Справочник предназначен учащимся школ, лицеев, колледжей, студентам, учителям и преподавателям, а также широкому кругу читателей, изучающих казахский язык

б.Бөлшектік сан  есімдер
Дробные числительные
67-кесте
1.  Сұрақтары 
(Вопросы)
қанша?  неше?  (сколько?) 
қаншасы?  нешесі?
2.  Жасалу жол дары 
(Способы  образования)
1)  есептік  +   шығыс  немесе  ілік  септік,  сан 
есімнің бөлімі,  алымы  тәуелдік түлғада;
2)  есептік+жарты,  жарым,  ширек;
3)  ондық  бөлшектік  сан  есім  бөлімі  ондық, 
жүздік,  мыңдық сияқты  болып  жасалады.
3.  Қурамы 
(По  составу)
Күрделі:  1)  оннан  бір  (1 /1 0 ).  екіден  бір  (1 /2 ), 
үштің бірін  (1 /3 ),  бес  бүтін  үштен  бір  (5  1/3);
2)  төрт жарым,  жүздің жартысы,  үш  ширек;
3)  екі  бүтін  оннан  үш  (2,3),  екі  бүтін  жүзден 
терт (2,04),  үш  бүтін жүзден  он терт  (3,14).
4.  Мағынасы 
(По  значению)
Заттың санын  бөлшектеп  көрсетеді.
5.  Сөйлемде  атқаратын 
қызметі  (Функция  в 
предложении)
1)  анықтауыш,  2)  пысықтауыш.  :
Мысалы:  Фирмада  мын жарым  адам  жүмыс  іс- 
тейді.  Судың  үштен  бірі  қалғанда,  Көл  жұтар- 
дың үрты  ғана суға толды.  (Қазақ  ертегілері).
68-кесте
Сан есімдердің септелуі
(Склонение имен числительных)
Септіктер
(Падежи)
Есептік сан есім 
(Количественные)
Реттік сан есім 
(Порядковые)
Жинақтық сан 
есім
(Собирательные)
Күрделі сан есім
(Сложная форма) 
ф
.
1.  Атау
бір
бірінші
алтау
жүз он  бес
2.  Ілік
бірдің
біріншінің
алтаудың
жүз  он  бестің
3.  Барыс
бірге
біріншіге
алтауға
жүз  он  беске
4.  Табыс
бірді
біріншіні
алтауды
жүз он  бесті
5.  Жатыс
бірде
біріншіде
алтауда
жүз  он  бесте
6.  Шығыс
бірден
біріншіден
алтаудан
жүз  он  бестен
7.  Көмектес
бірмен
біріншімен
алтаумен
жүз  он  беспен
6 9 -кесте
Жинақтық сан  есімдердің септелуі
(Склонение собирательных числительных)___________
Септіктер
(Падежи)
Мысалдар
(Примеры)
Буын
Жуан
Жіңіиже
Жалғаулары
(Слог)
(Твердый)
(Мягкий)
(Окончания)
1 
.Атау
алтау
үшеу
0
(Именительный)
(шестеро)
(трое)
2.ІЛІК
алтау-дың
үш еу-дің
-Д Ы Ң
(Родительный)
(шестерых)
(троих)
-Д ІҢ
З.Барыс
алтау-ға
үш еу-ге
-ға
(Дательный)
(шестерым)
(троим)
-ге
4.Табыс
алтау-ды
үшеу-ді
-ды
*
(Винительный)
_____(шестерых)_____ _______ (троих)_______
‘ Д І
б.Жатыс
алтау-да
үшеу-де
-да
(Местный)_______
(у шестерых)
______ (у троих)______
-де
б.Ш ығыс
алтау-дан
үшеу-ден
-дан
(Исходный)
(от шестерых)
(от троих)
-ден
1  
---------  
----------------------  
.   - Г
 
■ 
,  
■  ■ — —
7.Кемектес
алтау-мен
үшеу^мен
-мен
(Творительный)
(с  шестерыми)
(с тремя)
72

Есептік және реттік сан есімдердің септелуі
(Склонение  количественных  и  порядковых числительных)
. 
70-кесте
Септіктер
(Падежи)
Буын
(Слог)
Септелу
(Склонение)
Есептік сан 
есімдер 
(Количествен 
ные числи-
тельные)
Ретгік сан 
есімдер 
(Порядковые 
числительные)
Зат есіммен тіркесе септелу 
(Склонение в сочетании с 
существительным)
Есептік сан 
есімдер 
(Количественные 
числительные)
Реттік сан есімдер 
(Порядковые 
числительные)
1 .Атау 
(Имени­
тельный)
Жуан
(Твердый)
ТОҒЫЗ
(девять)
тоғызыншы
(девятый)
тоғыз ул 
(девять 
мальчиков)
Жіңішке
(Мягкий)
ею
(два)
еюнші
(второй)
екі  келін 
(две невесты)
тоғызыншы  ұл 
(девятый 
мальчик)
екінші  келін 
(вторая  невеста)
2.ІЛІК
(Родитель
ный)
Жуан
(Твердый)
тоғыздың 
(из девяти)
Т0ҒЫЗЫНШЫНЫҢ
(у девятого)
тоғыз улдың 
(из девяти 
мальчиков)
Жіңішке
(Мягкий)
тоғызыншы 
улдың 
(у девятого 
мальчика)
•  
•
екінің 
(из двух)
екіншінің
(у второго)
ею  келіннің 
(из двух 
невест)
еюнші  келіннің
(у второй 
невесты)
3. Барыс 
(Датель­
ный)
Жуан
(Твердый)
тоғызға 
(на девять)
тоғызыншыға
(девятому)
Жіңішке
(Мягкий)
еюге 
(на два)
еюншіге
(второму)
тоғыз улға 
(девяти 
мальчикам)
тоғызыншы  улға 
(девятому 
мальчику)
ею  келінге 
(двум 
невестам)
еюнші  келінге 
(второй  невесте)
4.Табыс
(Винитель 
ный)
Жуан
(Твердый)
тоғызды
(девять)
ТОҒЫЗЫНШЫНЫ
(девятого)
ТОҒЫЗ 
улды
(девяти
мальчиков)
Жіңішке
(Мягкий)
еюні
(два)
•  
•
тоғызыншы  улды
(девятого
мальчика)
ӨЮНШІНІ
(второго)
ею  келінді 
(двух невест)
еюнші  келінді 
(вторую невесту)
б.Жатыс
(Местный)
Жуан
(Твердый)
Жіңішке
(Мягкий)
тогызда 
(в девять)
тоғызыншыда 
(у девятого)
тоғыз  улда 
(у девяти 
мальчиков)
тоғызыншы  улда 
(у девятого 
мальчика)
еюде 
(в два)
еюншідө 
(у второго)
ею келінде 
(у двух невест)
еюнші  келінде 
(у второй 
__ невесты)
б.Шығыс
(Исход­
ный)
7. Кемек­
тес
(Твори­
тельный)
Жуан
(Твердый)
тоғыздан 
(от  девяти, 
по девять)
тоғызыншыдан 
(от(с) девятого)
тоғыз улдан 
(от девяти 
мальчиков)
ЖІңішке
(Мягкий)
Т0ҒЫЗЫНШЫ
улдан 
(от девятого 
мальчика)
Жуан
(Твердый)
Жіңішке
(Мягкий)
еюден 
(от (с) двух, 
по две
тоғызбен 
(с девятью)
еюншіден 
(от второго)
ею келіннен 
(от двух 
невест)
еюнші келіннен 
(от второй 
невесты)
тоғызыншымен 
(с девятым)
еюмен 
(с двумя)
еюншімен 
(со вторым)
тоғыз улмен 
(с девятью 
мальчиками)
Т0ҒЫЗЫНШ Ы
улмен 
(с девятым 
мальчиком)
ею  келінмөн 
(с двумя 
невестами)
еюнші  көлінмен 
(со второй 
невестой)
Ескерту:  егер септелу кезіндө есептік сан  есім мен реттік сан есім зат есіммен  қосарланып 
келсә,  онда септік жалғау зат есімге жалғанады.
Примечание:  если  количественные  и  порядковые  числительные  сочетаются  с  существи­
тельным,  то  при  склонении  таких  числительных  падежные  окончания  присоединяются  к 
существительным.
73

Сан  есімдердің тәуелденуі
(Притяжательная  форма  имен  числительных)
$:■ 
71-кесте
О ңаш а тэуе л д е н у  (Ф о р м ы  л и чн о й   п р и тяж а те л ьн о сти )
Жақ
(Лицо)
Ж и н а қты қ сан  е сім д е р  
(Собирательные)
Р еттік  сан  е сім д е р  
(Порядковые)
Жіңішке
(Мягкий)
Жуан
(Твердый)
Жіңішке
(Мягкий)
Жуан
(Твердый)
I. 
Менің
II.  Сенің 
Сіздің
III.  Оның
біреу-Ім
біреу-Ің
біреу-іңіз
біреу-і
алтау-ым
алтау-ың
алтау-ыңыз
алтау-ы
бірінші-м 
біріншІ-ң 
бірінш і-ңіз 
^  
бірінш і-сі
алтыншы-м
алтыншы-ң
алтыншы-ңыз
алтыншы-сы
О р та қ тэуе л д е н у  (Ф о р м ы   об щ ей  пр и тяж а те л ьно сти )
I.  Біздің
II.  Сендердің 
Сіздердің
III.Олардың
біреу-лер-іміз
біреу-лер-ің
біреу-лер-іңіз
біреу-лер-і
алтау-лар-ымыз
алтау-лар-ың
алтау-лар-ыңыз
алтау-лар-ы
бірінші-лер-іміз
бірінш і-лер-ің
бірінші-лер-іңіз
бірінші-лер-і
алтыншы-ларымыз
алтыншы-ларың
алтыншы-ларыңыз
алтыншы-лары
Сан  есімдердің жіктелуі 
(Спряжение имен числительных)
72-кесте
Жекеше түрі  (Единственное  число)
Ж ақ  (Лицо)
Реттік сан  есім
Жинақтық сан есім
Болжалдық  сан  есім
(Порядковые)
(Собирательные)
(Приблизительные)
I. 
Мен
бірінші-мін
екеу-мін
ондарда-мын
II.  Сен
бірінші-сің
екеу-сің
ондарда-сың
Сіз
бірінші-сіз
екеу-сіз
ондарда-сыз
III.  Ол
бірінші
екеу
ондарда
Көпше түрі  (Множественное  число)
I.  Біз
бірінші-міз
екеу-міз
ондарда-мыз
II.  Сендер
бірінші-сіңдер
екеу-сіңдер
ондарда-сыңдар
Сіздер
бірінші-сіздер
екеу-сіздер
ондарда-сыздар
III.  Олар
бірінші
екеу
ондарда
Сан  есімдердің көптелуі 
(Образцы форм множественного числа имен числительных)
73-кесте
Болжалдық  сан  есім  (Приблизительные)
0
-лар,-лер
-д а р ,-д е р
-та р ,-те р
алты-лар-да
жиырма-лар-да
бір-лер-де
екі-лер-де
жеті-лер-де
елу-лер-де
тоғыз-дар-да
он-дар-да
отыз-дар-да
сегіз-дер
сексен-дер-де
жүз-дер-де
қырық-тар-да
алпыс-тар-да
үш-тер-де
терт-тер-де
бес-тер-де
жетпіс-тер-де
74

Халықтық өлшемдер 
(Народные  измерения)
74-кесте
Өлшемдер 
(  Измерение)
Мағынасы
(Значение)
Аудармасы
(Перевод)
І.Ұзындық  өлшемдөрі:
І.Мера длины:
1)  елі  (бір  елі)
Саусақтың  көлденең
Расстояние  равное  толщине
қалыңдығы,  ені.
пальца.
2)  тұтам
Алақанның еніне тең
Мера длины,  равная  ширине
өлшем.
ладони.
3)  сүйем
Бармақ  пен  сүқ саусақ-
Расстояние  между  растянутым
тың аралығы.
большим  и указательным
4)  қарыс
Бармақ  пен  ортан  қолдың
пальцем.
Расстояние  между  растянутым
5)  кере  қарыс
түйісу аралығы.
большим  и  средним  пальцем.
Бармақ  пен  шынашақтың
Расстояние  между  растянутым
кере  созылған  аралығы.
большим  пальцем  и  мизинцем.
6)  құлаш
Иық деңгейінде  созылған
Расстояние  между  вытянутыми
екі  қол  үшының арапығы.
в  сторону  руками.
ІІ.Қашықтық  өлшем-
II.Мера  растояний:
дері:
1)  адым  (қадам)
мөлшері  1  метр
шаг  1  метр
2)  таяқ тастам
10-15  метр
10-15  метр
3)  әудем жер
100  метр
100  метр
4)  шақырым
1  километр
1  километр
5)  қозы  көш  жер
5-6  километр
5-6  километр
6)  тай  шаптырым
6-7  километр
6-7  километр
7)  көз  ушында
7-8  километр
7-8  километр
8)  қүнан  шаптырым
8-10  километр
ш
 
^
8-10  километр
9)  ат шаптырым
25-30  километр
25-30 километр
10) бір  күндік
бір  күндік жер
однодневной  переход
11) айшылық
айшылық жол
месячный  переход
ІІІ.Салмақ  өлшемдері:
III.Мера  веса:
1)  мысқал
5  грамға жуық
около 5  грамм  (золотник)
2)  қадақ
400  грамға жуық
около 400  грамм  (фунт)
3)  пұт
ял
  а
16  киллограмға жуық
около  16  киллограмм
4)  қап
4  пүтқа жуық
около 4  пуда
5)  батпан
10 пұт
10 пудов
IV.  Мезгіл және
IV.Мера  времени:
мерзім  өлшемдері:
1)  бір  сәт
қас  қағым,  1  секунд
один  момент,  1  секунда
2)  сүт пісірім
5-10  минут
5-10  минут
3)  бие сауым
1,5  сағат уақыт
1,5 часа
4)  ет пісірім
2,5-3 сағат
2,5-3 часа
5)  бір  күн  (тәулік)
24 сағат
24 часа
6)  апта
7 күн
7 дней  (неделя)
7)  ай
30-31  күн
30-31  дней  (месяц)
8)  тоқсан
З ай
3  месяца  (квартал)
9)  жыл
365  күн  немесе  12 ай
365 дней  (год)
10)  ғасыр
100 жыл
100 лет (век)
— 
—
 
1 
■  
—
 
■ ■  
■ 
■  
—
■
................................... —
 
■
И
75

Жалғасы  (Продолжение)
\/.Тәулік  мезгілдері:
%
V.Смена дня  и  ночи:
1) Таң  ертең 
елең-алаң 
құлан  иек 
таң сәрі
V I   ж
ч і  %
Таң бозғылт тартқан  кез 
Таң жаңа  ата бастаған  кез 
Ж ерге жарық түскен  кез
Утро
Предутренняя  заря 
Рассвет
2) Түс
сәске түс 
тал түс 
шаңқай түс
Сағат  12  шамасы 
Сағат  1  шамасы 
Сағат 2  шамасы
Полдень
12 часов
13 часов
14 часов
3)
Кеш
улы  бесін 
.  намаздыгер 
ақшам
Түс ауған  шақ
Күн  ұясына  кірер  кез
Кешкі  намаз  оқитын  кез
В ечер к
После  полудня 
Время  захода солнца 
Ранний вечер
4) Түн
іңір
қызыл  іңір 
жарым  түн
Күн  батып,  қас  қарайған  кез 
Қас  қарайып,  түн  болған  кез 
Түн  ортасы
Ночь
Вечерние  сумерки 
Вечернее  время 
Полночь
Халықтық өлшемдер 
(Народные  измерения)
75-кесте
Өлшемдер
(Измерение)
Мағынасы
(Значение)
Аудармасы
(Перевод)
Азық-түлікке
қатысты:
1)  бір  асым
бір  асым  ет
мясо для  одного  застолья
2)  бір  елі
бір елі  қазы
казы  толщиной  в  палец
3)  бір  жапырақ
бір жапырақ  ет,  нан
кусок мяса
бір тілім
бір тілім  нан
кусок хлеба
4 )  бір жүтым
бір жүтым  сусын
глоток напитка
бір  үрттам
бір  үрттам  су
глоток  воды
5)  бір уыс
бір  уыс  бидай
горсть пшеницы
6)  бір  үзім
бір үзім  нан
кусочек хлеба
7)  бір шөкім
бір  шөкім түз
горсть соли
8)  бір  шымшым
бір  шымшым  шай
щепотка  чая
бір  салым 
! бір  салым түз
щепотка  соли
9)  қайнатым
бір  қайнатым  шай
чай  на одну заварку
10)  ет  қайнатым
ет қайнайтындай  уақыт
время для  того,  чтобы
вскипело  мясо
ет пісірім
2,5-3  сағат
2,5-3 часа
76

Қазақша жыл санау мен жыл  қаиыру кестесі
(Летоисчисление по восточному календарю)
76-кесте
І.Тышқан 1900
1912
1924
1936
1948
1960
1972
1984
1996
2008
2020
2.Сиыр
1901
1913
1925
1937
1949
1961
1973
1985
1997
2009
2021
3. Барыс
1902
1914
1926
1938
1950
1962
1974
1986
1998
2010
2022
4.Қоян
1903
1915
1927
1939
1951
1963
1975
1987
1999
2011
2023
5.Ұлу
1904
1916
1928
1940
1952
1964
1976
1988
2000
2012
2024
6. Жыл а н
1905
1917
1929
1941
1953
1965
1977
1989
2001
2013
2025
7.Жылқы
1906
1918
1930
1942
1954
1966
1978
1990
2002
2014
2026
Ө.Қой
1907
1919
1931
1943
1955
1967
1979
1991
2003
2015
2027
Э.Мешін
1908
1920
1932
1944
1956
1968
1980
1992
2004
2016
2028
Ю.Тауық
1909
1921
1933
1945
1957
1969
1981
1993
2005
2017
2029
11.Ит
1910
1922
1934
1946
1958
1970
1982
1994
2006
2018
2030
12.Доңыз
1911
1923
1935
1947
1959
1971
1983
1995
2007
2019
2031
Мүшел жас (жыл қаиыру) 
____________________________________
12 годичный цикл  возраста
Ерте  кезден  бері  адам  жасын  санағанда  он  екі  жылдан  қайырып 
отырған.  Эр  он  екі  жылды  мушел  жас деп  атаған.  Бұл  тәсілді  „жыл 
қайыру” деп атайды.  Есептегенде бірінші  мушелді  13 жасқа тең қып 
алып,  одан  кейінгілерін  12 жылдан  қосып есептеп отырған.
С  древних  времен  возраст  человека  измеряется  12  годичным 
циклом,  называемым  „мушел  жас”.  Первый  цикл  начинается  с  13 
летнего  возраста,  а последующие получаются добавлением  каждый 
раз по  12 лет.
Мушел жас
(12 годичный  цикл возраста)
77-кесте
1-мүшел
2-мүшел
3-мүшел
4-мүшел
5-мүшел
6-мүшел
7-мүшел
8-мүшел
9-мүшел
10-мүшел
13 жас (ер жете  бастау) 
25 жас  (жігіттік  шақ)
37 жас  (ақыл тоқтату) 
49 жас  (орта жас)
61  жас  (егде жас)
73 жас  (қартгық)
85 жас  (кәрілік)
97 жас  (қалжырау)
109 жас  (шөпшек сүю) 
121  жас  (немене  сүю)
1-цикл-13 лет
2-цикл-25 лет
3-цикл-37 лет
4-цикл-49 лет
5-ЦИКЛ-61  лет
6-цикл-73 лет
7-цикл-85 лет
8-Ц И КЛ-97
 лет
(взросление)
(молодость)
(зрелый  возраст) 
(средний  возраст) 
(пожилой  возраст) 
(старость)
(преклонный  возраст)
(немощь)
9-цикл-109 лет  (увидеть праправнука 
(5-поколен.))
Ю -ц и кл -1 2 1   лет  (увидеть праправнука  (6-поколен.))
И
77

ЕСІМДІК
Местоимение 
--   --- ■
 , --  .........
1 
■■
Щ
 к
1.Категориялық мағынасы_______________________________________ _
Категорияльное значение
Есім  сөздердің  (зат  есім,  сын  есім,  сан  есімдердің)  орнына 
жүретін  сөз табы  есімдік деп  аталады.  Есімдік заттың өз атауын да, 
белгісінің,  санының  да  атын  білдірмейді,  тек  соларды  нұсқап, 
меңзеп  көрсетеді  де,  солардың  орнына  қолданылады.  Барлық 
есімдіктер  есімдік  зат  есімдер,  есімдік  сын  есімдер,  есімдік  сан 
есімдер болып бөлінеді.
Местоимение -  это часть речи указывающий  на  предметы,  лица, 
признаки,  количество и  способных заменить собой любое слово  из 
именных  частей  речи.  Например:  мен,  сен,  ол,  кім,  осы,  анау,  сол, 
езі,  біреу,  барлық  и  т.д.  В  зависимости  от  того,  указывают 
местоимения  на  предмет (или лица)  или  на  его  качество,  а также  в 
зависимости  от  характера  словоизменения  и  грамматических 
связей  с  другими  словами  все  местоимения  делятся  на:  1)  мес­
тоименные  существительные  (есімдік  зат  есімдер),  2)  местои­
менные  прилагательные  (есімдік  сын  есімдер),  3)  местоименные 
числительные (есімдік сан есімдер).
1-Есімдік зат есімдер  (субстантивтік есімдіктер)_____________________
Местоименные существительные
Есімдік  зат  есімдер  заттық  ұғымды  білдіретін  сөздердің  орнында 
жүреді.  Мысалы:  мен,  сен,  сіз,  ол,  олар,  кім,  не,  өзін, т.б.
Местоименные  существительные  -   это  местоимения,  соотноси­
тельные  с  существительными,  они  выполняют  в  предложении 
функции существительных.  Например:  мен  (я),  сен  (ты),  сіз  (вы),  ол 
(он,  она),  олар  (они),  кім  (кто),  не  (что),  өзін  (себя),  ешкім  (никто), 
дэнеме  (ничего),  біреу (кто-то),  әркім  (всякий)  и т.д.
2.Есімдік сын есімдер (атрибутивтік есімдіктер)
Местоименные прилагательные
Есімдік сын  есімдер заттың белгісін  білдіретін  сөздердің орнында 
жүреді.  Мысалы:  қандай,  қай,  қайсысы,  анау,  сонау, т.б.
Местоименные  прилагательные  -   это  местоимения,  соотноси­
тельные  с  прилагательными,  они  выполняют  в  предложении  роль 
прилагательных.  Например:  қандай,  қай  (какой,  какое),  қайсысы 
(который),  анау,  сонау (тот),  мынау (это,  этот),  осы  (это),  сол  (тот), 
әрбір  (каждый)  и т.д.
3.Есімдік сан есімдер_________________________ ________
Местоименные числительные
Есімдік  сан  есімдер  заттың  мөлшерін,  т.б.  белгілерін  білдіретін 
сөздердің орнында жүреді.  Мысалы:  бәрі,  барлық,  күллі,  бүкіл,  т.б.

жүктеу/скачать 11,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: