каната (аркан тартыш), доставание монеты (тайны экмей); у таджиков – 
метание  (партофан),  прыжки  (джахидан),  фехтование  на  палках  (шамшарбози),  борьба  на  лошадях 
(эниш); у туркменов – метание камней, рыбная ловля острогой, поединки богатырей в силе [11]. 
Следует отметить, что различные виды и элементы физических упражнений, подвижных и конных 
игр  в  это  время  широко  использовались  в  устном  народном  творчестве,  сказаниях  и  фольклорных 
произведениях, героических эпосах как «Манас» у киргизов, «Алпамыс», «Ер Таргын», «Кобланды» 
у казахов, «Гор-оглы», «Раушан», «Ауэзхан», «Кырык кыз» у каракалпаков и т.п. 
В результате государственного объединения местных племен XV веке появляются первые ханства, 
чему  способствовало  освобождение  этих  земель  от  монгольского  ига  тимуридами.  Образование  и 
дальнейшее  развитие  кыргызских  ханств  привели  к  завершению  процесса  сложения  народности. 
Главной отраслью хозяйства было кочевое скотоводство. Скот в течение круглого года содержался на 
подложном  корму,  что  требовало  постоянных  перекочевок  [4].  О  значении  скота  в  жизни  этого 
периода Ч.Валиханов отметил, что «в старину исходным пунктом всех мотивов и забот был скот, мы 
устраивали свою жизнь, приноравливались к требованиям скотоводства. У наших предков постоян-
ных зимовок не было, точно также приуроченных мест для пастбищ» [7]. 
Процесс содержания скота во многом превратился в трудовой обычай, физическая закалка и умствен-
ное воспитание народа были связаны с ведением  кочевого образа жизни и пастбищного скотоводства.  
В  этот  период  особенно  большое  значение  придавалось  оздоровительным  силам  природы.  Они 
использовались в повседневной трудовой жизни и служили важным средством закаливания, в усло-
виях кочевого образа жизни сам процесс воспитания должен был начинаться с закаливания. С ранне-
го возраста делалось все, чтобы повысить устойчивость организма к условиям холода, жары, солнеч-
ной радиации, особенно при их резких колебаниях. Очевидцы по этому поводу писали, что они уме-
ло, приспосабливались к климатическим условиям и кочевой жизни становятся здоровыми, способ-
ными переносить холод и жару. 
Образование ханства на территории Кыргызстана в XV-XVI вв. Способствовали развитию эконо-
мики, культуры, воспитания и естественно на совершенствование физического воспитания. 
Особым своеобразием отличалось развитие физической культуры и народов Центральной Азии и 
Казахстана  в  эпоху  Средневековья.  Практика  развития  физической  культуры  обогатилась  за  счет 
упражнений в борьбе, стрельбе из лука, конных и других различных подвижных игр. 
Подрастающее поколение училось искусству верховой езды, заарканиванию (перешагивание кана-
та – аркана), стрельбе из лука и охоте с загоном, наблюдая за практическими действиями взрослых. 
Л.Кун, отмечая, что «буржуазные историки спорта преуменьшают или мистицируют физическую 
культуру азиатских народов. Они не признают того, что среди различных форм развития физической 
культуры, отличающихся от европейских, ее рациональная сущность исполняла роль саморегулиро-
вания» [6]. 
У кыргызов в эпоху Средневековья почти не существовало культа физкультурных достижений в 
нынешнем понимании. В стрельбе из лука на полном скаку кочевники состязались для того, чтобы в 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Бастауыш мектеп және дене мәдениеті» сериясы, № 2 (33), 2012 ж. 
 
7 
боевой обстановке (спереди, сбоку и на развороте) уметь точно поразить цель. А в ходе боевых состя-
заний с арканом или на поясной борьбе учились тому, чтобы уметь не только заарканить животного, 
но и, в случае необходимости, твердой рукой стащить с седла спасающегося бегством противника. 
Изучив исторические источники, Л.Кун сделал вывод о том, что «в результате подавляющее боль-
шинство населения здесь в период между XV-XIX столетиями вследствие усиливающейся эксплуата-
ции и ростовщичества обнищало значительно скорее, чем на западе в эпоху первоначального накоп-
ления капитала. Все новые набеги кочевников, роскошь господствующих классов, а в более поздний 
период  грабительская  политика  колонизаторов  отбросили  назад  не  только  развитие  экономической 
жизни, но и нормальный процесс развития физической культуры, который способствовал бы дости-
жению более высоких ступеней цивилизации» [6]. 
Исторические источники подтверждают, что в XVI-XVIII вв. На территории Кыргызстана, не было 
единого государства. В этих условиях военные столкновения были частыми явлениями, а регулярно-
му  передвижению кочевников  со  скотом  сопутствовали  обычно грабительские  набеги,  особенно  по 
маршруту  «Великого шелкового пути», который пролегал по территории Кыргызстана с востока на 
запад и юг. Междоусобные войны и набеги оказывали большое влияние на общественную и культур-
ную жизнь народа, на его повседневный быт. В XV-XVII вв. Кыргызов каждый мужчина был воином. 
«Ведя военно-кочевой образ жизни, они искусно владели своим оружием, ездой верхом на коне, не 
боясь жары и холода, в дождь и бураны, в пустыне и степи, под открытым небом, все это было для 
них своей стихией» [10]. 
В период формирования кыргызской народности и образования ханств идея выявления физически 
сильного не была исключением даже для руководителей родов и племен, вплоть до самих ханов. В 
эту пору баатыр в большинстве случаев в своем лице сочетал многие обязанности. Баатырами были, в 
частности, хан конца XV в., – начала XV века Касым и его современники – узбекский хан Кыргызско-
го  Шейбани  и  ноголистанский  хан  Султан-Саид  [10].  О  личности  кыргызского  хана  последующего 
периода Орунгазы исторические документы гласят: «Образование его азиатское: примеры храбрости 
и мужества отца его на Сырдарье, уверенность, что одними только воинскими подвигами мог прио-
брести право на наследие, на покорение и возвышение в Орде – побудили его почесть главнейшим в 
образовании, искусстве управлять конем, луков и сабле» [5]. Таким же качествами отличались и все 
другие известные в истории ханы и султаны. 
Источники, характеризующие кочевое общество кыргызов в XV-XVII вв. свидетельствуют о большой 
роли батыров и об их влиянии на массу кочевого населения. Аль-Харезми указывает, что сам титул «хан» 
означает предводитель или батыр, «каган – это хан ханов, т.е. предводитель предводителей» [3]. 
Звание батыра никогда не было наследственным и приобреталось только личными подвигами. А 
подвиг в эту пору был невозможен без физической силы и мужества, без необходимых военно-физи-
ческих навыков, которые приобретались в процессе состязательных игр и физических упражнений, в 
состязаниях – единоборствах выявлялись наиболее сильные или слабые стороны участника [3]. Силь-
нейший участник выдвигался затем на участие в крупных состязаниях, где один род противопостав-
лялся другому, и победа одного человека считалась победой целого рода. Перед битвой двух сопер-
ничающих  сторон  нередко  проводились  поединки  народных  богатырей,  и  иногда  исход  сражения 
зависел от результата поединка. Непосредственно в состязаниях – поединках решались и некоторые 
другие спорные вопросы между отдельными родами или племенами. Автор сочинения «Родословное 
древо  тюрок»  Абуль-газы  рассказывает,  что  один  местный  силач  своей  победой  над  монгольским 
борцом  заставил  монголов  принять  мусульманскую  веру.  Такие  примеры  встречаются  в  некоторых 
произведениях народного творчества. Чтобы положить конец всяким спорам и раздорам, кыргызы во 
многих случаях прибегали к помощи состязаний-поединков, например в сказке «Эр Тошрук» расска-
зывается, что между батыром Тостиком и Темир-ханом возникает спор, который решается в состяза-
ниях по борьбе, бегу и конной скачке и некоторым другим видам. В произведениях большое место 
отводится также и женщинам. В них воспевается сила, мужество женщин, рассказывается об их побе-
дах  в  различных  состязаниях.  Особенно  характерно  в  этом  смысле  является  героическая  поэма 
«Сорок девушек», которая отражает роль женщин в военно-кочевой жизни народа [9]. 
Как выше было отмечено, эпос «Алмамыш» существовал не только у узбеков, но и у киргизов и 
других  народов.  В  нем  в  образах  Алпамыша  и  Айбарчына  отражено  мастерство  в  борьбе,  скачках 
(байга), в стрельбе из лука и другие физические качества молодежи. В эпосе рассказывается эпизод 
борьбы между Алпамышом и Калмаком» «Борьба продолжалась очень долго, так как оба противника 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Начальная школа и физическая культура», № 2 (33), 2012 г. 
 
8 
были  сильными  физически.  Тогда  Айбарчын  обращается  к  Алпамышу  «»Если  ты  устал  или  не 
можешь свалить его, я надену мужскую форму и сразу выкину Калмака в небо» [1]. 
Все это свидетельствует о том, что в далекие времена джигиты (юноши) и девушки воспитывались 
вместе в таких жизненно важных сферах, как физическая и военная подготовка, боевые игры и состя-
зания. Боевая готовность подчеркивалась повсюду, даже не народных праздниках и играх. Англий-
ский путешественник А.Дженкинсон подчеркивал, что татары никогда не выезжают без лука, стрел и 
меча, будь то соколиная охота или увеселение для кого-нибудь; они хорошие стрелки, как будучи на 
коне, так и пешие [10]. 
Таким образом, еще в древности физическое воспитание и различные средства игровых, культур-
ных состязаний проникли в жизнь кочевых народов Казахстана и Центральной Азии. 
 
1. Абдумаликов, Кукпари Р.К. научно-популярная книга – Ташкент: УзГИФК, 1997. – 162 с. 
2.  Валиханов  Ч.  О  кочевках  киргизов  //  Записки  Императорского  русского  географического  общества  по 
этнографии. – СПб., 1904. – Т.ХХ1Х. – С. 7. 
3. Вяткин  В.А. Каршинский округ, организация в нем войск и события в период 1215-1217 (1800-1803 гг.) 
Известия  среднеазиатского  отдела  Государственного  русского  географического  общества.  –  СПб,  1928.  –
Т.18. – С. 24. 
4. Доскараев Б.М. Образование ханства и тенденции развития физической  культуры в Казахстане XIV-XV вв. 
Эл агартуу. – Бишкек, 2008. №9, 10. – С. 52-54. 
5. История Киргизской ССР. – Фрунзе: Кыргызстан, 1984. Т.1. – С. 34; 572. 
6. Кун Л. Всеобщая история физической культуры. / Л.Кун. – М.: Радуга, 1982. – С. 135. 
7. Назаров Ф. Записки о некоторых народах и землях средней части Азии отдельного Сибирского корпуса 
переводчика, посланного в Коканд в 1813-1814 гг. – СПб., 1821. – С. 7-17. 
8. Рахманалиев Р. Тамерлан. Эпоха, личность, деяния – М.: Гураш, 1992. – С. 31-32. 
9. Таникеев М.Т. История физической культуры в Казахстане.  – Алматы. / М.Т.Таникеев, А.К.Асарбаев.  –
Алматы, 2001. – С. 35-36. 
10. Таникеев М.Т. От байги до Олипиады. – Алма-Ата: Казахстан, 1983. – С. 33-34. 
11.  Шоломицкий  Ю.С.  Физическая  культуры  и  спорт  в  Средней  Азии  и  сопредельных  странах  Востока: 
автореф. дисс. ….докт. пед. наук: 13.00.01. – Ташкент, 1972. – С. 21. 
 
УДК 37:371.035:371.302:392