.Жалпы сипаттама. Буынаяқтылар типі жануарлардың ең көп түрлі болып келетін типі, мұндай алуан түрлілігі, олардың тіршілік жағдайларының түрліше болып келетіндігімен байланысты, жануарлар тіршілік ететін қандай жағдай болса да, ол жерде, сөзсіз, буына...
Буынаяқтылар екі жақта симметриялы және сегменттелген. Олардың буын-буын болып келетін қол аяқтары да метамериялы орналасқан. Буынаяқтылардың сегменттері үш бөлімге бөлінеді: бас, көкірек және құрсақ. Бұлшық еттері көлденең салалы жолақ. Орталық нерв ...
Жалпы құрылысы. Буынаяқтылардың ата-тегі буылтық құрттар болып есептелінеді, олармен буынаяқтыларды байланыстыратындар мыналар: бұлардың екеуініңде денелерін кутикула жауып тұрады, сегменттелген, жүру үшін арнаулы органдары болады және ішкі органдарын...
Сырт жамылғысы: Буынаяқтылардың сыртқы жамылғысы кутикуладан және оны астарлап жататын гиподермалық клетканың қабатынан тұрады. Кутикула хитин деп аталатын заттан құралады. Буынаяқтылардың кутикуласы тек жамылғы болып қана қоймайды, сонымен бірге сырт...
Денесінің сыртқы бөлшектенуі: Буынаяқтылар денесінің сегменттері әдетте үш бөлім құрайды – бас, көкірек және құрсақ, бірақ денесінің жіктелуі түрліше болуы мүмкін: құрсағы көкірегінен айрықша бөлініп тұрмауы мүмкін (көпаяқтыларда), екінші жағынан, ден...
Аяқ-қолдары. Буынаяқтылардың аяқ-қолдары өз сегментіне қозғалмалы түрде жанасқан және бір-бірімен буын-буындалып мүшеленген, мұндай бөлшектеніп жіктелген аяқ-қолдар күрделірек қозғалыстар жасай алады. Буынаяқтылардың жеке топтарының өздеріне тән пішін...
Бұлшық еттері. Бунаяқтылардың бұлшық еттер тек бөлек-бөлек мышица тіндеріне бөлінген. Сонымен бірге бұынаяқтылардың бұлшыеті көлденең салалы жолақ, міне сондықтан ол тез жиырыла алады.
Нерв жүйесі. Буынаяқтыларының орталық нерв жүйесінің құрылысы өзінің алғашқы түрінде ол жұп болып келіп, гиподерманың (сыртқы жамылғының ) ішкі жағындағы дененің құрсағының бойымен бір-бірімен жарыса – паралель жатқан, екі стволдан құралады. Дененің ә...
Орталық нерв жүйесінен шеттік нервтер кетеді, олар сыртқы теріге, бұлшықеттергежәне сезім органдарына таралады, бұлардың барлығыда сыртқы жамылғыментығыз байланыста жатады. Ал ішкі органдар мысалы: ішек және қосалқылары, қан жүру жүйесі, тыныс алу орг...
Сезім органдары. Буынаяқтылардың сезім органдары тітіркендіруді қабылдайтын гиподермалық клеткадан құралған. Бұл клетка бір жағынан хитиннен пайда болған бір мүшемен байланысты болады да екінші жағынан – нерв талшықтары арқылы орталық нерв жүйесімен б...
Ас қорыту жүйесі. Буынаяқтылардың ішек каналының пішіні түтік түрінде болады және ілгері жағында жұтқыншақ немесе ауыз тесігі жатады да, артқы жағында – аналь тесігі жатады. Жұтқыншақ тесігі денесінің алдыңғы жағының құрсақ жақ бетінде болады, артқы т...
Буынаяқтылырдың орта және артқы ішегі без қызметін атқаратын (мальпиги түтіктері) өсінділер түзеді.
Қан жүру жүйесі. Буынаяқтылардың сөлден (лимфадан) және гемоциттерден (қан клеткаларынан) құралатын қанының біразы, дербес қабырғасы бар, түтіктер арқылы жүреді де, біразы синустармен, яки лакундармен жүреді. Буынаяқтылардың қан жүру жүйесі ашық.
Күштірек дамыған қан жүру жүйесі жүректі құрайтын арқадағы қан тамырларын ан және одан ілгері қарай, кейін қарай сегменттерге бөлініп жан-жаққа кететін артерия қан тамырларынан тұрады. Жүректен шыққан қан артерия бұталары арқылыдененің барлық бөлімдер...
Дененің ішкі қуысы. Буынаяқтыларда дененің екінші кезектегі қуысы, яғни целом алғашқы қуыспен қосылып кетеді де, дененің тұрақты қуысын құрайды.
Тыныс алу органдары. Буынаяқтылар суда немесе құрғақшылықта тіршілік етуіне қарай олардың тыныс алу органдары түрліше болады.Суда тіршілік ететіндерінде тыныс органы ретінде желбезектерболады, желбезек денеден өсіп шыққан жұқа жамылғысы бар беткейі үл...
Буынаяқтылардың атмосфера ауасымен дем алуы үшін дененің ішіне қарай жымырылып жатқан жамылғы учаскелері қызмет етеді, бұларға кеңірдектер мен өкпелер жатады, кеңірдектер түтік түрінде болады және әдетте бұтақтанып келеді.
Буынаяқтылардың өкпесінің әдеттегі пішіні – жапырақты өкпе, өкпенің бұл түрдегі құрылысы өрмекші тәрізділерге тән болады.
Зәр шығару органдары. Буынаяқтылардың зәр шығару органдарына мыналар жатады: 1) ортаңғы ішектің не артқы ішектің мальпиги түтігі деп аталатын, түтік тәрізді тұйық өсіндісі; 2)бастың не көкіректің аяқ-қолдарының түп жағы мен байланысты бездері антеннал...
Өніп-өсу органдары. Буынаяқтылар әдетте дара жынысты болады, тек сушаян тәрізділердің біраздарында ғана гермафродитизм кездеседі. Ішкі жыныс органдары – аталық без, аналық без, аналық және олардың жолдары – аталықтарында да, аналықтарында да дененің і...
Аталықта көбінесе шағылыс аппараты болады, ол кейде өте күрделі келеді және оның құрамына сыртқы жыныс тесігінің айналасына біткен өсімдіктер жүйесімен әдетте, жыныс тесікті болатын есік кіреді. Аналығы жұмыртқаларын қатты жерлерге салатындығына байла...
Ішкі жыныс аппараты алғашында жұп, егер аталық без немесе аналық без жұп болмаса без жұп болмаса без жұп бездің қосылуынан пайда болады.
Дамуы. Буынаяқтылардың эмбриондық дамуы өте түрліше болып келеді. Әдетте буынаяқтылардың жұмыртқасы сары уызға бай болады, міне осыған байланысты, бөліну беткейлік болады, бөлінуден шыққан бластодерма, сары уызбен толы бластоцельді қоршап жатады.
Постэмбриональдық өсу дәуірінде личинкалық фазалардан өтпейтін тікелей өсуді (эпиморфоз) және личинкалық фазалардан өтетін – метаморфозды көруге болады. Эмбриональдық және постэмбриональдық дамудың ұзақтығы өте өзгеріп отырады.
3.Ауыл шаруашылық дақылдарына насекомдармен қатар жануарлар дүниесінің басқа топтарының (нематодтар, кенелер, жалаңаш шырыштар, кемірушілер) өкілдері де зиян келтіреді. Солардың ішінде түрлерінің саны жағынан өте көбі-насекомдар класы.
Практикалық маңызына байланысты насекомдар пайдалы және зиянды болып екі топқа бөлінеді. Пайдалы насекомдарға зиянды организмдерді құртатын жыртқыш және паразиттік тіршілік ететін (энтомофагтар) түрлері, топырақ пен орман зақымдануын қамтамассыз ететі...
Ішектің алдынғы және артқы бөлімдері сыртқы хитинді кутикуланың жалғасы мен қапталған, яғни экдодермалды. Түлеу кезінде осы кутикулаларда жаңарып ауыз және аналь тесігі арқылы түтік түрінде шығады. Жоғары сатыдағы шаянтәрізділердің алдынғы ішегі кеңей...
1.Шаянтәрізділердің зәр шығару жүйесі
2.Шаянтәрізділердің нерв жүйесі
3.Сезім мүшелері
Жыныс жүйесі
Шаянтәрізділер дара жыныстылар, тек паразиттік өкілдерінде және тіркеліп тіршілік ететіндерде гермафродитиз кездеседі. Жыныс диморфизмі айқын. Аталықтарының антинулалары , не антеналары анлығына ұқсайтын мүшелерге айналған. Құрсақ бөліміндегі аяқтары ...
Дамуы.
Шаянтәрізділердің басым көпшілігінің жұмыртқасы сарыуызға бай болғандықтан, жұмыртқа жарым – жарты және беткейлік түрде бөлшектенеді. Бұларда жұмыртқа клеткасы бөлінбей, тек саруыздың ортасында орналасқан ядросы бірнеше рет бөлінеді. Пайда болған ядро...
Ішекқуыстылар (Coelenterata) – нағыз көп клеткалылардың бір типі. І-дың басты белгілерінің бірі онтоген. дамуы барысында тек екі ұрық жапырақшалары қалыптасады, олар ересек дарабастарында айқын сақталып, эктодерма және энтодерма қабаттарын құрайды.
