-да,-де тарсыл-да,  жылтың-да,  ирелең-де,  желпіл-де

18-схема
Етістіктің лексика-грамматикалық сипаты 
(Лексико-грамматическое свойство глагола)
І.Ш ақ
(Время)
2.Жақ
(Лицо)
З.Рай
(Наклонение)
4.Етіс
(Залог)
б.Салт
(Непереходные)
б.Сабақты
(Переходные)
7. Болымды
(Положительные)
8.Болымсыз  (Отрицательные)
Э.Есімше
(Причастие)
Ю.Көсемше  (Деепричастие)
И.Тұйы қ етістік (Инфинитив)
19-схема
И
93

ЕТІСТІКТІҢ ШАҚТАРЫ 
Время  глагола
Іс-әрекеттің,  қимылдың  мезгілге,  уақытқа  байланыстылығын  керсе- 
тетін  етістікке  тән  категорияны  етістіктің  шақтары  деп  атайды.  Етістікте 
үш  шақ болады:  осы  шақ,  өткен  шақ,  келер  шақ.
Любое  действие  или  состояние  предмета,  обозначаемого  глаголом, 
совершается  или 
происходит  во  времени, 
которое  выражается 
определенными  формами  глагола.  Глагол  в  основном  имеет  три 
времени:  настоящее  (осы  шақ),  прошедшее  (еткен  шақ)  и  будущее 
(келер  шақ). 
1 
• 
швЗ.ёГі
I. 
ОСЫ  ШАҚ 
Настоящее время
20-схема
Осы  шақ
(Настоящее время)
І.Н а қ  осы  шақ
(Собственно-настоящее
время)
2.Ауыспалы  осы  шақ 
(Переходное 
настоящее время)
І.Осы  шақ
Настоящее время
Етістіктің осы  шағы  істің дағдылы түрде болып тұратынын  немесе
істің  сөйлеп  тұрған  кезде  орындалып  жатқанын  білдіреді.  Осы 
шақтың екі түрі бар:  І.Н ақ осы  шақ;  2.Ауыспалы  осы  шақ.
Настоящее  время  называет  действие,  которое  происходит  в  тот 
момент,  когда  о  нем  говорится.  Настоящее  время  имеет  две 
формы:  1.  Собственно-настоящее  время  (нак  осы  шақ);  2.  Пере­
ходное  настоящее  время (ауыспалы  осы  шақ).
І.Н ақ осы  шақ  _______________ __ ______ .__________________ ~
Собственно-настоящее  время
Нак осы  шақ істің сөйлеп тұрған  кезде  істеліп жатқанын  білдіреді.
Нақ  осы  шақ  не  істеп  отыр?  не  істеп  тұр?  не  істеп  жатыр?  не  істеп 
жүр? деген  сұрақтарға жауап  береді.
94

Нақ  осы  шақтың  екі  түрі  бар:  жалаң  және  күрделі.  а)  Жалаң  осы 
шақ 
отыр,  тур,  жатыр,  жүр 
етістіктерінің  жіктелуі  арқылы 
жасалады.  Бұл  төрт  етістік 
кдлып  етістіктері
 деп  аталады.  Қапып 
етістіктеріне  жіктік жалғауы  тікелей  жалғанып,  есімдерше  жіктеледі, 
тек  ғана  III  жақта  жікгік  жалғауынсыз  жұмсадады.  Мысалы:  Мен 
ОТЫРМЫНі  Сен түрсын.  Ол жатыр.  Сендер жүпг.інлрр
ә)  Күрделі  осы  шақ  етістіктің 
-ып,  -іп,  -п 
және 
-а,  -е 
тұлғалы 
кесемше түрі  мен 
отыр,  түр,  жатыр,  жүр 
деген  етістіктердің  біреуі 
тіркесуі  арқылы  жасалады.  Соңғы  көмекшісі  отыр,  түр,  жатыр,  жүр 
етістіктері  жіктеледі  де,  кесемшелер  езгеріссіз  қалады.  Мысалы:
Мен  кітап  окып 
о т ы р м ы н .  
Сен  жазып  отырсын.  Мен  үйге 
б а р а
Собственно-настоящее  время  обозначает  действие, 
совпа­
дающее  с  моментом  речи.  Собственно-настоящее  время  отвечает 
на  вопросы:  не  істеп  отыр?  не  істеп  тұр?  не  істеп  жатыр?  не  істеп 
жүр? -  что делает?.
Собственно-настоящее время  имеет две  формы:  простую  (жалаң) 
и  сложную  (күрделі).  а)  Простое  настоящее  время  бывает только  у 
четырех  глаголов 
(глаголы  состояния
): 
отыр 
(сидеть,  сиди), 
тур 
(стоять,  встать), 
жүр 
(ходить,  ходи), 
жатыр 
(лежать,  ложись), 
которые в отличие от других глаголов,  непосредственно  принимают 
личные окончания  как и именные части речи.
е)  Сложное  настоящее  время  состоит  из  основного  глагола, 
который  принимает  форму  деепричастия 
(-п,-ы п,-іп,-а,-е) 
и 
одного  из  вышеназванных  глаголов 
отыр,  тур,  жатыр,  жүр 
при 
этом  личные  окончания  присоединяются  к  вспомогательному
глаголу.  Мен  кітап  окып  отырмын.  -  
Я 
читаю  книгу.  Сен 
жазып 
ІҮРСЫН-  -   Ты  пишешь.  Мен  үйге  бара  жатырмын.  -   я  иду  домой. 
Самат маған  келіп жүр.  -  Самат заходит ко мне.
2.Ауыспалы  осы  шақ 
Переходное настоящее время
Ауыспалы  осы  шақ  етістіктің  сөйлемде  басқа  сөздермен  тіркесіп 
айтылу ыңғайына қарай бірде  осы  шақ,  бірде келер  шақ мағынасын 
білдіреді.  Сол себепті  осы  шақтың бұл түрін  ауыспалы  осы  шақ деп 
атайды.  Ауыспалы  осы  шақ  қимыл,  іс-әрекеттің  дағдылы  қапыпта 
болып  тұруын  білдіреді.  Ауыспалы  осы  шақ  -а ,-е ,-й   түлғалы 
кесемшенің  жікгелуі  арқылы  жасапады.  Мысапы:  Мен  кел-й-мін
Переходное  настоящее  время  обозначает  действие,  которое 
происходит  в  настоящее  время  или  будет  происходить  в  будущем. 
Переходное  настоящее  время  образуется  посредством  присоеди­
нения  к  основе  глагола  суффиксов  -а ,-е ,-й ,  а  затем  прибавляются 
к  ним  личные  окончания.  Например:  сөйле-й-мін  (говорю),  кел-е- 
мін  (прихожу).  Түстен  кейін  заттарды  жібер-е-мін.  -   Я  после  обеда 
отправляю  вещи.  Аман  зауытта жұмыс  іс-те-й-ді.  -  Аман  работает 
на заводе.  Мен уйыкта-ма-й-мын.  -  Я не сплю.
95

1.  Нақ осы шақ,
(Собственно-настоящее время)
1.  (отыр,  түр,  жатыр, жүр) 
+жіктік жалғау  /отыр-мын
2  көсемше  (-ып,-іп,-п)+(отыр,тұр,жатырІжүр)  +жіктік жалғау  /жаз-ы п  отыр-мын
3. 
көсемше  (-а,-е)+жаты р 
+жіктік жалғау  /б ар -а жатыр-мын
жаз+ып  отыр+сыңдар
айт+ып  түр+сы ңдар
кел+ө 
жатыр+сыңдар
оқы+п 
жүр+сіңдер
II.  Сендер
жаз+ып  отыр+сыздар
айт+ып  түр+сы здар
кел+е 
жатыр+сыздар
оқы+п 
ж үр+сіздөр
+ сыздар 
+ сыздар 
+сы здар 
+сізд ер
Сіздер 
отыр
түр
жатыр
жүр
жаз+ып  отыр
айт+ып  түр
кел+е 
жатыр
оқы+п 
жүр
отыр
тұр
жатыр
жүр
96

Нақ осы  шақ.  Болымсыз түрі
(Собственно-настоящее  время.  Отрицательная форма)
1.  (отыр, тур,  жат(ыр), жүр)  +   (-ған,-ген,  -қан) 
+  жоқ+жікгік жалғау
/отыр-ған  жоқ-пын/
2.  көсемше(-ып,-іп,-п) +(отыр,тұр,жүр,жат) +  (-ған.-ген.-қан)  +  жок+жіктік жалғау
/жаз-ы п отыр-ған жоқ-пын/
3.  көсемше(-а,-е)+жат(ыр) 
+  жоқ+жіюік жалғау
/б ар -а жатқан жоқ-пын/
Нақ осы шақ.  Болымсыз түрі
(Собственно-настоящее время. Отрицательная форма)
102-кесте
Жекеше түрі  (Единственное число)
Жақ
Жай түрі
Күрделі түрі
(Лицо) 
|
(Простая форма)
(Сложная форма)
негіз +
жоқ+жіктік
кесемше(-ып,-іп,-п) + негіз
(-ған,-ген,-қан)
жалғау
+(-ған,-ген,-қан)
+ЖОҚ+ЖІКТІК жалғау
I.  Мен
отыр+ған
жоқ+пын
жаз+ып
отырған жоқ+пын
тұр+ған
жоқ+пын
айт+ып
түрған
Ж О Қ+П Ы Н
жат+қан
жоқ+пын
кел+е
жатқан
Ж О К+П Ы Н
жүр+ген
Ж О К+П Ы Н
оқы+п
жүрген
Ж О К+П Ы Н
II.  Сен
отыр+ған
Ж О К+С Ы Ң
жаз+ып
отырған
Ж О К+С Ы Ң
түр+ған
жоқ+сың
айт+ып
түрған
жоқ+сың
жат+қан
жоқ+сың
кел+ө
жатқан
жоқ+сың
жүр+ген
Ж О К+С Ы Ң
оқы+п
жүрген
жок+сың
Сіз
отыр+ған
Ж О К+С Ы З
жаз+ып
отырған жоқ+сыз
түр+ған
жоқ+сыз
айт+ып
түрған
Ж О К+С Ы З
жат+қан
жоқ+сыз
кел+е
жатқан
жоқ+сыз
жүр+ген
жоқ+сыз
оқы+п
жүрген
Ж О К+С Ы З
III.  Ол
отыр+ған
жоқ
жаз+ып
отырған жоқ
түр+ған
жок
айт+ып
түрған
жоқ
жат+кан
жоқ
кел+е
жатқан
жок
жүр+ген
жоқ 
оқы+п
жүрген
жоқ
1.2.  Нақ осы шақ.  Болымсыз түрі
103-кесте
Көпше түрі  (Множественное число)
Жак
(Лицо)
Жай түрі 
(Простая форма)
Күрделі түрі 
(Сложная  форма)
негіз  +
(-ған,-ген,-қан)
жоқ+жіктік
жалғау
көсемше(-ып,-іп,-п) Р негіз 
+(-ған,-ген,-қан) 
+жоқ+жіктік жалғау
I.  Біз
отыр+ған
түр+ған
жат+қан
жүр+ген
жоқ+пыз
Ж О К+П Ы З
жоқ+пыз
Ж О К+П Ы З
жаз+ып  отырған  жоқ+пыз 
айт+ып  түрған 
жоқ+пы з 
кел+е 
жатқан  жоқ+пыз 
оқы+п 
жүрген  жоқ+пы з 
I
7— 686
97

Жалғасы  (Продолжение)
II.  Сендер
отыр+ған
жоқ+сыңдар 
I
жаз+ып
•
отырған
жоқ+сыңдар
түр+ған
жоқ+сыңдар
айт+ып
түрған
жоқ+сыңдар
жат+қан
жоқ+сыңдар
кел+ө
жатқан
жоқ+сыңдар
жүр+ген
жоқ+сыңдар
оқы+п
жүрген
жоқ+сыңдар
Сіздер
отыр+ған
жоқ+сыздар
жаз+ып отырған
жоқ+сыздар
түр+ған 
!
жоқ+сыздар
айт+ып
түрған
жоқ+сыздар
жат+қан
жоқ+сыздар
кел+е
жатқан
жоқ+сыздар
жүр+ген______
жоқ+сыздар
оқы+п
жүрген
жоқ+сыздар
III.  Олар
отыр+ған
жоқ 
•,эд<й жаз+ып отырған
ЖОҚ
түр+ған
жоқ
айт+ып
түрған
ЖОҚ
жат+қан
жоқ
кел+е
жатқан
ЖОҚ
жүр+ген
жоқ
оқы+п
ж^ргөн
ЖОҚ
1,2.Ауыспалы осы  шақ
(Переходное настоящее время)
2.Ауыспалы осы  шақ.  Болымды түрі 
(Переходное  настоящее  время.  Положительная  форма)
1 .негіз +кесем ш е(-а,-е,-й) 
+жіктік жалғау  /айт-а-мы н
2.түйық еті сті к+(- да, - де, -та, -те) 
+жію ік жалғау  /есту-де-мін
3.көсемше  (-ып>-іп>-п)+көсемш е(-а|-е,-й)  +жіктік жалғау  /айт-ып бар-а-мын
2.1.Ауыспалы осы шақ.  Болымды түрі
(Переходное настоящее время.  Положительная форма)
104-кесте
II.  Сен
жаз
кел
сейле
оқ(ы)
Ж ақ
(Лицо)
Жай түрі 
(Простая  форма)
Күрделі түрі 
(Сложная  форма)
негіз +
көсемше(-а,-е,-й) 
+ жіктік жалғау
негіз +көсемше(-ып,-іп,-п) + негіз 
көсемше(-а,-е,-й) + жіктік жалғау
I.  Мен
жаз
а+мын
жаз+ып 
отыр+а+мын
кел
е+мін
кел+іп 
түр+а+мын
сейле
й+мін
сейле+п  жат+а+мын
оқ(ы)
и+мын
оқы+п 
жүр+е+мін
а+сың
ө+сің
й+сің
и+сың
жаз+ып 
кел+іп 
сөйле+п 
оқы+п
отыр+а+сың
тұр+а+сың 
жат+а+сы ң
ж үр+е+сің
Сіз
жаз
кел
сөйле
оқ(ы)
а+сыз
е+сіз
й+сіз
и+сыз
жаз+ып
кел+іп
сейле+п
оқы+п
отыр+а+сыз
түр+а+сы з
жат+а+сыз
жүр+е+сіз
Ол
жаз
а+ды
жаз+ып
отыр+а+ды
кел
е+ді 
,г[
кел+іп
тұр+а+ды
сөйле
й+ді
сейле+п
жат+а+ды
оқ(ы)
и+ды
оқы+п
М к
жүр+е+ді
*
.  
—
---------------------------------------------------------------
--- 1
98

(Лицо)
II.  Сендер
Сіздер
НӨГІЗ+
Көпше турі 
Жай  түрі 
(Простая  форма
жаз
кел
сөйле
0
Қ (ы )
жаз
кел
сөйле
о қ (ы )
жаз
кел
сөйле
оқ(ы)
жаз
кел
сөйле
оқ(ы)
а+мыз 
е+міз 
й+міз 
и+мыз
а+сыңдар
е+сіңдер
й+сіңдер
и+сыңдар
а+сыздар
е+сіздер
й+сіздер
и+сыздар
а+ды
е+ді 
й+ді 
и+ды
Множественное  число___________
Күрделі түрі
.Сложная  форма, 
негіз + көсемше(-ып,-іп,-п) 
+  негіз+көсемше(-а,-е,-й) 
+жіктік жалгёу_____
105-кесте
көсөмше(-а,-е,'й) 
+жіктік жалғау
жаз+ып  отыр+а+мыз 
кел+іп 
түр+а+мыз 
сөйле+п  жат+а+мыз 
оқы+п 
ж үр+е+м із
жаз+ьіп
кел+іп
сөйле+п
оқы+п
жаз+ып 
кел+іп 
сөйле+п 
оқы-і-п
отыр+а+сыңдар
түр+а+сыңдар
жат+а+сыңдар
жүр+е+сіңдер
отыр+а+сыздар 
тур+а+сы здар 
жат+а+сыздар 
жүр+е+сіздер
жаз+ып
кел+іп
сейле+п
оқы+п
отыр+а+ды
тур+а+ды
жат+а+ды
ж үр+е+ді
Ауыспалы осы шақ.  Болымсыз түрі 
(Переходное настоящее время. Отрицательная форма)
1.  негіз +  (-ма,-ме,-ба,-бе,-па,-пе) +  көсемше(-й) + жіктік жалғау
/а й т-п а -й -м ы н /
2.  негіз + (-ма.-ме.-ба.-бе.-па.-пе) + көсемше(-й) + негіз+көсемше(-а,-е,-й) +жіктік жалғау
/жаз-ба-й отыр-а-мын/ 
'
3.  кесемше(-ып,іп,-п)+негіз +(-ма,-ме,-ба,-беІ-паІ-пе) +негіз +көсемше(-й) +жіктік жалғау
/сөйлө-п отьір-ма-й-мын/ 
Й 1
Жекеше түрі (Единственное число 
Жай түрі 
(Простая Форма) 
(С
непз +
„  Я Н ------------- Болымсыз  . 1Г..
(Переходное настоящее время. Отрицательная форма)
106-кесте
(Лицо)
.  Мен
жаз
кел
сөйле
ОҚЫ
-ма,-ме,-ба, 
-бе,-па,-пе +й+ 
жіктік жалғау
Күрделі түрі 
Сложная__________
көсемше(-ып,-іп,-п)+негіз
(-ма.-ме.-ба.-бе.-па.-пе) + (-й)
+ЖІКГІК жалғау
жаз 
кел 
сөйле 
оқы
ба+й+мын
ме+й+мін
ме+й+мін
ма+й+мын
ба+й+сың
ме+й+сің
ме+й+сің
ма+й+сың
|  жаз+ы поты р+ма+й+мы н 
кел+іп 
түр+ма+й+мын 
сөйле+п  жат+па+й+мын 
оқы+п 
жүр+ме+й+мін
жаз+ып  отыр+ма+й+сың 
кел+іп 
тур+ма+й+сың 
сөйле+п  жат+па+й+сың 
оқы+п 
жүр+ме+й+сің
99

III.  Ол
жаз
ба+й+сыз
кел
м е+й+сіз
сейле
м е+й+сіз
ОҚЫ
ма+й+сыз
жаз
ба+й+ды
кел
ме+й+ді
сейле
ме+й+ді
окы
ма+й+ды
жаз+ып
кел+іп
сөйле+п
оқы+п
жаз+ып 
кел+іп 
сөйле+п 
оқы+п
Жалғасы
отыр+ма+й+сыз
тур+ма+й+сы з
жат+па+й+сы з
ж үр+м е+й+сіз
должение)
отыр+ма+й+ды
тур+ма+й+ды
жат+па+й+ды
жүр+ме+й+ді
нөгіз +
Көпше турі  (Множественное число)
I  
Ж а й | 
■  
I I I
(Й Ш т а я  форма)
I.  Біз
II.  Сендер
Сіздер
III.  Олар
жаз
кел
сейле
оқы
жаз
кел
сөйле
оқы
жаз
кел
сөйле
оқы
Күрделі түрі 
(Сложная  форма)
(-ма,-ме,-ба,-бө,
-па,-пе) + й 
+жікт1к жалга'
ба+й+мыз
м е+й+м із
ме+й+міз
ма+й+мыз
ба+й+сыңдар
ме+й+сіңдер
ме+й+сіңдер
ма+й+сыңдар
көсемше(-ып,-іп,-п)+негіз 
(-ма,-ме,-ба,-бе,-па,-пе) + (-й)
+жіктік жалға
жаз+ып 
кел+іп 
сөйле+п 
оқы+п
жаз+ып
кел+іп
сөйле+п
оқы+п
отыр+ма+й+мыз 
түр+ма+й+мы з 
ж ат+па+й+м  ыз 
жүр+м е+й+м із
отыр+ма+й+сыңдар
түр+ма+й+сыңдар
жат+па+й+сыңдар
жүр+ме+й+сіңдер
жаз
кел
сөйле
оқы
ба+й+сыздар
ме+й+сіздер
ме+й+сіздер
ма+й+сыздар
жаз+ып
кел+іп
сөйле+п
оқы+п
отыр+ма+и+сыздар
түр+ма+й+сыздар
жат+па+й+сы здар
жүр+м е+й+сіздер
ба+й+ды
ме+й+ді
ме+й+ді
ма+й+ды
жаз+ып
кел+іп
сөйле+п
оқы+п
отыр+ма+и+ды
тур+ма+й+ды
жат+па+й+ды
ж үр+м е+й+ді
Осы шақтың салыстырмалы  кестесі
(Сравнительная таблица настоящего времени)
108-кесте
Ж екеше түрі  (Единственное
Нақ осы  шақ
(Собственно-настоящее время)
Ауыспалы осы  шақ 
іходное настоящее і
I.  Мен
II.  Сен
Сіз
Ол
отыр+мын
отыр+сың
отыр+сыз
жүр+мін
жүр+сің
отыр+а+мын
Жіңішке (Мягкий)
жүр+е+мін
отыр
жүр+сіз 
жүр
Кепше түрі  (Множественное число)
I.  Біз
отыр+мыз
II.  Сендер 
отыр+сыңдар
отыр+сыздар
ж үр+е+м із
жүр+е+сіздер 
жүр+е+ді
100

II.  ӨТКЕН ШАҚ 
Прошедшее время
21-схема
Қимыл  іс-ерекеттің  еткен  уақытта  болғандығын  көрсететін  етістіктің 
түрін  өткен  ш ақдеп  атайды.  Өткен  шақтың  үш түрі  бар:  1) жедел  өткен 
шақ;  2) бұрынғы өткен шақ;  3) ауыспалы өткен шақ.
Вид  глагола,  которое  показывает,  что  действие  происходит  в 
прошедшем  времени,  называют  прошедшим  временем.  В  казахском 
языке  имеются  три  формы  прошедшего  времени:  1)  очевидно­
прошедшее  время  (жедел  еткен  шақ);  2)  давно  прошедшее  время
(бұрынғы  еткен  шақ); 
3)  переходное  прошедшее  время  (ауыспалы 
еткен  шақ).
1 .Жедел өткен  шақ
Очевидно-прошедшее  время 
~
Өткен  шақтың  бұл  түрі  іс-ерекет,  қимылдың  дәл  сөйлеп  тұрған 
уақыт  алдында  ғана  болып  өткендігін  білдіреді.  Жедел  еткен  шақ 
етістіктің  түбіріне  -д ы ,-д і,-ты ,-ті  жұрнақтары  жапғануы  арқылы 
жасалып,  жікгеліп қолданылады.
Очевидно-прошедшее  время  обозначает  что  действие  совер­
шилось  только  что,  в  момент  речи.  Оно  образуется  путем 
присоединения  к  основе  глагола  суффиксов  -д ы ,-д і,-ты ,-ті  и
личных  окончаний.  Например:  жаз-ды-м  (написал),  айт-ты-м 
(сказал).
2.Бұрынғы еткен шақ
Давно прошедшее время 
' 
~
Бұрынғы  еткен  шақ  қимылдың,  іс-әрекеттің  сейлеп  түрған 
уақыттан  әлдеқайда  бұрын,  ертеде  болып  өткендігін  білдіреді. 
Бүрынғы  өткен  шақ  екі  түрлі  жолмен  жасалады:  1)  бұрынғы  өткен 
шақ  -қан,-кен,-ған,-ген  тұлғапы  есімшенің  жіктеліп  келуінен 
жасапады:  (мен)  бар-ған-мын,  (сен)  кел-ген-сің,  (ол)  айтқан; 
2)  бұрынғы  (ежелгі)  еткен  шақ  -ы п,-іп,-п  тұлғапы  көсемшенің 
жіктеліп  келуінен жасалады:  (мен) бар-ып-пын,  (сен)  кел-іп-сің,  (ол)
7а— 6 8 6
и
101

айт-ып-ты.  Ежелгі  өткен  шақ  сөйлеуші  болған  оқиғаны  өзі  көрмей 
біреу арқылы  естіп-білсе,  не умытып  қапып есіне түсіруге тырысқан 
жағдайда  қолданылады.  Мысалы:  Мүрат  киноға  барды  немесе 
Мүрат  киноға  бярыпты дегенде  екі  вариант та  бір  мағына  білдіреді. 
Бірінші  вариантта  сөйлеуші  Мүраттың  киноға  барғандығын  өз 
кезімен  көргендігін  білдіреді,  ал  екіншісінде  біреуден  естігендігін
білдіреді. 
■
 
• -л<  '/
й ш
м-лиоиН)  - 
V*? 
;
Бүрынғы  өткен  шақтың  күрделі  түрі 

жүктеу/скачать 11,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: