Студенттердің ОҚудағы жетістіктерін бағалау және бақылау материалдары «хх ғасырдың 40-60-жылдарындағы қазақ әдебиетінің тарихы»
Бернияз Күлеев — Абай үлгісіндегі ақын
жүктеу/скачать 165,36 Kb.
|
| Бернияз Күлеев — Абай үлгісіндегі ақын.
Әдебиет тіршіліктің, қоғамдық өмірдің айнасы ғана емес, сол қоғамдағы адамдардың өмір танымын қалыптастыратын, дүниеге көзқарастарын дамытатын көркем құрал. Оның таным тарапындағы мәні де, тәрбиелік қуаты да сол құралдың кереметтей шешуші сырына негізделеді. Ол – көркем әдебиеттің эстетикалық мәні, яғни әрбір көркем шығарманың бағалығы мен құндылығы оның адам сезіміне, ұғымы мен санасына ойын қозғар әсерімен өлшенеді. Өмір құпиясына терең бойлай білген қаламгер ғана оқырманын сан алуан көңіл күйіне еліктіреді: қуантады, жылатады, ойлантады, таңдандырады... Сол сезім арқылы оқушының көңіл түкпіріндегі ойды қозғайды, санасына өшпес із қалдырады. Әрине, мұндай сипат кез келген өнер туындысында ғайыптан пайда болмайды. Ол қаламгердің ерен еңбектенуінің, талмай ізденуінің, ең бастысы, биік жауапкершілігінің арқасында мүмкін болады. Мұндай шеберлік тума таланттың қажымас қайрат-жігері нәтижесінде қалыптасады. Міне, осындай өлмес өнер туындыларының авторы, ХХ ғасырдағы адамзат ойының алыптары қатарынан берік орын алған көрнекті ақын, сөз сүлейі – Бернияз Күлеев. Б.Күлеев шығармаларының тереңіне бойлаған сайын жаңа бір асылды тапқандай қуанышымыздың терең сыры неде деген сауал бұдан бұрын да, бұдан кейін де сан ұрпақты ойлантып, толғандырары хақ. Адам жанын тербейтін, оны баурап алар әсемдіктің жұмбағын шешуге, шынайы өнер туындысының табиғатын тануға жасалған ұмтылыстарда шек жоқ. Соның бір айғағы – бүгінде әдебиеттану ғылымының кең арналарының біріне айналған берниязтанудың өркендей кеңеюі. Әрбір дәуірдің әдебиетінде өз уақытының ізі қалары хақ. Ал өміршең шығарманың ерекшелігі ол тек өз дәуірінің емес, болашақтың, жалпы адамзаттық құндылықтардың үзілмес желісін жалғастыруында. Мұнда ақын жалпыны жалқы арқылы, ортақты ұлттық бояу-өрнек арқылы безендіреді. Ол осындай тамыры тарихтың қойнауларынан бастау алатын, мәуесі мейлінше ұлттық өрнектен көмкерілген алып бәйтерек сынды, сырлы да сұлулық мұнарасы іспетті туындылары арқылы өзі туған халықтың бар ізгілікті қасиетін қастерлеп танытатын болады. Бұл тұрғыда қазақ топырағында жаралып, әлем әдебиетінің озық үлгілерінен нәр алған Б.Күлеев поэзиясының өзіндік ерекшеліктері айқын көрінеді. Осы талғампаздық пен танымды Б.Күлеев қандай көркемдік құралдар, идеялар негізінде жасады деген мәселе төңірегінде сөз қозғасақ, ең әуелі оның шұрайлы тіліне, тағылымы мол танымына, ақындық қабілет-қарымын танытар ой-сезім тереңдігіне бойлау қажет. Шығарманы өнер ретінде танытып, биікке көтеретін басты өлшемдерінің бірі – қаламгердің сөз қолдану шеберлігі. Әрине, бұл көркем шығарма тілінің баттасқан бояуға бой ұрмай, керісінше жазушының құнарлы ойының анық та дәл де берілуін қажет етеді. Сондықтан да көркем шығарманың тілі сол өнер туындысының басты өлшемдерінің қатарында саналады. Әдетте әдеби шығарманың тілі туралы мәселе қозғалғанда жазушының шеберлігі қаламгердің сөз табиғатын қаншалықты түсінетіні тұрғысынан ғана емес, сол сөзді өз мақсатына сай қалай құбылта қолдануы жөнінде де болары анық. Атап айтқанда, халықтық ұғымдардың барынша жинақталған, жүйеленген образдылық сипаты айрықша басым болып келетін тұрақты тіркестер, топонимикалық атаулар, салт-дәстүр атаулары, тиянақтап айтқанда, этнолингвистикалық ұғымдар, т.б. әдеби нормалармен қатар, диалект, кәсіби сөздерін, архаизмдер мен тарихи сөздердің орынды қолданылу жайына талдау жасау арқылы Б.Күлеевтің дарынына тәнті боласыз. Ақынның тілді халықтан үйрене отырып, сөйлеудегі талғампаздықты халқына үйрете де алатынына көз жеткізесіз. Бернияз шығармаларында өзгеше бір сипатпен қолданылатын тілдік бірліктер – туындыны ажарландырып қана қоймайды, ақын шеберлігінің арқасында жансызға жан бітіреді. Аз сөзбен саз ой айтуға қызмет етеді. Ол шайырдың баяндау құралында да, кейіпкерлерінің тілінде де жиі ұшырасады. Жай ұшыраспайды, оқырманның көкейіне қозғау салады, көңіл пернесін басады. Қазақ деген халықтың сөз талғамы, ой тереңдігі, дәлдігі, таным кеңдігі деген ұғымдарынан хабардар етеді, кеудеңе мақтаныш сезімін ұялатады. Бернияз Күлеев – әдебиет айдынын сөз өнерімен, дара өрнек сырымен тәнті етіп, табындырған киелі есім. Адамгершілік пен арды тұғыр еткен тұлға, жан дүние жұмбақтығы тереңде жатқан өзгеше құбылыс... Оның қаламынан туған үлкенді-кішілі құнды дүниелер адамзаттың мәңгілік мәселелері хақында ой-толғаныстарға жетелейді. Сондықтан да алыстаған сайын биіктей беретін асқар алып таулар іспетті бүгінде Бернияз әлемі де сырлы сұлулығымен, ерекше сән-салтанатымен өзіне тарта түседі. Осы орайда Бернияз Күлеевтің тұтас ақындық мұрасын, поэтикалық қуатын, эмоциональды-экспрессивті романтикалық идеяларын, әдеби-эстетикалық көзқарастары мен символистік мұраларын жан-жақты зерттеу мен зерделеуді мақсат тұтқан, білікті ой тұжырымдарымен тұшындырған ғалымның «Б.Күлеевтің ақындық мұрасы» атты монографиясы өзінің көкейкестілігімен бірден назар аудартады. Кейбір зерттеушілердің пікірінше, мұны байқауға болады. Белгілі әдебиеттанушы ясный Нұрқатов" Абай поэзиясының үлгілері мен өлшемдерін пайдаланған ақындардың бірі Берни Күлеев " деп те атап өтеді [8].]. Бернияз қалам ұлы ұстаздың ізімен табиғат суреттерін, туындыларын жеткізуде өрілген. Осыдан ғалым келесі ақпаратты да ұсынады. "Ақынның кейбір ойларын айтпас бұрын, мынаны айту керек. Қазақстанның халық комиссариаты Бернияз Күлеевке Абайдың өлеңдер жинағын дайындауды тапсырды. Дайындық ретінде ол "Ақжол" газетіне арнайы мақала жариялады. Бернияз Күлеевтің айтуынша, ол Абайдың алғашқы жинаққа енбеген өлеңдерін толығымен қамтуға, оның нұсқауларын қамтуға, ақынның өміріне байланысты иллюстрациялар беруге, өмірбаянын толықтыруға және кең көлемде жазуға ниетті". [8. ] Осыдан Берназ Құлеев Абай мұрасын жинауға ерекше үлес қосты деген қорытынды жасауға болады. Ол Абайдың туындыларымен таныс емес шығар. Бұл туралы Б. Күлеевтің өз өлеңдері дәлелдейді. Ол Абайдың ұйқас, өлшемдік өлеңдерімен жазылған бірнеше өлең жазды. Мысалы, оның «Жазғы дала» атты өлеңі «Сегіз аяқтың» өлшем ұйқасымен жазылған: Қол бұлғап күліп, Керілген тұнық, Даланы жарып бұлаңдар Толықсып тасқан, Тасқанын басқан, Дариядай зырғар, сылаңдар. Шын сұлудай албырап, Көрінер сағым бұлдырап. Төмендегі өлең жолдарының қай шығармадан үзінді және өлеңнің мәні мен қандай кейіпкер жайлы. «Оян,қазақ!» жинағындағы халықты ояту идеясы. «Көзіңді аш, оян, қазақ, көтер басты, өткізбей қараңғыда бекер жасты деп кең даласында алаңсыз өмір сүріп, малын бағып, бейқам халқын оятып, оларды ілім-білімге шақырған тіл, ұлт жанашыры Міржақып Дулатұлы халық тарихында аштықтан зардап шеккен адамдарға көмектесетін алғашқы қор құрған қоғам қайраткері, Міржақыптың 1909 жылы жарық көрген «Оян, қазақ!» атты алғашқы ақындық жинағы оның саяси ұстанымын айқын көрсетіп тұрды. Осыдан кейін бұл жинақ дереу тәркіленді. Бірақ, қайсар қазақ баласы 1911 жылы оны қайта жариялап, туған өлкесі Торғайға оралды. Міржақып сол аралықта, 1910 жылы қазақ тілінде жазылған қазақтың тұңғыш романы «Бақытсыз Жамал» атты кітапты жарыққа шығарды. Сондай-ақ, бұл туынды сол қоғамда Шығыстағы мұсылман әйелдердің теңсіздігін көтерген, алғашқы шығарма болды. Ақындығы. «Оян, қазақ» жинағында отарлық езгіге, қараңғы марғаулыққа қарсы күреске шақыру, халықты ояту идеясын ашық та батыл көтеруі . Кітаптың тұтқындалуы. Еркіндік аңсаған халықтың ой-армандарын тұжырымдаған сүйікті кітапқа айналғандығы. Мыржақып өлеңдерінде отарлық саясатқа қарсы ойдың, ағартушылық идеяның молдығы. «Азамат» жинағы арқылы Мыржақыптың шын мәніндегі ақындық қуатының танылуы. Онда ақынның тамаша лирик, сезімтал гуманист, сергек публицист ретінде көрінуі . Жастарға үлгі-өнеге ұсынуы. «Азамат» жинағының мәні. «Азамат» жинағы арқылы Мыржақыптың шын мәніндегі ақындық қуатының танылуы. Онда ақынның тамаша лирик, сезімтал гуманист, сергек публицист ретінде көрінуі . Жастарға үлгі-өнеге ұсынуы. Міржақыптың бұл өлеңі 1912 жылы, Қазан қаласында басылып шықты. Бұдан бұрын шыққан еңбектерімен Міржақыптың бұл еңбегінде көркемдік жағынан үлкен айырма бар. «Азаматтың» тілі «Оян, қазақ!» пен «Бақытсыз Жамалдай» емес, таза қазақ тілі. Өлеңнің үйлестік құрылыс, көркемдік жағынан «Азамат» бастапқы екеуінен көп ілгері. Бастапқы екеуін əсіресе, «Оян, қазақты!» оқығанда, Міржақыптың ақындығына адам шек келтіреді. Ал «Азаматта» олай емес: Мұнда Міржақып өскендігін, ақындық сипатының бойында толық барын көрсетіп отыр. Мазмұн жағына келгенде, Азаматтың ішіндегі өлеңнің көбі «Оян, қазақтағы!»: «жерің орысқа кетті. Елдігің тозды. Басыңды көтермесең мұнан да жаман боласың. Басыңды көтер, білім біл, өнерлі шаруа бақ, қатарға кір»деп қазақты үгіттеген сөздер. Қазақты қараңғылықтан құтқар деп оқыған азаматқа салған ұрандар. Бұлар «Жұт», «Таза бұлақ», «Газет, журнал» «Айқап», «Ия, алла», тағы басқа өлеңдерінде ашық көрінеді. «Азаматтағы» өзгешелік, бастапқы екі шығармамен салыстырғанда, екі түрлі: оның біреуі Еуропа капитализмінің жиһангершілік саясатын шетпұшпақтап көру, екіншісі – қажығандық. жүктеу/скачать 165,36 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|