Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар

2.5.ҚОҒАМДЫҚ САНА МЕН РУХАНИ ЖҮЙЕНІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ
 
Оқу құралдары мен ғылыми әдебиеттерде сана, жеке сана, топтық сана, 
діни сана, саяси сана, қоғамдық сана терминдері қолданылады. Олардың 
арасындағы байланыс жалпы сана, ерекше қоғамдық сана, жеке сана 
ұғымдарында, сондай-ақ бөліктер мен тұтас санаттарда түсіндіріледі.
Сана адамға тән жалпыға ортақ қасиеттер жиынтығымен сипатталады. 
Сана адам мен материяның ара қатынасы табиғат философиясында талданады. 
Жеке сана жеке тұлғаға тән және сананың жалпы қасиеттерін де, тек жеке 
адамға тән қасиеттерін де қамтиды. Топ (масса) санасы әлеуметтік топқа кіретін 
адамдардың жеке сана-сезімінің жиынтығынан қалыптасады. Ол адамның 
санасына жалпы ортақ және топқа жататын адамдардың санасына тән 
қасиеттерден құралады.
Қоғамның саналы саласын және қоғамдық сананы ажырата білу қажет. 
Қоғамның саналы саласы мыналарды қамтиды: 1) саналы жеке тұлғалар, 
мекемелер, ұйымдар; 2) осы субъектілердің танымдық қызметі; 3) олардың 
арасындағы танымдық қарым-қатынас байланыс. Қоғамдық сана тек жоғарыда 
көрсетілген субъектілердің, қоғамның (отбасы, ауыл, қала, ел, адамзат) 
санасының қызметі. Бұл қоғамның жекелеген саналарын жинақтау және 
жалпылау (жалғыз және жалпы) болып табылады. 
Қоғамдық сана бұл әлемдік рух немесе өндірістік күштер, мемлекет және 
басқа бейсаналық құбылыстар емес, аталған субъектердің психикалық, саналы 
және рухани белсенділігі. 
Эпистемологиялық (когнитивтік) жағынан қоғамдық сана табиғи, 
әлеуметтік, жеке тұлғаның (өткен, қазіргі, болашақ) болмысын сезім, білім, 
жобалар формасында «тірі» немесе мәтіндік сананы мақсатты ұғынудан
тұрады. Әлеуметтік (нормативтік) жағынан қоғамдық сана – бұл адамдардың 
қажеттіліктері мен мүдделеріне сәйкес әлеуметтік байыппен қарау (басқару, 
құру) болып табылады. Қоғамдық санаға танымның білімі, формалары мен 
әдістері, рухани іс-әрекеттер мен операциялардың кезектілігі, адамдардың 
рухани қажеттіліктері мен мүдделері жатады.
Қоғамдық санаға ең алдымен тірі жандардың есінде сақталатын сезімдер, 
идеялар, ойлар, теориялар жиынтығы кіреді. Бұл сана осы қоғам үшін топтық 
және тірі деп аталады. Бұдан басқа, ол «жансыз» сана, тарихи жады, 
қолжазбалар, фильмдер, материалдық мәдениет объектілері сияқты кодталған 
және сақталатын «белгі» санасын қамтиды. Бұл сананың бір бөлігінің құпиясын 
ашып, тусінуге болады, ал бір бөлігі жоғалған болып, замандастарға түсініксіз 
болуы мүмкін.
Қоғамдық санаға біз қарастыратын әлеуметтік таным нысандары мен 
әдістері кіреді. Эмпирикалық танымның әдістері: байқау, эксперимент, 
сипаттама, модельдеу, әлеуметтік факт және т.б. Қоғамдық танымның 
теориялық әдістері: тарихи және логикалық, талдау және синтез, гипотеза және 
ұқсастық, ғылыми теория және ғылыми утопия. Әлеуметтік танымның 
нысандары мен әдістері халық, интеллигенция, қоғамның элитасы мен 

өздерінің жиынтығымен, меңгеру тереңдігімен, оларды қолдану қабілетімен 
ерекшеленеді. 
Әлеуметтік сана үрдісіне кіретін негізгі когнитивті әрекеттер бейнелеу, 
елестету, бағалау, жобалау, реттеу, нақтылау және т.б.
Бейнелеу – әлеуметтік бейненің сенсорлық және ақыл-ой көріністеріне 
көшірілуі.
Елестету – бұл жаңа ойлар мен психикалық бейнелерді қалыптастыру, 
нәтижесінде алынған көріністердің трансформациясы. Қиял ерікті және еріксіз, 
шығармашылық, нақты және дерексіз, сондай-ақ ғылыми, өнертапқыштық, 
көркемдікке бөлінеді.
Бағалау – сезіммен және ақылмен салыстыру үдерісі, білімді игі және 
зұлымға, пайдалы мен зиянға, әділ және әділетсізге, т.б. бөліп ажырату. 
Бағалаудың критерийі – әлеуметтік сананың мағынасын қалыптастыратын 
оның қажеттіліктері, мүдделері, мақсаттары, нормалары, принциптері.
Жобалау - қоғамның тиісті қажеттіліктері мен мүдделеріне сай 
әлеуметтік болмыстың ойша түрлену процесі.
Реттеу – бұл адамдардың нақты практикалық немесе танымдық 
белсенділігін басқару үдерісі. 
Қоғамның рухани қызметі мен санасының негізі рухани (когнитивтік) 
қажеттіліктер. Олар материалдық (өмірлік), әлеуметтік (экономикалық, саяси), 
рухани деп бөлуге болатын адамдардың қажеттіліктерінің ең жоғары түрі. 
Адамдардың жоғарыда аталған барлық қажеттіліктері қоғамдық сананың 
әртүрлі дәрежеде жұмыс істеуі мен дамуы үшін негіз болып табылады. Рухани 
мұқтаждықтарда әлеуметтік сана әлеуметтік тұрмыстан ажырап, қоғамдағы 
тәуелсіз жұмысын бастайды.
Рухани қажеттіліктер, рухани талаптар мен рухани қанағаттандыру – 
субъекттің: жеке тұлғаның, әлеуметтік қауымдастық, әлеуметтік институт 
(отбасы, кафедра, кәсіпорын, т.б.), қоғамның элитасының ең маңызды жағдайы. 
Рухани қажеттілік – субъектінің санасындағы рухани құндылықтар жайлы 
жалпы түсінігі мен қоғамдың тұрмысы арасындағы қарама-қайшылық. Рухани 
қызығушылық, рухани қажеттіліктердің ажырамас аспектісі ретінде, рухани 
құндылықтар, таным, әлеуметтік өмір мен қоғамдық сананы бағалау жайлы 
ұғымдарды қамтиды.
Әлеуметтік ой-өрістің үш деңгейі бар, психологиялык, қалыпты 
(эмпирикалык), рухани (теоретикалық, интеллектуалдық жане ой-өрістік). 
Әлеуметтік ой-өрістің әр деңгейі өзіне сәйкес субьектілермен, тану әдісімен, 
білім формаларымен, әлеуметтік құбылыстың дамуы мен өрлеу шартымен 
сипатталады. Әлеуметтік ой-өрістің деңгейлерінде танымдық (ұйқасын көрсету, 
ойлау, бағалау) және бағалау (жобалау, жөндеу, түзету) түрлері бар. 
Психологиялық, күнделікті (қалыпты) және рухани деңгей индивидтерге, 
әлеуметтік топтарға, халыққа және адамға тән. Әлеуметтік психологияны, 
әлеуметтік рухани ой-өрісті айтқанда біз, яғни осы қоғамның ой-өрісін 
айтамыз. Ол индивидуалдық, топтық, ұлттық ой-өрістен құралады, әрқайсысы 
психологиялык, күнделікті және рухани денгейлерді қамтыған. Рухани деңгей 
төрт тармақтан тұрады: көркемдік (эстетикалық), ғылыми-дуниетанымдық, 

идеологиялық, тәрбиелік. Әлеуметтік психология сезімдердің жиынтығы, 
сезімдік өкілдер, көңіл-күй, әдет. Ол әлеуметтік қауымдастыққа, топтарға, 
адамдарға тән, осыдан осы қоғамның адамдары құрылады. Әлеуметтік 
психология қоғамның әсерімен және қоғамның тәрбиесімен құрылады. Ол 
келесі себептермен сипатталады.
- Ол әлеуметтік тұрмыстың құбылыстарын (ойлану, қиял, бағалау) 
стихиялық түрде түсінуін білдіреді. Әлеуметтік психологияда әлеуметтік 
тұрмыстың мәні, оның заңдары мойындалмайды, сондықтан ол пайымдаулар, 
түсініктер мен тұжырымдар емес, сезімдік түйсінулер, сезім түрінде көрініс 
табады. 
- Қоғамдық тұрмыстың болмысын әлеуметтік психологияда түсіну 
әлеуметтік қажеттіліктер мен мүдделерді ескере отырып, оны бағалаумен қатар 
жүреді. Нақ осы бағалау әлеуметтік психологияға эмоционалды және 
ынталандыратын сипат береді. 
- Психикаға байланысты әлеуметтік психология адамдардың іс жүзіндегі 
әрекеттерімен тікелей байланысты болатын сезім, көңіл-күй, әдеттер (салт-
дәстүрлер мен салт-жоралар, т.б.) формаларында көрініп, оны реттеудің 
формалары болып табылады. 
- Таптық және көпұлтты қоғамда әлеуметтік психология таптық және 
ұлттық сипатқа ие, ол өзіндік қажеттіліктер мен мүдделерді көрсетеді. Бұл 
әлеуметтік психологияның (қоғамның психологиясын) ішінара қарама-қайшы 
әрі даулы болуына әкеледі. 
Қоғамдық қарапайым сана әлеуметтік психология мен рухани сана-
сезімнің ықпалында қалыптасады. Қоғамның қарапайым санасы бұл 
адамдардың қоғамына тән көзқарастар, қорытындылар, тұжырымдар, 
түсініктер, тиісті ойлау жолдары мен өзара пікір алмасулардың жиынтығы. 
Қоғамның қарапайым санасында ұлттың қоғамның қарапайым санасын 
қалыптастыратын топтардың, таптардың, билеуші элитаның және т.б. 
қарапайым сана-сезіміңді айрықшалауға болады. Осылайша, әлеуметтік 
психология мен қарапайым сананың субъектілері бірдей, бірақ өздерінің 
әртүрлі қырларымен әрекет етеді. Қоғамның қарапайым санасы да белгілі бір 
қасиеттермен сипатталады:

қоғамның 
психологиясы 
сияқты 
адамның 
өз 
қажеттіліктерін 
қанағаттандыру үшін атқарылатын күнделікті әрекеттерден туындайды, 
бірақ ол әлеуметтік объектіні тәуелсіз түсінуге, оның болмысына, мәніне 
енумен байланысты; 

халықтың ойлау қабілетінің, олардың білімі мен оқытуының деңгейіне 
тікелей байланысты; 

таптық және ұлттық қоғамда таптық пен ұлттық сипат алады;

бұл қоғамның: отбасы, қауымдастық, мекеме, адамдар, ел, т.б. күнделікті 
жеке саналарының жиынтығын көрсетеді.
Рухани сана, субъектісінің басым көпшілігі зиялы қауым болатын,
қоғамдық сананың ең жоғары деңгейін қалыптастырады. Бұл рухани 
жұмысшылардың зиялылардың, шіркеу қызметкерлері, ғалымдар, инженерлер 

мен жазушылардың және т.б. еңбекті қоғамдық бөлісумен іске асатын рухани 
өндіріс, рухани құндылықтарды өндіру процесі болып табылады.
Рухани сана – сезім мен логиканың, эмпирика мен теорияның, рефлексия 
мен шығармашылықтың бірлігі. Бірақ рухани білімдегі жетекші бөліктер 
ретінде логикалық, теориялық, шығармашылық жақтар көрініс табады. Рухани 
белсенділік оның субъектісі, объектісі, процесі, әдісі және нәтижесі бойынша 
ерекшеленеді. Рухани өндірістің түпкілікті объектісі эмпирикалық фактілер, 
ғылыми білім ұғымдар; формулалар, гипотезалар, теориялар, т.б, өнер; 
картиналар, би, музыка, сәулет және т.б, әлемдік; мифология, дін, философия 
жұмыс істейді, сондай-ақ жеке тұлға болып табылады.
Қоғамның психологиясы мен қарапайым санасының рухани санаға әсері, 
әлеуметтік өмір, материалдық қажеттіліктер мен қызығушылықтардың 
ықпалынан пайда болатын мұқтаждықтар мен қызығушылықтар, пайымдаулар 
арқылы жүзеге асады. Мысалы, коммунистік идеологияны қабылдауға бейім 
болғандар; пролетарийлер (өмірді жақсы білетіндер) және интеллектуалдар 
(бұл өмірді идеализациялаушылар).
Қоғамдық сананың шеңберінде бірнеше формалар бөлінеді; техникалық 
сана, экономикалық, саяси, көркемдік және т.б. Әлеуметтік сананың осы 
нысандары өздерінің тақырыптарын қамтиды; таным әдісі (тәсіл); білдірудің 
психикалық, күнделікті, рухани деңгейі; адамдардың өмір сүру қабілетін реттеу 
әдісі; қоғамдағы рөлі. Қоғамдық сананың аталған түрлері әлеуметтік саланың 
элементтері болып табылады. Мысалы, әлеуметтік сананың техникалық 
формасы – өндіргіш күштер, қоғамдық сананың экономикалық формасы – 
экономика, қоғамдық сананың саяси нысаны, саяси сала және т.б. 
Қоғамның рухани жүйесі интеллигенцияны және оның санасы, рухани 
қызметі, интеллигенция арасындағы, сондай-ақ интеллигенция мен қоғамның 
қалған бөлігінің рухани қарым-қатынасын қамтиды. Функционалдық жағынан 
қоғамның рухани саласы рухани сананы, рухани белсенділікті, рухани 
қатынастарды қамтып, қоғамның рухани өмірінің белгілі бір нысаны ретінде 
әрекет етеді. Институционалдық жағынан рухани сала интеллигенция, рухани 
институттар; өнер, білім беру, ғылыми, департаменттер, ғылыми-зерттеу 
институттары, академиялар, БАҚ, кітапханалар және т.б. және олардың 
арасындағы қарым-қатынастарды көздейді. Осылайша, рухани сала рухани 
сананың, рухани белсенділіктің, рухани институттардың бірлігі.
Рухани салаға – сана, қызмет, институттар, өнер, ғылым, дүниетаным, 
идеология, білімді жатқызамыз. Ең алдымен, олар айрықша формадағы 
психологиялық, күнделікті, рухани деңгейлерді қамтиды. Бұдан басқа, 
әлеуметтік сананың бұл түрі олардың нысандары, таным түрлері мен 
әдістерімен, рухани құндылықтарымен сипатталады. Мысалы, симфонияны, 
Эйнштейннің теориясын, O.Конттың социологиясын салыстыр. Ақыр соңында, 
олар халықтың рухани және практикалық қызмет түрлерінің тиісті формалары 
арқылы әлеуметтік бірлікті реттеу нысандары болып табылады. Мәселен, 
әлемдік көзқарас қоғамды жанама түрде өнер және ғылым арқылы реттейді. 
Қоғамның рухани саласы ретінде өнер төмендегі ұғымдарды қамтиды:

1) көркемдік субъектілердің жиынтығы, жеке тұлғалар, қоғамдар, 
институттар, ұйымдар, олардың көркемдік сана-сезімі, көркемдік қызметтің 
дағдылары мен әдістері; 2) көркемдік қызмет және суретшілер арасындағы 
қарым-қатынас; 3) көркем өнер тауарлары, құндылықтар, көркемдік, 
музыкалық шығармалар және т.б.
Көркемдік сана ретінде, өнер оның көркемдік тауарларының үйлесуі 
ретінде, олардың қабылдау тәсілдері, көркемдік қызмет әдісі ретінде 
қарастырылады. Осылайша, өнер рухани сала, институт және қоғамдық сана. 
Осыған байланысты ол әлеуметтік тұрмысқа өзіндік тікелей және жанама әсер 
етеді:

суретшілердің санасындағы эстетикалық идеал үлгісіне сай, адамдардың 
табиғат пен әлеуметтік өмірге деген эстетикалық қарым-қатынасын 
көрсетеді; 

табиғи және әлеуметтік өмірдегі құбылыстарды, индивидуалдылықтың 
ішіндегі қарапайым, нақтылықтың ішіндегі эстетикалық идеалдың бірлігі 
болатын, көркемдік бейнеде суреттеп көрсетеді. Оған мысал ретінде, 
Гогольдың "Мертвые души" еңбегіндегі Чичиков бейнесін айтсақ болады.

көркемдік суреттерде суретшілер өздерінің эстетикалық идеалдарын, 
мүдделері мен қажеттіліктерін тудырады, сондықтан көркемдік образ 
табиғи және әлеуметтік болмыстың көрінісі емес, оның көркемдік 
трансформациясы, жаңғыруы;

бұл табиғи және қалыптасқан таланттары мен қабілеттерге ие көркем 
интеллигенцияның (суретшілер, музыканттар, сәулетшілер және т.б.) 
рухани белсенділігінің нәтижесі; 

әлеуметтік өмірге өнердің ықпалы, адамдардың эстетикалық талғамына 
әсер ететін көркем шығармалардың пайда болуына, әрі табиғат пен 
әлеуметтің 
өмірдің 
болашағы 
болатын 
көркем 
образдардың 
қалыптасуына алып келеді.
Ғылым – қоғамның бір саласы, әрі әлеуметтік сананың да бір түрі. 
Қоғамның ғылыми саласына жататындар: 1) ғалымдардың ғылыми бірлестігі, 
зертханалар, ғылыми-зерттеу институттары, олардың саналы білімі (білім, 
ойлау, есте сақтау және т.б.); 2) осы тұрмыстың бар екенін көрсететін ғылыми 
сана, 3) ғылыми сана-сезімді дамытуға және эксперименттер жүргізуге 
бағытталған рухани және практикалық іс-әрекеттер. Жалпы ғылыми сана
ғылыми білімді, ғылыми білімдердің әдістерін, ғылыми ойлауды, тәжірибені 
және т.б. қамтиды.
Ғылыми сала ғылыми мекемелердің құрылысы, қандай да бір 
қаржыландыру процестері және т.б іске асқан кезде экономикалық саланың 
элементі ретінде көрініс табады. Ғылымның дамуы шешімін табуға тырысатын 
ішкі проблемалармен және қайшылықтармен анықталады. Оның дамуы 
практика мүдделері ретінде де, оны дамытуға бөлінген қаражат (қаржылық, 
адам, материал) арқылы да анықталады.
1. Ғылыми таным объектісі өмірдің қандай да бір жағы (табиғи, 
әлеуметтік, адами) болып табылады. 

2. Ғылыми таным эмпирикалық және теориялық білімнің деңгейлерін 
қамтиды. Танымның эмпирикалық әдістері; байқау, эксперимент, ал 
теоретикалық әдістерге; талдау және синтез, тарихи және логикалық, гипотеза 
және ұқсастық, модельдеу және т.б. әдістер жатады.
3. Ғылыми білімдердің формалары; сипаттамалар мен ғылыми фактілер 
(табиғи, техникалық, әлеуметтік, антропологиялық), сондай-ақ ғылыми 
пайымдаулар, ұғымдар, гипотезалар, теориялар болып табылады.
4. Ғылыми білім негізінде құрылғылар мен өндіріс құралдары жасалады.
Қоғамның ғылыми саласы өздерінің зерттелу пәні, таным, білім, 
әлеуметтік таным мен олардың танымдық әдістері: 1) жаратылыстану ғылымы, 
2) техникалық білім, 3) қоғамдық ғылым, 4) адам ғылымы, т.б. ерекшеліктеріне 
байланысты бірнеше тармақшаларға бөлінеді. Осы ғылыми салалардың 
әрқайсысы шеңберінде нақтырақ бірнешеуін бөліп көрсетуге болады; физика, 
химия, механика, сопромат, әлеуметтану, саясаттану, психология, өнер және 
т.б. 
Еңбектің әлеуметтік бөлінуі нәтижесінде әртүрлі ғылыми салалардағы 
ғалымдар өзгеге қарағанда өздерінің зерттеу аймағын басымырақ біледі. Бұл 
күрделі жобаларды іске асыруда ғылыми білімді кешенді пайдалануға кедергі 
жасайды. Мысалы, Ельциннің либералды экономистері Ресейдегі либералдық-
капиталистік реформаларды жүргізуде психология, әлеуметтану, саясаттану, 
тарих іспетті ғылым салаларын білмеген.
Дүниетанымдық сала өздерінің оқушылары мен студенттерінің санасында 
жүзеге асырылып, олардың рухани және практикалық қызметін басқаратын 
рухани 
сананың 
жалпыланған 
нысанын 
иеленетін 
дүниетанымдық 
тақырыптардың (философтар, теологтар, шіркеулер және т.б.) қауымдастығын 
қамтиды. Дүниетаным саласы мифология, дін, философия қалпында өмір 
сүреді.
Идеология – рухани сала мен адамдардың санасының ажырамас бөлігі. 
Ол субъектілердің (адамдар, қоғамдар, институттар, ұйымдар) идеологиялық 
қауымдастығы, қоғамның, таптың, этностың білімі мен көзқарастары, 
ұғымдары, гипотезалары мен пайымдаулары, сондай-ақ әлеуметтік өмірдің 
бет-бейнесін көрсететін, осы субъектілердің қызығушылықтары мен 
мүдделерінің жиынтығынан тұрады.
Қоғамдық идеология – бұл әлеуметтік қауымдастықтың, ұлттың, 
элитаның мүдделері негізгі мақсаттары қалыптасқан идеялар, теориялар мен 
көзқарастар, әрі сол мүдделерді жүзеге асыру әдіс-тәсілдері.
Идеология – белгілі бір дүниетанымды нақтылау және қандай да бір 
таптың, ұлттың, элитаның мүддесі үшін қоғамдық өмірді өзгертуге бағытталған 
іс-әрекеттер бағдарламасы болып табылады. Бұл адамдардың рухани-
практикалық санасы түрінде көп көрініс табады:
• әлеуметтік болмыстың мәнін ұғынуды (рефлексия, қиял, бағалау), 
теориялық негізделген, логикалық жүйеленген пікірлер, тұжырымдамалар, 
гипотезаларды және т.б, көрсетеді;

• субъектінің (адамдар, топ, элита және т.б.) мүдделері тұрғысынан 
әлеуметтік өмір туралы түсініктің болуын білдіреді. ХХ ғ. негізгі пролетарлық-
социалистік және буржуазиялық-либералдық идеологиялары болды.
• адамдардың мінез-құлқын реттеп, сол арқылы әлеуметтік бейімділікті 
дамытады.
Білім – қоғамның және рухани сана-сезімнің ең маңызды рухани саласы. 
Ол мыналарды қамтиды: 1) тәрбиелеу субъектілері (отбасы, мектеп, институт 
және т.б.); 2) нәтижесі жеке және әлеуметтік сана болатын тәрбиелік қызмет; 3) 
тәрбиелеу және тәрбиелеу пәндері арасындағы педагогикалық білімдік 
қатынастар. Адамзаттың дамуымен қатар қоғамның білім беру саласының 
маңызы артып келеді, өзінің дамуына бар күш-жігер мен уақытты қажет етеді. 
Бұл адамның жеке тұлғасы мен тәрбиелеу ортасының күрделенуіне
байланысты.
Осылайша, қоғамның рухани саласы (өмір, жүйе) әлеуметтік еңбек 
бөлінісінде адам өмірінің салыстырмалы түрде дербес түрі (арнайы 
институттар). Егер қоғамдық сананың әлеуметтік мәні бар екенін түсіну және 
оны қалыптастыру ретінде әлеуметтік адамдардың миының функциясы болса, 
онда рухани сана – рухани белсенділікті, өзінің рухани құндылықтарын негізгі 
кәсіби қызметі арқылы шығаратын қоғам зиялыларының қызметі болып 
табылады. 
Қорғау қызметін орындайтын мемлекеттік биліктен шығармашылық 
интеллигенцияның айырмашылығы ол басымырақ мутагендік рөлді атқарады. 
Оның міндеті – қоғамның рухани санасының парадигмасын өзгерту, жаңа 
идеяларды, бағдарламаларды, қоғамның алдында тұрған экологиялық, 
техникалық, экономикалық, саяси, рухани мәселелерді шешу жолдарын ұсыну.
Бұл мағынада ол мемлекеттік бюрократияның антагонисті болады. 
Қоғамдық сана барлық деңгейде психологиялық, қалыпты эмпирикалық, 
рухани теориялық, өзінің барлық түрлерінде жеке, топтық, таптық, ұлттық, 
тұрпатында; ғылыми, идеологиялық, көркемдік, дүниетанымдық, тәрбиелік, 
формаларында; жаратылыстану, технологиялық білімдерде, әлеуметтану, 
адамтану, тармағында; саяси, экономикалық, моральдық табиғат пен әлеуметтік 
өмірден біршама дербес дамиды. Бұл тәуелсіздік сананың формалары мен 
түрлерінің өзара әрекеттістігінен, күресі, жаңғыруы мен мирасқорлығы, жеке 
элементтердің өзгерісі, әлеуметтік өмірге, оның әртүрлі салаларына әсерінен 
көрінеді. Қоғамдық сананың мирасқорлығы оның бұрынғы сезімдер мен 
әдеттердің психологиялық деңгей, бұрынғы көзқарастар мен дағдылардың 
қалыпты 
деңгей, 
бұрынғы 
эстетикалық, 
ғылыми, 
дүниетанымдық, 
идеологиялық, 
тәрбиелік 
көзқарастардың 
сақталуынан 
байқалады. 
Мирасқорлығымен қатар, қоғамның психологиялық, қалыпты, рухани 
санасының көптеген дағдылары, көзқарастары мен әдеттері жоғалуда. Бұл 
қоғамдық сананың дамуының маңызды шарттарының бірі болып табылады. 
Жаңғырудың нәтижесінде қоғамдық сана адамдардың жаңа қызығушылықтары 
мен талаптарына сай келетін жаңа қоғамдық тұрмысты, әлеуметтік өмірді 
қалыптастыруға қабілетті. Мирасқорлық пен жоғалту, қоғамдық сананың 
дамуының екі диалектикалық қарама-қайшылығы.

Мирасқорлық қоғамның эволюциялық дамуы кезеңінде аса күшті. Ал 
революциялық даму кезеңінде қоғамдық сана ескірген түсініктер мен 
ұғымдардан жылдам арылып отырады. Қоғамдық сананың рухани саласындағы 
жаңғыру ең алдымен ғалымдардың жаратылыстану ғалымдарының, 
технологтар, 
әлеуметтанушылардың, 
адамтанушылардың 
когнитивтік 
қажеттіліктерін іске асырумен байланысты. Ғалымдар қоғамдық тұрмыстың 
әртүрлі саласының ғылыми проблемаларын шешеді. Осы ғылыми және 
пратикалық проблемаларды шешу нәтижесінде әртүрлі идеялар, гипотезалар 
мен теориялар пайда болады. Мысалы, XIX ғ. ортасында Т.Мальтустың халық 
санының өсуінен тұтыну тауарларының өндірісінің артта қалуы туралы 
гипотезасы, халықты дамытудағы материалдық тауарлардың өндіріс режимінің 
жетекші рөлі туралы пролетарлық-социалистік революцияның сөзсіздігі және 
коммунизм құрылысы туралы марксисттік гипотеза пайда болды. Бір ғана 
географиялық, демографиялық, техникалық және экономикалық проблемаларға 
қатысты көптеген көзқарастар пайда болады. Олардың арасында ғылыми, 
идеологиялық, эстетикалық, дүниетанымдық күрес басталады. Ғылыми салада 
бұл күрес бір көзқарастың шынайылығын және басқа біреуінің жалғандығын 
дәлелдейтін жүйені білдіреді. Мысалы, ғылыми күрес нәтижесінде флогистон 
теориясы (жанғыш зат) жалған болып, Лавуазьенің оттегі жану теориясы 
дәлелденді. Идеологиялық салада бұл күрес теория-гипотезаның басқаларға 
қарағанда осы таптың мүдделерін көп дәрежеде білдіретінін дәлелдейді. 
Мысалы, Прудон-Бернштейн теориясынан гөрі, марксистік-лениндік теория 
пролетариат пен жұмысшылардың мүддесін артық білдірді.
Мысалы, революциялық Ресейде футуристер, реалистер, және т.б. болды. 
Дүниетанымда дін мен философия арасында, философиялық дүниетанымның 
әртүрлі формаларымен үздіксіз идеялық қақтығыстар болып жатады. Мысалы, 
ХІХ ғ. аяғында ғылымилық пен нақтылыққа талаптанып, Гегель, Кант және 
басқа да философтардың диалектикалық және өзге идеализміне қарама-қайшы, 
диалектикалық материализм өзін танытты. Әртүрлі даму кезеңдерінде, әртүрлі 
қоғамда қоғамдық сананың қандай да бір деңгейлері, түрлері мен 
формаларының беделі мен рөлі не жоғарылайды немесе төмендейді. Мысалы, 
индустриаландыруға дейінгі кезеңде қарабайыр және феодалдық қоғамда 
идеологияның психологиялық, қалыпты деңгейі мен діни түрі билігін жүзеге 
асырды. Олар қоғамдық организмге адамдарды жинақтаған берік иерархияны 
қалыптастырды. Пролетарлық-социалистік (кеңестік) қоғамда рухани салада 
марксист-лениндік идеологиямен, КОКП жетекші рөл ойнады. Қазіргі уақытта 
ғылыми сана барған сайын рухани сананың барлық түріне кіріп, калыпты және 
психологиялық деңгейге үлкен әсерін тигізеді. 
Рухани идеядан әлеуметтік өмірге дейінгі жол жанама, бұралаң, күрделі 
және бірнеше деңгейден тұрады: рухани, күнделікті, психологиялық. Басында 
белгілі бір идея туындайды, мысалы, пролетарлық-социалистік революция 
идеясы. Бұдан кейін бұл идея БАҚ арқылы адамдар арасында таратыла 
бастайды. Қоғамдық мойындауды иеленсе, бұл идеяны жүзеге асырудың 
ұйымдастырушылық формалары пайда болады. Бұл ұйымдастырушылық 
нысандар, саяси өмір; саяси партиялар, экономикалық өмірде; корпорациялар, 

банктер, сақтандыру компаниялары, рухани салада; зертханалар, мекемелер 
және т.б. ақыр соңында, бұл идеялар әлеуметтік қоғамның табиғатын өзгертетін 
осы қоғамдастықтардың, мекемелердің, ұйымдардың қызметіне айналады. 
Саяси салада бұл саяси режимдердің, конституциялардың, мемлекеттік 
органдардың, экономикалық өмірде; баға белгілеу, инфляция, сатып алу 
қабілетінің өсуі және т.б. өзгеруінде көрініс табады. Басқарушы элиталардың, 
институттардың, ұйымдардың өміріндегі рухани идеяларды жүзеге асырумен 
қатар әлеуметтік өмірдің біртіндеп өзгеруі орын алады.
Әлеуметтік өзгерістің әсерінен әлеуметтік психология және халықтың 
қалыпты санасы өзгере бастайды. Рухани сананың әрбір түрі әлеуметтік 
тұрмыстың белгілі бір аспектілерімен, іргелі әлеуметтік қарым-қатынастармен 
байланысты. Мысалы, ғылым; материалдық және экономикалық 
қатынастармен, идеология; таптармен, өнер; эстетикалық, дүниетаным; сана 
мен тұрмыспен өмір мен өлімнің мағынасы, адам өмірінің ұзақтығы және т.б. 
байланысы бар. Көркемдік сана өткен, бүгінгі және келешектегі әлеуметтік 
өмірдің көркемдік түсінігін береді. Бұқаралық ақпарат құралдары арқылы 
көркемдік сана әр түрлі іс-әрекеттерге себеп болатын адамдардың 
қажеттіліктері мен мүдделеріне әсер етеді. Ғылыми сана өндіріс құралдарын 
жетілдіру, еңбек, мүліктік қатынастарды ұйымдастыру, қоғамдағы тәртіпті 
қамтамасыз ету және т.б. байланысты адамдардың өндірістік қажеттіліктеріне 
жауап ретінде пайда болады. Ең алғаш жаратылыстану ғылымдары, кейін 
техникалық ғылымдар, содан соң адам және қоғам туралы ғылымдар дамыған. 
Дамудың белгілі бір кезеңінде жаратылыстану ғылымдары өндіріс 
проблемаларынан бөлініп, өндіріспен жанама байланысты өздерінің теориялық 
мәселелерін шеше бастайды. Капитализмнің пайда болуымен қоғамның 
құрылымын және адамдардың сана-сезімінің өсуін, олардың таптық 
саралануын, әлеуметтік ұтқырлықты және олардың мүдделерін есепке алудың 
қажеттілігін ескере отырып, қоғамдық ғылымдар мен адами ғылымдардың рөлі 
күрт өседі.
Әлемдік көзқарас сананың және тұрмыстың, әлеуметтік сана мен 
әлеуметтік өмірдің, жеке сана мен жеке өмірдің қарым-қатынасы туралы жалпы 
түсінік береді және осылайша адам өмірінің, қоғамдық және жеке өмірдің мәні 
туралы сұрақтарға жауап береді.
Капиталистік қоғамның пайда болуымен, әлеуметтік прогрестің 
жеделдеуімен, субъективті фактордың рөлі артуымен қатар идеологиялық 
сананың рөлі айтарлықтай артты. Ол болашақ әлеуметтік жүйенің үлгісін, оған 
қол жеткізудің құралдары мен әдістерін, әлеуметтік прогрестің мерзімін және 
бағасын, адамдарды, таптарды, институттарды біріктіріп, олардың жақтастарын 
әлеуметтік өмірдегі тәжірибелік өзгерістерге бағыттайды. Қоғамдағы таптар, 
саяси партиялар, элиталар қоғамды дамытуға әртүрлі идеологияларды ұсына 
отырып, сол идеологияларда әр түрлі әлеуметтік субъектілердің мүдделерін 
ұсынады. Демократиялық сайлау арқылы немесе революциялық соғыс арқылы 
сипаттағы идеологиялық және саяси күрес пайда болады.

жүктеу/скачать 1,89 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: