Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар

3.5. ҚОҒАМ ДАМУЫНДАҒЫ ЭВОЛЮЦИЯ ЖӘНЕ
ТӨҢКЕРІСТІҢ РӨЛІ 
Әлеуметтік эволюция және төңкеріс қоғамдағы әлеуметтік жанжалдардың 
маңызды нысандары болып табылады. Олар кеңестік және буржуазиялық 
әлеуметтік ғылымдарда басқаша анықталады. Кеңестік әлеуметтану 
ғылымында эволюция баяу, біртіндеген сандық өзгерістер төңкеріс радикалды, 
сапалы өзгерістер деп көрсетіледі.
Еуропалық әдебиетте эволюция және төңкеріс сандық және сапалық 
өзгерістер ретінде қарастырылады, бірақ енгізілген өзгерістердің жолдары, 
қарқыны, бағалары, күші әртүрлі болады. Біз адамдардың, қауымдастықтардың, 
институттардың, қоғамның және адамзаттың дамуын бағалауда әлеуметтік 
эволюция және төңкеріс туралы еуропалық көзқарасты ұстанамыз.
Әлеуметтік эволюция және төңкеріс, біздің ойымызша, олардың 
мақсаттарына, қатысушы субъектілерге, үдерістерге, нәтижелерге қалыптасу 
және өркениетаралық қақтығыстардың нысаны болып табылады. Әлеуметтік 
эволюция және төңкеріс бұл бір әлеуметтік құрылым мен өркениеттің 
екіншісіне өзгеру процесі мен механизмін білдіретін әлеуметтік өзгерістер. 
Әлеуметтік өзгерістер белгілі бір мақсаттар мен идеалдарға ұмтылатын 
көптеген адамдардың саналы өзара әрекеттесуінің нәтижесі. Көрнекті адамдар, 
топтар, халық көпшіліктің рөлі бірдей.
Әлеуметтік эволюция әлеуметтік біртұтастығы мен өркениетті басқа 
біреуге, кемелділікке, өткенді жойып, адамның құрбаны болмай, жаңа 
қоғамдаоңнәрсені сақтай отырып, біртұтас әлеуметтік құрылымды өзгертудің 
біртіндеп ойластырылған, сатылы процесі.Әлеуметтік эволюцияның мысалы 
ХХ ғасырдағы марксистік капитализм елдеріндегібуржуаздықсоциализмнің 
пайда болуы деп санауға болады. Әлеуметтік эволюция әрбір жеке кезеңде 
саналы түрде жүзеге асырылатын,өздігінен жүретін процесс. Сондықтан, 
әлеуметтік төңкерістіқоғамның прагматикалық трансформациясы деп атауға 
болады.
Әлеуметтік төңкеріс бір әлеуметтік қалыптасуды және өркениетті 
басқағаайналдырудың жылдам, өздігінен жүзеге асатын, радикалды процесі, 
ескі өркениеттің көптеген құрбандарын жою арқылы, қоғамды жаңарту. 
Әлеуметтік төңкеріс түпкі мақсатына қатысты ғана саналы, сонымен бірге оның 
әрбір сатысында прагматизмге ұшырайтын өздігінен жүретін процесс. 
Нәтижесінде, әлеуметтік төңкеріс оның көшбасшыларымен тұжырымдалған 
әлеуметтік тәжірибе болып табылады. Сондықтан, барлық ойшылдар 
социалистік төңкерісті эксперимент ретінде қарастырды. Әлеуметтік өзгерістер 
мен әлеуметтік төңкерістер қоғамның әлеуметтік өзгерістерінің екі негізгі түрі 
ретінде сол партиялардың бағалауында қарсы қасиеттермен сипатталады. 
Әлеуметтік эволюция кезінде билеуші элиталар әртүрлі дәрежеде 
қоғамның таптарының мүдделерін білдіріп, қоғамдағы реформаларды жүзеге 

асыру үшін объективті жағдайларды күтеді. Әлеуметтік төңкеріс жағдайында 
билеуші элиталар қоғам мүдделерін әлеуметтік жағдайды қамтамасыз ететін 
таптармен байланысын жоғалтады.
Нәтижесінде, 
әлеуметтік 
реформалар 
үшін 
(мысалы, 
француз 
буржуазиялық төңкерісі) объективтік жағдай немесе пісіп-жетілген немесе әлі 
де жетілмеген (Ресейдегі пролетарлық-социалистік төңкерістерісі сияқты) 
болады. Осылайша, эволюциялық немесе төңкерістер жолды таңдау 
субъективті 
факторының 
жетілуіне, 
этностардың, 
элитаның 
және 
бюрократияның қарсы тұру жағдайын уақтылы бағалау қабілетіне және 
уақытында тиісті шешімдер қабылдауға байланысты. 
Әлеуметтік эволюция кезінде, билеуші элита қоғамның топтары 
қысымымен әлеуметтік дамудың шұғыл жеке мәселелерін шешеді және сол 
арқылы қоғамды кезең-кезеңмен өзгертуді жүзеге асырады. Әлеуметтік 
төңкеріс жағдайында билеуші элита реформалардың өзекті мәселелерін 
шешпейді, нәтижесінде объективті шарттары мен субъективті факторлары, бір 
жағынан, әлсіреп, екінші жағынан әлеуметтік төңкеріске жетуге жақындайды. 
Ескі дәстүрлердің, өмір салтының, институттардың ыдырауы пайда болады.
Әлеуметтік эволюция кезінде «қозғалыс бастысы, ал түпкі мақсаты 
ештеңе емес» (Бернштейн). Қарама-қайшылықтар қоғамның осы немесе өзге 
салаларында пайда болған кезде билеуші демократиялық элита мәселені 
шешудің жобасын ойластырады және оны іс жүзінде жүзеге асырады. 
Әлеуметтік 
төңкерістің 
арқасында 
көптеген 
шешілмеген 
мәселелер 
жинақталып, қыңыр конгломератқа айналады. Оларды реформа жүйесі арқылы 
теориялық, жобалық және іс жүзінде (лайықты құрал-институттары жоқ) шешу 
мүмкін емес болады. Сонымен қатар, өз артықшылықтарымен бөлісуді 
қаламайтын билеуші элитаның және оның артындағы билеуші таптың қатал 
қарсылығы айқындалады. Әлеуметтік эволюция (демократиялық) бейбіт 
құралдарын пайдаланады, ескінің елеусіз қираулары мен құрбандықтармен 
қатар жүреді, оның нәтижелері өте берік болады. Сондай-ақ, ескі салт-
дәстүрлердің, өмір салттарының, әлеуметтік институттардың кейбір бөлігі 
сақталады, ал кейбірі алынып тасталады. Әлеуметтік төңкеріс зорлық-
зомбылық амалдарын қолданады, бұрынғы қоғамның құрылуға дейінгі, оның 
салт-дәстүрлерінің, өмір салтының, әлеуметтік институттардың айтарлықтай 
бұзылумен қатар жүреді, адамдарға құрбандық пен азап алып келеді, оның 
нәтижелері берік емес және ұзақ уақытқа созылмайды. Жойылғандардың 
орнына жаңа дәстүрлер, өмір салты және әлеуметтік институттар тез және 
қарқынды пайда бола бастайды.
Әлеуметтік эволюция демократиялық күрестің нәтижесі ретінде 
қанағаттандырылған қоғамның негізгі топтарының шұғыл қажеттіліктері мен 
мүдделерін қанағаттандыруға негізделген. Басқарушы элита дәл осындай 
тарихи тұрғыдан қалыпты қажеттіліктерді, мүдделерін, идеалдарын жүзеге 
асыруға бағытталған. Әлеуметтік реформалардың бағасы халық үшін өте 
қолайлы. Қоғамдық төңкеріс қоғамда артықшылықты мұраттарды, мүдделерді, 
күтулерді қалыптастырады. Қоғамда пайда болатын төңкеріс элита езілуші 
таптың өрескел талаптарын қолданады және оларды күреске талпындырады. 

Нәтижесінде, әдетте, элитамен есептелмеген әлеуметтік төңкерістің бағасы өте 
жоғары. Әлеуметтік қалыптасулар мен өркениеттердің әлеуметтік эволюция 
мен төңкерістің сапалы өзгерістері әртүрлі тереңдікте және жылдамдықпен 
әртүрлі кезекте жүреді.
Біріншіден, қоғамның дүниетанымы мен идеологиясы өзгереді, жаңа 
идеяларды ескі мұраттардың орнына ұғыну жүреді. Мысалы, Кеңес Одағында 
«самодержавие, православие, ұлыс» идеясының орнына Кеңес өкіметі, 
коммунистік идеология, кеңестік халық пайда болды. Сонымен қатар, Батыста 
«жалпыға бірдей береке қоғамы» идеясы жалпы бәсекелестік пен пайда алу 
қоғамының орнына келді.
Екіншіден, саяси салада өзгерістер, мемлекеттегі ұлттар, таптар, арасында 
осы субъекттердің өзгерген жағдайына байланысты билікті бөлу жүреді. 
Лениннің дұрыс айтқанындай, билік мәселесі – басты мәселе. Тек билік арқылы 
қандай да бір субъект қоғамда өз мүдделерін білдіруге және іске асыруға, өз 
мүдде шегінде экономикаға әсер етуге қабілетті болып табылады.
Үшіншіден, экономикалық салада өзгерістер жүреді: өндіріс құралдарын 
меншіктеу формасы; экономиканы басқаруда меншік пен басқару байланысы, 
жеке, кооперативтік, мемлекеттік меншік қатынасы өзгереді, және олардың 
қоғамдық функциялары күшейеді. 
Төртіншіден, қоғамның жетекші тобы өзгереді. Мысалы, 1789 жылы 
Франция төңкерісі кезінде король бастаған ақсүйектерді жойған буржуазия 
билікке келді. 1917 жылғы Қазан революциясы кезінде буржуазияның билігін 
жойып, билікке жұмысшылардың мүдделерін білдірген большевиктер келді. 
1991 
жылы 
жаңа 
ресейлік 
буржуазияның 
мүдделерін 
білдірген 
номенклатуралық либералдар билікке келді. Енді оларға, Патриотизмді, 
Өктемдікті, Ынтымақтастықты қалпына келтіргісі келетін, Ресей халқының 
патриоттық, өктем және ұжымдық бөлігін көрсететін Ресей қауіпсіздік күштері 
қосылды. Біз қайтадан саяси қалыптасқан орамның ішіне кіреміз. 
Ресейде бірінші социалистік революция 1917 жылдың қазан айынан 1937 
жылға (социализм негіздерін құру жылы) дейін болды, пролетарлық диктатура 
құрумен, "құруға дейінгі" ескі Ресейді жоюмен, зор құрбандықтар, әлеуметтік 
және кедейлік теңдігі бар кеңестік қоғам құрумен жүрді. Батыс Еуропада 
буржуазия-социалистік төңкеріс ХХ ғасырдың бірінші жартысында, 
демократиялық 
жолмен, 
әскери 
зорлық-зомбылықсыз 
өтті. 
Ол 
постиндустриялық қоғамда одан әрі трансформация мүмкіндігін сақтап, 
буржуазиялық демократия мен заң құру, халықтың өмір сүру сапасын күрт 
жақсаруына әкелді.
Әлеуметтік төңкеріс және әлеуметтік эволюция қоғамдар мен адамзаттың 
бір қалыптасу сатысынан және өркениеттен екіншісіне сапалы көшуін 
білдіреді. Бірақ бір жағдайда, әлеуметтік жанжал қарсы топтар арасында 
өрістеу деңгейіне әкелмейді, ал басқа жағдайда әкеледі. Және бұл жағдайға 
бұндай оқиғалардың дамуына жол ашқан билеуші таптар жауапты болады. 
Осыған орай, біз Ресейде пролетарлық-социалистік төңкерісі саяси шешімдерде 
орыс шаруалары мен жұмысшылардың мүдделерін түсінуге және білдіруге 
қабілетсіз болған орыс ақсүйектері және буржуазия себеп болған деп айта 

аламыз. Сондықтан, Ресейдің бұзылуында және Кеңес өкіметінің орнауында 
пролетариат және большевиктердің емес, патша мен Мемлекеттік Дума 
бастаған ақсүйектер мен буржуазияны кінәлауымыз керек. 1991 жылы КСРО-
дағы революцияны буржуазиялық социализмге қарсы әлеуметтік эволюция 
жүргізу арқылы болдырмауға болатын еді. Бірақ билікте болған КОКП КСРО-
ның әлеуметтік эволюциясына (реформалауға) қабілетсіз болды. Бұл, алайда, 
Югославия нұсқасы бойынша КСРО-ның ыдырауына алып келген жоқ, 
Горбачев және Ельцин кенеттен жүзеге асырған кеңес қоғамының айтарлықтай 
әдісті бөлшектенуі еді.
Қоғамдағы экономикалық және әлемге деген көзқарастың өзгеруінің 
базистен артта қалуына байланысты, экономикалық және саяси қоғамдағы 
әлеуметтік төңкерістер әдеттегі жағдайлар болып қалғанын тарихи талдаулар 
көрсетеді. Аралас қоғамның ең басты жетістігі болып әлеуметтік төңкерістің 
даму формасы ретінде жоғалуы және соған байланысты қайғы-
қасіреттің жойылуы. Бұл субъективті фактордың саналылығының өзгеруі және 
сауаттылық деңгейі мен халық зейінінің артуымен түсіндіріледі. Ресейдің саяси 
қоғамнан экономикалық қоғамға, одан соң аралас қоғамға өтуі біздің 
халқымызға әлеуметтік төңкерістердің алдын алуға септігін тигізеді. 
Әлеуметтік эволюция мен төңкерістің ортақ себептері қандай?Оның 
басты себебі қоғамдық салалардың әр бағытты және түрлі жылдамдықтағы 
дамуы болып табылады. Осындай даму нәтижесінде бір салалар саны және 
сапасы жағынан басқа салаларды басып озады, соның әсері қоғамның өзгеруіне 
әкеліп соғады. Бұл кейбір әлеуметтік топтардың жаңа орнында қалып, жаңа 
құқықтар мен қажеттіліктерді талап ететінін білдіреді. Бұған ескі даму 
жолындағы топтар кедергі жасайды.
Қоғамдық әлеуметтік қақтығыстардыңнегізгі қайнар көзі қоғамдық 
жаңғыру болып табылады. Жаңғыру дәстүрліліктіңжәне артта қалушылықтың 
жаңғыру үдерісі.Жаңғырудың бірнеше анықтамасы бар. Мысалы, Батыс 
әлеуметтанушыларының пікірі бойынша, жаңғыру екі түрлі(Батыс Еуропалық 
және Солтүстік Америкалық) әлеуметтік жүйеніңқалыптасаупроцесі.
Осы пікірді нақтылай отырып; Н.Смелзер әлеуметтік жүйеге кіретін 
қоғамның 
6 
түрін 
жіктеп 
көрсетеді: 
экономика, 
саясат,білім,дін,стратификация,отбасы.Осыжағдайда жаңғыру осы сөздің кең 
мағынасында, яғни қоғамның эволюциялық өзгерісі түсіндіріледі. Бұған 
байланысты,демо-әлеуметік, 
экономикалық, 
саяси 
және 
рухани 
модернизацияны айтуғаболады.Біздіңойымызша, формациялық жаңғыру 
басқарушы элитаның қоғамды тиімді басқаруы бойынша қажеттіліктерін өтеу 
арқылы қоғамның формациялық құрылымының даму үдерісі. Осылайша, 
формациялық жаңғыру ескі мен жаңаның арасында,дәстүрлімен заманауидың 
арасындағы әлеуметтік кикілжің болып табылады. 
Кеңестік Ресейде салынған пролетарлық социализм, бірнеше есе әділ 
және прогрессивті Маркстік капитализмге қатысты капиталистік елдердегі 
пролетариаттар үшін әділ және прогрессивті жағынан қоғам және өмір салты 
болды. Оны Рузвельт, сонымен қатар басқа капиталистік елдердегі саяси 
белсенділер түсінген. Кеңестік қоғамда елеулі әлеуметтік теңдікке қол 

жеткізілді, адамның және экономикалық таптыңадамзатты пайдалануы 
жойылды, мәдени төңкеріс болды, әлеуметтік қозғалыстың жоғары деңгейі 
және экономикалық өсу және т.б. болды. 
Рузвельт әлемнің дамыған елдерінің көшбасшылары марксистік 
капитализмді қасақана әрекеттердің нәтижесінде буржуазиялық социализмге 
айналдырды:кейбір 
пролетарлық-социалистік 
бастамалар 
мен 
қарым-
қатынастарды (мемлекет рөлі, жоспарлау, кірістерді неғұрлым әділ қайта бөлу 
және т.б.) капиталистік қоғамға ендіру.Бұл реформалардың бәрі пролетарлық 
социалистік төңкеріссіз табиғи эволюциялық жолмен жүзегеасырылғанын атап 
өту маңызды, өйткені бұл үшін Энгельс пен Плехановтың саяси өсиетінде 
байқалған объективті және субъективті себептер бар. 
Бұл елдерде әлеуметтік теңдік пен буржуазиялық орта таптың еркіндігі 
туралы идеялар жүзеге асырылды. Бір жағынан, буржуазия-социалистік 
елдерде қоғамдық құрылымдағы көптеген зат марксистік капитализмнен 
қалған: меншік нысандарының алуан түрі; тауарлар нарығы, капитал, 
қызметтер және бәсекелестік; демократиялық және құқықтық мемлекет және 
т.б. Екінші жағынан, көптеген пролетарлық-социалистік элементтер 
шығармашылық түрде қарызға алынды: экономикадағы мемлекеттік сектор, 
капиталға салынатын салықтар және кәсіпкерлік, мемлекеттік бюджеттің 
кірістерін орта таптың мүддесі үшін білімге, денсаулық сақтауға, демалысқа 
және т.б.қайта бөлу.Әсіресе, билікке келген елдердегі социал-демократтар 
тарапынан жүзеге асырылған мемлекеттің әлеуметтік саясаты ерекше болды. 
Нәтижесінде, буржуазия-социалистік қоғамдарда кедейлер саны азайып, 
жұмысшылардың негізгі қажеттіліктерін қамтамасыз етуде әлеуметтік теңдік 
туындайды. 
Қоғамда әлеуметтік өндіріс және әлеуметтік теңдіктің тиімділігі арасында 
объективті қайшылықтар бар. Егер басқарушылықтың мақсаты әлеуметтік 
өндірістің тиімділігі болса, онда әлеуметтік теңдік зардап шегеді, дециляция 
коэффициенті артады. АҚШ, Канада, Мексика, Чили буржуазиялық-
социалистік формациядан бас тартты және неолибералдық-капиталистік 
формацияны құрды, ол тиімді экономикамен, күшті әлеуметтік теңсіздікпен, 
қызметкерлердің әлсіз әлеуметтік қауіпсіздігімен ерекшеленеді. Әлеуметтік 
теңдік әлеуметтік басқарудың мақсаты болса, әлеуметтік өндірістің тиімділігі 
(новация, сапа, ресурс үнемдеу, еңбек өнімділігі) зардап шегеді. Бұл 
пролетарлық (КСРО, КХДР және т.б.) социализм елдері. Керісінше, 
буржуазиялық социализм елдері экономиканың жоғары тиімділігін және 
әлеуметтік қамсыздандыруды біріктіруге тырысады. Бұған Батыс Еуропа 
елдері, сондай-ақ Азияның жаңа индустриалды елдері: Гонконг, Оңтүстік 
Корея, Сингапур кіреді. Мұның бәрі бүгінгі күні дамыған буржуазиялық орта 
таптың (қызметкерлерді қоса алғанда, шағын және орта буржуазияның), оның 
әлеуметтікәділеттілік идеясын білдіре бастаған пост-марксистік капитализмді 
айтарлықтай өзгертті. Бұл марксистік капитализмге және пролетарлық 
социализмге қатысты буржуаздық (демократиялық) социализм деп атауға 
мүмкіндік береді.Марксисттік капитализмге қатысты оны демократиялық 
капитализм деп атауға болады, өйткені ол марксистік капитализмнің 

мүмкіндіктерін дамытты, оның жүзеге асуы кеңестік әлеуметтік жүйенің пайда 
болуымен ғана жеделдетілді. Буржуазиялықсоциализм жағдайында кеңестік 
әлеуметтік теңдік, идеологиялық бірауыздық жоқ. Мұндай социализмді құруға 
Горбачев шақырды. Көптеген совет адамдары, коммунизмнің (Хрущев құраған 
материалдық және тұтынушылық мағынада) салынғандығы туралы айтты. 
Соңғы жағдайда, экономикалық прогрестің арқасында буржуазиялық-
социалистік қоғамдар жұмысшылардың көпшілігінің айтарлықтай материалдық 
қамтамасыз етілуіне қол жеткізді. 

жүктеу/скачать 1,89 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: