Справочник предназначен учащимся школ, лицеев, колледжей, студентам, учителям и преподавателям, а также широкому кругу читателей, изучающих казахский язык

салыстырыла  көрсетілмейді.  Асырмалы 
шырай  сапалық  сын 
есімдерге 
өте,  тым,  аса,  ең,  тіпті,  нағыз,  шымқай,  орасан 
сияқты  күшейткіш  үстеулердің тіркесуі  арқылы  жасалады.  Мысалы: 
өте  күшті,  тым  биік,  ең  жақсы,  орасан  зор,  шымқай  қызьф,  аса
терең,  керемет қымбат, т.б. 
т
6
  н £ ш $ в € р
Превосходная  степень  выражает  большую  или  меньшую  меру 
признака  в  предмете,  но  без  сравнения.  Она  образуется  с 
помощью  усилительные  наречий,  которые  употребляются  перед 
прилагательными. 
Ең 
(самый), 
ете 
(очень), 
тым 
(весьма, 
чересчур), 
нағыз 
(самый), 
орасан 
(очень,  слишком)  и  т.д.  Біз  тау 
жолының 
ең  тар 
жеріне  келдік  -   Мы  подошли  к  самому  узкому 
месту горной дороги.
Сын есім  шыраиларының жасалуы 
(Образование степеней сравнения прилагательных)
57-кесте
Шырай
түрлері
(Степени
сравнения)
Жүрнақтары
(Аффиксы)
Мысалдар
(Примеры)
1 —
... .. 
... .....................  
... ....................  
.............. -------------- -------------------
1.Жай  шырай
(Положитель­
ная  степень)
0
ақ(гүл),  әдемі(қыз),  жаңа(қағаз),  жақсы(адам), 
үлкен(үй),  кек(аспан),  жасыл(жапырақ),  алыс 
(жол),  биік(тау),  жарық(бөлме),  үзын(көйлек), 
самал(жел),  ақылды(қыз),  алғыр(оқушы),  т.б.
2.Салыстыр- 
малы  шырай 
(Сравнитель­
ная  степень)
-рақ,  -рек
-ырақ,-ірек
-лау,-леу
-дау.-деу
-тау.-теу
-ҚЫ Л .-ҒЫ Л
-қылт.-ғылт
-ҒЫЛТЫМ
-ҚЫ ЛТЫ М
-шыл.-шылтым
-шіл,-шілтім
-ілдір,-ғыш
-аң,-(а)қай
^ша,-ше
таза-рақ,  жақсы-рақ,  кіші-рек,  күшті-рек 
қызыл-ырақ,  үзын-ырақ,  үлкен-ірек,  көг-ірек 
ауыр-лау,  сары-лау,  кіші-леу,  тәтті-леу 
қызыл-дау,  жақын-дау,  күрең-деу 
алыс-тау,  таныс-тау,  суық-тау,  көк-теу 
қу-қыл,  қыш-қыл,  боз-ғыл 
боз-ғылт,  сүр-ғылт,  қыш-қылт 
сүр-ғылтым,  боз-ғылтым,  қыз-ғылтым 
қыш-қылтым,  қош-қылтым 
ақ-шыл,  ақ-шылтым 
көк-шіл,  көк-шілтім 
көг-ілдір,  сар-ғыш,  қыз-ғыш 
боз-аң,  қарт-аң,  оң-қай,  сол-а-қай,  сүр-қай 
ақ-ш а,  сүр-ша,  көк-ше,  биік-ше,  т.б.
З.Күшейтпелі 
шырай 
(Усилитель­
ная  степень)
Күшейтпелі  буын 
арқылы
үп-үлкен  (үй),  жап-жарық  (бөлме),  тап-таза 
(ыдыс),  тәп-тәтті  (қарбыз),  қап-қара  (шаш), 
жап-жасыл  (жапырақ),  қып-қызыл  (алма), 
қып-қысқа  (көйлек),  ап-ащы  (тамақ),  әп-әдемі 
(қыз),  кіп-кішкентай  (бала),  түп-түзу  (көше), 
сеп-семіз  (қой),  ап-арзан  (тон),  т.б.
4.Асырмалы 
шырай 
(Превосход­
ная  степень) 
(1
Күшейтпелі  үстеу 
арқылы  (аса,  тым, 
ең,  өте,  тіпті, 
керемет,  нағыз, 
нақ,  орасан, 
шымқай)
аса  терең,  тым  қиын,  өте  күшті,  ең  қадірлі, 
тіпті  ширақ,  нағыз  қорқақ,  нақ  өзі,  ең  әдемі, 
тым  көрікті,  керемет  қымбат,  орасан  зор, 
шымқай  қызыл,  тіптен жақсы,  т.б.
4  
і
64

Сын  есім  шырайларының сапыстырмалы  кестесі
(Сравнительная таблица степеней сравнения прилагательных)
58-кесте
Жай  шырай
(Положитель­
ная степень)
Сапыстырмалы  шырай
(Сравнительная степень)
Күшейтпелі  шырай 
(Усилительная 
степень)
Асырмалы  шырай 
(Превосходная 
степень)
ақ
ақ-шыл  (-ырақ)
аппақ
өте ақ
Қ Ы З Ы Л
қызыл-дау  (-ғылтым)
қып-қызыл
ал  қызып
КӨ К
көк-теу (-шіл.-ірек)
көкпеңбек
шымқай  көк
сары
сар-ғылтым  (-лау)
сап-сары
тым  сары
боз
боз-аң (-ғыл.-ша)
боп-боз
нағыз боз
қоңыр
қоңыр-қай  (-лау)
қоп-қоңыр
өте  қоңыр
узын
ұзын-ырақ  (-дау,-ша)
ұп-ұзын
тым  ұзын
қысқа 
! қысқа-лау (-ш а.-рақ)
қып-қысқа
ең қысқа
кең
кең-ірек (-деу)
кеп-кең
керемет кең
үлкен
£ 
щ
үлкен-деу (-ірек)
үп-үлкен
орасан  үлкен
К ІШ І
кіші-рек (-леу)
кіп-кішкентай
тым кіші
толық
толық-тау (-ырақ.-ша)
топ-толық
тіптен толық
ауыр
ауыр-лау (-ырақ)
ап-ауыр
өте  ауыр
жеңіл
жеңіл-ірек (-деу)
жеп-жеңіл
аса жеңіл
қиын
қиын-ырақ  (-дау)
қып-қиын
ең қиын
аз
аз-дау (-ырақ)
ап-аз
өте  аз
көп
көп-теу (-ірек.-ш е)
көп
тым  көп
тәтті
тәтті-леу (-рек)
тәп-тәтті
керемет тәтті
ащы
ащы-лау (-рақ)
ап-ащы
әте ащы
таза
таза-рақ  (-лау)
тап-таза
өте таза
әдемі
әдемі-леу (-рек.-ш е)
әп-әдемі
керемет әдемі
Сын есімдердің  жіктелуі
(Спряжение имен прилагательных)_______  
59-кесте
Жекеше түрі  (Единственное число)
Жақ
Болымды түрі
Жак
Болымсыз тур!
(Лицо)
(Положительная форма)
(ЛиЦо)
щ .
  *
(Отрицательная форма)
І.Мен
батыр-мын
І.Мен
батыр  емес-пін
әлсіз-бін
әлсіз емес-пін
II.Сен
батыр-сың
II.Сен
батыр емес-сің
Ә Л С ІЗ -С ІҢ
әлсіз  емес-сің
Сіз
батыр-сыз
С1з 
| батыр  емес-сіз
әлсіз-сіз
әлсіз  емес-сіз
III.Ол
батыр
III.Ол
батыр  емес
Ә ЛС ІЗ
әлсіз емес
А  
а м й  
Л
____________ Көпше турі  (Множественное  число)
І.Біз
батыр-мыз
І.Біз
батыр емес-піз
әлсіз-біз
әлсіз емес-піз
II.Сендер
батыр-сыңдар
А  
л
II. Сендер
батыр емес-сіңдер
әлсіз-сіңдер
әлсіз  емес-сіңдер
Сіздер
батыр-сыздар
Л  
л
Сіэдер
батыр  емес-сіздер
әлсіз-сіздер
әлсіз  емес-сіздер
ІІІ.Олар
батыр
ІІІ.Олар
батыр  емес
ӘЛС13
әлсіз  емес
5— 686
11
65

САН  ЕСІМ 
Имя  числительное
I.Категориялық мағынасы____________ ____________ ___________ 11
  Щ
Категорияльное значение
Заттың  санын,  мелшерін,  ретін  білдіретін  сөз  табын  сан  есім  деп 
атайды. 
Сан  есім 
неше? 
қанша? 
нешінші? 
нешеу?  деген 
сұрақтарға жауап  береді.
Имя  числительное  -   это  часть  речи,  обозначающее  число, 
количество  и  порядок  следования 
предметов  и  отвечающих  на 
вопросы  сколько?  (қанша?  неше?  нешеу?),  который  по  счету?
(нешінші?).*'; 
•«•
оі
-.-
ліміл
-
п
» .
II.Морфологиялық белгілері___________________________________   ■
Морфологические признаки
1.Сан  есім  құрамына  карай  дара  және  күрделі,  тұлғасына  карай 
негізгі және туынды болып  бөлінеді.
Имя  числительное  по  составу  делится  на  простые  (дара)  и 
сложные  (күрделі),  а  по  способу  образования  на  непроизводные 
(негізгі)  и  производные (туынды).
2.Сан  есім  негізінен  сандық,  сан-мөлшер  мағынасында  морфоло- 
гиялық  өзгеріске  түспейді  (тек  субстантивтенген  жағдайда  түрле- 
неді). 
11 
'
 « 
і
Имя  числительное  в  количественном  значении  морфологически 
не  изменяется.  Он  екіге  (нешеге?)  бөлінеді  -   Десять  делится  на 
два.
3.Сан  есім  субстантивтенген жагдайда зат есім  сияқты  септеледі, 
кептеледі,  тәуелденеді.  Сан  есім  баяндауыш  кызметін  атқарғанда 
жіктеледі.  Сан  есімге  кептік  жалғауы  жалғанғанда  болжапдық 
мағынасын  білдіреді.
Имя  числительное,  также  как  и  имя  существительное  принимает 
окончания  падежности,  множественности,  притяжательности.  Имя 
числительное,  принимая  окончания  множественности,  показывает 
приблизительное  количество  предметов.  Например:  Мен  сағат 
ондарда  (нешеде?)  келемін.  -   Я  подойду  приблизительно  к десяти
часам. 
_  ' .г' !
_  _
4.Сан  есімнің тек  өзіне  ғана тән,  өзге  сөз таптарында  жоқ  кейбір 
грамматикалық көрсеткіштері  бар.  Олар: 
-ыншы,  -інші,  -ау,  -  еу, 
-ер.
Имя  числительное  имеет  только  ему  свойственные  грамма­
тические  показатели.  Это  суффиксы: 
-ыншы,  -інші,  -ау,  -еу,  -ер. 
Гүлзия  бесінші  (нешінші?)  қабатта  тұрады.  -   Гульзия  живет  на 
пятом этаже. 
‘
5.Сан  есім  лексика-грамматикалық  мағынасына  карай  6  топқа 
бөлінеді.  Олар:  1)  есептік;  2)  реттік;  3)  жинақтық;  4)  топтау;  5)  бол- 
жалдық;  6)  белшектік.
66

По  лексико-грамматическим  признакам  числительное  подразде­
ляется  на:  1)  количественные  (есептік);  2)  порядковые  (реттік);
3)  собирательные  (жинақтық);  4)  группирующие  (разделительное) 
(топтау);  5)  приблизительные  (болжалдық);  6) дробные  (бөлшектік).
ІІІ.Синтаксистік қызметі 
Синтаксические функции
1.Сан  есім  зат  есімнің  алдында  қолданылады.  Сан  есім  заттың 
санын,  мөлшерін,  ретін  білдіргендіктен,  сейлемде  анықтауыш 
қызметін атқарады.
Имя  числительное,  показывая  количество,  порядок  предметов, 
выполняет  роль  определения.  Институтта  мыңдай  (неше?)  студент 
оқиды.  -   В  институте учится  около тысячи студентов.
2.Сан  есім  субстантивтенгенде  сөйлем  мүшелерінің  барлық 
қызметін  атқарады.  Имя  числительное  может  выполнять  функции 
всех членов предложений.
а)Сан  есім  атау септікте тұрып,  бастауыш  болады.
Имя  числительное  в  именительном  падеже  выполняет  роль 
подлежащего.  Например:  Алтау  ала  болса,  ауыздағы  кетер,  Тартву 
тату  болса,  төбедегі  келер  (мақал).  -   Если  шестеро 
врозь, 
лежащее  во  рту теряют;  Если  четверо  заодно,  улетевшее  в  небе 
достают.
ә)Сан  есім  жіктеліп  келіп  немесе  көмекші  етістіктермен  тіркесіп 
келіп,  баяндауыш  болады.
Имя  числительное,  спрягаясь  или  сочетаясь  с  вспомогательными 
глаголами,  выполняет  роль  сказуемого.  Например:  Біздің  вагон 
бесінші  (нешінші?).  -   Наш  вагон  пятый.  Біз  бесеу  едік  (нешеу 
едік?).  -   Нас было пятеро.
б)Сан  есім  барыс,  табыс,  жатые,  шығыс,  кемектес  септіктерінің 
бірінде  келіп,  толықтауыш  қызметін атқарады.
Имя  числительное,  принимая  окончания  одного  из  дательного, 
винительного, 
местного, 
исходного, 
творительного 
падежей, 
выполняет  роль  дополнения.  Например:  Олар  сағат  бестерде 
(нешеде?)  келеді.  -  Они  подойдут часам  к пяти.  Білек бірді  (кімді?), 
білім  мыңды  (кімді?)  жыгады  (мақал).  -   Сильный  победит  одного! 
ученый  *т~  тысячу.  Сағат  бестен  (нешеден?)  он  бес  минут  кетті.  —
 
Пять часов  пятнадцать минут.
в)Сан есім анықтауыш қызметін  атқарады.
Имя  числительное  выполняет  роль  определения.  Например:
Төртеуінің  (кімнің?)  есімі  жер  жүзіне  тарады.  -   Имена  четверых 
стали  известны  всему земному шару.
г)Сан  есім  етістіктің  алдында  келіп,  пысықтауыш  қызметін 
атқарад ы.
Имя  числительное,  находясь  перед  глаголом,  выполняет  роль
обстоятельства.  Например: 
Сабақ  оныншы  (нешінші?)  қазан
айынан  басталды.  -   Занятия  начались  с  десятого  октября.  Мен
студенттерге  кітапты  бір-бірден  бердім.  -Я   раздал  книги  студентам 
по одному.
67
н

13-схема
I

Сан есімнің түрлері
60-кесте
Түрлері (Типы)
Мысалдар  (Примеры)
І.Тұлғасына  қарай  (По 
способу образования)
І.Негізгі
(Непроизводные)
бір,  екі,  үш, терт,  бес, 
отыз,  елу,  жүз,  мың,  т.б.
2.Туынды
(Производные)
бірінші,  екінші,  біреу,  он- 
дай,  мыңдаған,  т.б.
ІІ.Қүрамына  қарай 
(По составу)
1 .Дара  (Простые)
бір,  екі,  үш,  он,  отыз,  ал- 
пыс,  жүз,  мың, т.б.
2.Күрделі
(Сложные)
он терт,  жиырма бес,  жүз 
он жеті,  екі-екіден,  оннан 
екі,  екі  мың отыз,  қырық 
бестей, тоғызға жуық,  т.б.
III.  Мағынасына қарай  (По значению)
І.Есептік
(Количественные)
бір,  екі,  уш,  терт,  бес,  алты, жеті,  сегіз,  тоғыз,  он, 
он бір,  он  екі,  жетпіс  бес,  жүз үш,  мың, т.б.
2.Реттік
(Порядковые)
бірінші,  екінші,  үшінші,  оныншы,  жиырма екінші, 
сексен  бесінші,  екі жүз алтыншы, т.б.
З.Жинақтық 
1
(Собирательные)
біреу,  екеу,  үшеу,  төртеу,  бесеу,  алтау,  жетеу
4.Топтау 
(Г руппирующие)
бірден,  екіден,  үштен,  оннан,  он  бестен,  екі- 
екіден,  он-оннан,  жүз-жүзден,  мың-мыңнан,  т.б.
б.Болжалдық
(Приблизительные)
бірер,  екідей,  ондаған,  жетпістей,  жүздеп, 
жүздеген,  ондарда,  алпыстарда,  үш-терттей, т.б.
б.Бөлшектік
(Дробные)
екіден  бір  (1/2),  сегізден  үш  (3/8),  үш  бүтін 
жүзден  он терт (3,14), т.б.
Күрделі сан есімдердің жасалуы
(Образование сложных числительных) 
61-кесте
Түрлері  (Виды)
Мысалдар (Примеры)
І.Қосарлы сан есімдер:
а)  біріккен 
үив 
ә)  қайталану
б)  қосарлану
в)  екінші  сыңары  -дан,-ден,-тан,- 
тен,-нан,-нен жүрнағы арқылы
2Тіркесті  сан есімдер:
а)  есептік  сандардың тіркесуі 
ә)  бөлшектік сан есімдер
б)  қосылмалы жол арқылы
в)  көбейтілмелі жол  арқылы
г)  есептік сан  есімдерге  шамалы, 
шақты,  таман, тарта,  жуық,  жақын, 
мөлшері  сияқты  сөздердің тіркесуі
ғ)  сан  есім  мен зат есімнің тіркесуі
а) алпыс (алты  он),  жетпіс (жеті  он), 
сексен  (сегіз он),  тоқсан  (тоғыз он) 
ә) он-он бес,  бес-бес жүз
б) екі-үш,  бес-алты,  алпыс-жетпіс,  қырық- 
елу, жетпіс-сексен, т.б.
в) алты-алтыдан,  екі-екіден,  төрт-төрттен 
он-оннан,  т.б.
а) жиырма екі  (үй),  екі жүз  он бір  (адам) 
ә) оннан  бір,  үштен екі,  5.02
б)  он бір (11),  жүз жеті  (107)
в)  екі жүз  (200),  бес жүз  (500)
г) жүз шамалы,  жиырма шақты,  жетіге 
таман,  мыңға тарта,  беске жуық,  отызға 
жақын,  екі  мөлшері,  т.б.
ғ)  үш түрлі  (кедергі),  15 центнер  (бидай), 
40 тонна  (күріш), т.б. 
5а— 686
69

САН  ЕСІМДЕРДІҢ  МАҒЫНАЛЫҚ ТҮРЛЕРІ 
Разряды  имен числительных
1 .Есептік сан есімдер_______________________________ ____________  
Количественные числительные
62-кесте
1.  Сурақтары 
(Вопросы)
қанша?  неше?  (сколько?)
2.  Жасалу жолдары 
(Способы  образования)
қосымшасыз  (без  аффиксов)
3.  Қүрамы 
(По составу)
1.  Дара:  бір,  екі,  үш,  терт,  бес,  алты,  жеті, 
сегіз,  тоғыз,  он,  жүз,  мың
2.  Күрделі:  он  бір,  отыз  үш,  жүз  сегіз,  бес  жүз 
бес,  мың тоғыз жүз тоқсан тоғыз
4.  Мағынасы 
(По значению)
Заттың дәл  нақты  санын  атап  көрсетеді.
5.  Сөйлемде  атқаратын 
қызметі  (Функция  в 
предложении)
1)  бастауыш;  2)  анықтауыш;  3)  баяндауыш. 
Мысалы:  Бес саусақ  бірдей  емес.  Керуен  сазы 
хабарына  он  бес  әнші.  екі  күйші  катысты. 
Кітап  саны  -  он.
2.Реттік сан  есімдер____________________ ________________________  
Порядковые числительные
63-кесте
1.  Сүрақтары 
(Вопросы)
нешінші?  қаншасыншы?  (который?)
2.  Жасалу жолдары 
(Способы  образования)
-Ы Н Ц ІЫ ,  -ІН Ш І, 
Ц  
' 
I  
Н
 Н
 
-Н Ш Ы ,  -Н Ш І
3.  Қүрамы 
(По составу)
1.  Дара:  бірінші,  оныншы,  елуінші
2.  Күрделі:  он  бірінші,  отыз  үшінші,  жиырма 
алтыншы,  екі  жүз  бесінші,  мың  тоғыз  жүз 
тоқсаныншы,  екі  мың екінші,  т.б.
4.  Мағынасы 
(По значению)
Заттың  реттік санын  білдіреді.
5.  Сөйлемде  атқаратын 
қызметі  (Функция  в 
предложении)
Анықтауыш
Мысалы:  Бауыржан  бесінші  сыныпта  оқиды.
З.Жинақтық сан  есімдер 
____________________  
_ 
Собирательные числительные
64-кесте
1.  Сұрақтары 
(Вопросы) 
^
нешеу?  (сколько?)
2.  Жасалу жолдары 
(Способы  образования)
-а у ,-е у
3.  Қүрамы 
(По составу)
Дара:  біреу,  екеу,  үшеу,  тертеу,  бесеу,  алтау, 
жетеу
4.  Мағынасы 
(По  значению) 
і
Заттың санын жинақтап  көрсетеді.
5.  Сөйлемде  атқаратын 
қызметі  (Функция  в 
предложении)
Бастауыш
Мысалы:  Біреу тойып  секіреді,  Біреу тоңып  се- 
кіреді  (мақал).
70

4.Топтау  сан  есімдер________
Группирующие  числительные
1.  Сүрақтары 
(Вопросы)
2.  Жасалу жолдары 
(Способы  образования)
3.  Курам ы 
(По составу)
4.  Мағынасы 
(По значению)
5.  Сейлемде атқаратын 
қызметі  (Функция  в 
предложении)
нешеден?  қаншадан?  (по  сколько?)
65-кесте
-дан,-ден,-тан,-тен, 
-нан.-нен
1.  Дара:  алтыдан,  екіден,  бестен,  оннан, 
жетіден,  тоқсаннан,  сексеннен
2.  Күрделі:  отыз  тоғыздан,  жүз  елуден,  екі- 
екіден,  жүз-жүзден,  үш-үштен
Заттың санын топтап  көрсетеді.
Пысықтауыш
Мысалы:  Сағат екіден  он минут кетті.
о.Болжалдық сан есімдер______________ 
Приблизительные числительные________ —

жүктеу/скачать 11,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: