Справочник предназначен учащимся школ, лицеев, колледжей, студентам, учителям и преподавателям, а также широкому кругу читателей, изучающих казахский язык

_._______  
168-кесте
2.Тұйық етістіктің жасалуы
(Образование инфинитива)
Етгстер (Залоги)
Өздік
М
 Я
М
Н
&
 
%
Өзгелік
Ырықсыз
Ортақ
(Возвратный)
(Понудительный)
(Страдательный)
(Взаимный)
жу-ын-у
жуын-дыр-у
жу-ыл-у
жу-ыс-у
қыр-ын-у
қыз-дыр-у
сал-ын-у 
! сал-ыоу
жасыр-ын-у 
1
■И
киін-дір-у
ал-ын-у
шақыр-ыс-у
сүрт-ін-у
•
аш-қыз-у
шақыр-ыл-у
аудар-ыс-у
КИ -ІН -у
сурт-из-у
аудар-ыл-у
айт-ыс-у
шеш-ін-у
■
қой-ғыз-у
жібер-іл-у
апар-ыс-у
көр-ін-у
көр-гіз-у
пісір-іл-у
жібер-іс-у
тазала-н-у
іл-гіз-у
күт-Іл-у
пісір-іс-у
оила-н-у
в
айт-тыр-у
шеш-іл-у
күт-іс-у
желги-н-у
тол-тыр-у
әкел-ін-у
төг-іс-у
сақта-н-у
кеп-тір-у
іл-ін-у
әкел-іс-у
үйле-н-у
ойна-т-у
жина-л-у
қара-с-у
тара-н-у
оқы-т-у
баста-л-у
жина-с-у
ора-н-у
тазала-т-тыр-у
тура-л-у
баста-с-у
сура-н-у
жина-т-қыз-у
үз-іл-у
тазала-с-у
сайла-н-у
айт-қыз-дыр-у
тер-іл-у
сөйле-с-у
САБАҚТЫ ЖӘНЕ САЛТ ЕТІСТІКТЕР 
Переходные  и  непереходные глаголы
Етістіктер  объектіге  қатысына  қарай  сабақты  етістік  және  салт  етістік 
болып  бөлінеді.
Глаголы  по  отношению  к  объекту  делятся  на  переходные  (сабақты)  и 
непереходные  (салт)  глаголы.
Сабақты  етістік________________
■  
■  
■  
—   ■ ■   ^
^
—
—
■ ■ Н Н Н —
■ М Н В Ш Ш і ------------------------------------------ ----- ------------ 
-
 
,
Переходные  глаголы
Мағынасы  жағынан  тура  объектіні,  табыс  септіктегі  сөзді  қажет 
етіп  тұратын  етістіктер  сабақты  етістіктер  деп  атапады.  Сабақты 
етістіктер  кімді?  нені?  (кейде  табыс  септіктің  жасырын  түрі  не?)
деген 
сұрақтарға 
жауап 
беретін 
табыс 
септіктегі 
сөзбен 
байланысады.
Переходным 
является 
глагол, 
обозначающий 
действие, 
направленное 
на 
объект, 
который 
представлен 
прямым 
дополнением.  Переходные  глаголы  можно  определить  благодаря 
тому,  что  прямые дополнения  в  винительном  падеже  (табыс  септік) 
находятся  перед  глаголом  и  отвечают  на  вопросы  кімді?  (кого?) 
нені?  (чего?)  не?  (что?).  Например: 
Суретті  салу.  -   Нарисовать 
картину.  Кітапты аш.  -  Открой  книгу.  Әнді жаз.  -  Напиши  песню.
10—686 
145
I ’г-  ~
  . зІІіа 
И 
іг'; 
Щ Щ

Сабақты етістіктің жасалуы
(Образование переходного глагола)
I  • 
169-кесте
Етістіктер
Мысалдар
(Глаголы)
(Примеры)
айт
сабақты  айтты
оқы
кітагпы  оқы
аш
есікті  ашқызды
бақ
малды  бақты
бер
дәптерді  берді
жаз
жаттығуды жазады
сыз
партаны  сызба
тап
қаламды тап
әкел
борды  әкелді
апар
хатты апарысты
Салт етістік
Непереходные глаголы
Мағынасы  жағынан  тура  объеюіні,  табыс  септіктегі  сөзді  қажет 
етпейтін  етістіктер  салт  етістіктер  деп  аталады.  Салт  етістіктер 
барыс,  жатыс,  шығыс,  көмектес  септіктегі  сөздермен  тіркесе  беруі 
мүмкін,  бірақ табыс септікгегі сөзбен  байланыспайды.
Непереходные  глаголы  (салт  етістік),  напротив,  обозначают 
действие,  которое  не  переходит  на  объект.  Поэтому  непереходные 
глаголы  не  имеют  при  себе  прямого  дополнения.  Например:  Үйге 
кел.  -   Приходи  домой.  Досыңмен  сөйлес.  -   Поговори  с  другом. 
Жиналыста шығып  сөйлеу.  -   Выступить на собрании.
Етістіктің  етіс  деп  аталатын  түрлерінің  жүрнақтары  салт  етістікті 
сабақты,  сабақты  етістікті салт етістікке айналдырады.  Мысалы:
1)  -ыл.-іл.-л.-ын.-інгн  жұрнақтары  сабақты  етістікке  жалғанып, 
салт  етістікке  айналады.  Мысалы:  айту-айтылу,  бер-берілу;  2)-дыр, 
-діргтьір,-тір,-қы з,-кіз,-ғы з>-гіз,-т жұрнақтары салт етістікке жалған- 
ып,  сабақты  етістікке  айналады.  Мысалы:  отыру-отырғызу,  қайнау- 
қайнату,  айту-айтқызу,  беру-бөргізу,  т.б.
Салт етістікгің жасалуы 
(Образование непереходного глагола)
Етістіктер
(Глаголы)
бар
кел
жур
қайт
күрес
сөйле
көру
оқы
бол
сүра
Мысалдар
(Примеры)
театрға  барды 
ауылдан  келді 
менімен жүр 
қаладан  қайт 
жолдасыңмен  күрес 
үймөн  сөйлестім 
кинодан  көрдім 
кітаптан  оқыдым 
сабақта  болды 
оқушыдан  оүрады
170-кесте
146

БОЛЫМДЫ  ЖӘНЕ БОЛЫМСЫЗ  ЕТІСТІКТЕР 
Положительные и отрицательные  формы  глаголов
Қазақ  тілінде  етістіктер  болымды  жене  болымсыз  болып,  бір-біріне 
қарама-қарсы екі топқа  бөлінеді.
Глагол  в  казахском  языке  имеет  положительную  (болымды)  и 
отрицательную (болымсыз) формы.
Болымды етістік______________________________
Положительная  форма глагола
Етістік  негізгі  түбірде  де,  туынды  түбірде  де  қимылдың,  іс- 
әрекеттің  болуын  білдіреді.  Сондықтан  етістік  негізгі  я  туынды  түбір 
күйінде болымды  мәнді  білдіреді.  Оларды  болымды етістік дейді.
Положительная 
форма 
глагола 
показывает 
что 
действие 
совершено,  совершается  и  будет  совершаться.  Например:  келген- 
мін  (давно  пришел),  келіп  отырмын  (пришел),  келермін  (приду).
Болымсыз етістік___________________________________________________
Отрицательная  форма глагола
Болымсыз  етістіктер  қимылдың,  іс-әрекеттің  болмауын,  іске 
аспауын  білдіреді.  Болымсыз  етістік  негізгі,  я  туынды  түбір 
етістіктерге: 
1) 
-м а,-м е,-ба,-бе,-па,-пе 
жүрнақтары 
жалғану 
арқылы;  2)  белгілі  шақ түлғасындағы  етістікке 
жоқ,  емес 
сөздерінің 
тіркесуі  аркылы  жасалады.  Мысалы:  айт-айтпа,  кел-келме,  жаз- 
жазба,  айтқан  емес,  келген жоқ,  жазған жоқ,  т.б.
Отрицательная 
форма 
глагола, 
наоборот 
показывает, 
что 
действие  не  совершено  или  не  будет совершаться.  Она  образуется 
двумя  способами:  1)  присоединением  к  основе  глагола  аффиксов 
отрицания 
-м а,-м е,-ба,-бе,-па,-пе. 
Например:  ал  (бери),  ап-ма 
(не  бери),  жаз  (пиши), 
жаз-ба  (не  пиши);  2)  добавлением 
причастие  прошедшего  времени  (есімшенің  еткен  шағымен)  и 
одного  из  отрицательных  слов 
жоқ 
или 
емес. 
Например:  білген 
жоқсыз (вы  не знали),  білген емессіз (вы  не знали).
1 .Болымсыз етістіктің жасалуы
(Образование отрицательной формы глагола)
171-кесте
ЕтІстіктің болымды
түрі
(Положительная 
форма глагола)
Соңғы дыбыс 
(Конечный звук)
Жүрнақтар
(Суффиксы)
Етістіктің  болымсыз турі 
(Офицательная форма глагола)
#
ал 
(бери) 
кел  (приходи)
Дауысты,  үнді  р.л.й.у 
(Гласные,  сонорные 
Р^.й.у)
-ма
-ме
ал-ма
кел-ме
(не  бери)
(не  приходи)
жаз  (пиши) 
сен  (верь)
Ұяң з,  үнді  м.н.ң 
(Звонкие з, сонорные
м,н,ң
-ба
-бе
жаз-ба
сен-бе
(не пиши) 
(не  верь)
айт  (говори) 
кет  (уходи)
Қатаң дауыссыз 
(Глухие согласные)
-па
-пе
айт-па
кет-пе
(не  говори) 
(не уходи)
147

-м а,-м е,-ба,-бе,-па,-пе жұрнақтарының  етістіктерге жалғануы
(Присоединение суффиксов (-ма,-ме,-ба,-бе,-па,-пе)  к глаголам)
!•* 
" 
172-кесте
Түбір етістік
Туынды  етістік
Күрделі  етістік
(Непроизводные)
(Производные)
(Сложные)
бар-ма
тазала-ма
айтып  қой-ма
кел-мё
сана-ма
санап  отыр-ма
ж аз-ба 
* тойла-ма
көшіріп  жаз-ба
сыз-ба
жолда-ма
ойланып  түр-ма
көр-ме
көшір-ме
айтысып  отыр-ма
айт-па
шегеле-ме
келісіп  жүр-ме
жат-па
гүлде-ме
кешігіп  кет-пе
кет-пе
ойлан-ба
отырып  ^сыз-ба
сүрт-пе
айтыс-па
алып  кел-ме
отыр-ма
келіс-пе
беріп  жібер-ме
тұр-ма
кешік-пе
жығылып  қал-ма
жүр-ме
ойла-н-дыр-ма
қалып  қой-ма
кел-ме
кел-тір-ме
сұрап  жүр-ме
сөйле-ме
сөйле-т-кіз-бе
сөйлеп  отыр-ма
жыла-ма
жыла-т-па
жылатып  жүр-ме
бас-па
бас-қыз-ба
басып  кет-пе
бер-ме
бер-гіз-бе
беріп  қой-ма
шаш-па
шаш-қыз-ба
шашып  таста-ма
жүгір-ме
жүгір-т-пе
жүгіріп  кет-пе
түс-пе
түс-ір-ме
түсіріп  ал-ма
аш-па
аш-қыз-ба
ашық  қалдыр-ма 
|
2.Болымсыз  етістіктің ж о қ,  ем ес  сөздер  арқылы  жасалуы
(Образование отрицательной формы  глагола с помощью  слов жоқ,  емес)
173-кесте
Етістіктің  болымды 
түрі
(Положительная 
форма  глагола)
Соңғы дыбыс 
(Конечный звук)
Жүрнақтар
(Суффиксы)
Болымсыз жоқ,  емес сездер! 
(Отрицательные слова жоқ,  емес)
ал 
(бери) 
жаз  (пиши) 
кел  (приходи) 
сен  (верь)
Дауысты,  ұяң з,
үнді 
(Гласные, 
звонкий 3, 
сонорные)
-ған
-ген
алған  жоқ 
(не  брал) 
алған  емес
жазған жоқ 
(не  писал) 
жазған  емес
келген  жоқ 
(не  приходил) 
келген  емес
сенген  жоқ 
(не  верил) 
сенген  емес
айт  (говори) 
аш 

жүктеу/скачать 11,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: