Когнитивтік лингвистиканың  Кеңес  Одағынан  кейінгі  кеңістікте

V A. Maslova
Cognitive linguistics development in post-Soviet times
Vitebsk State University named 
after P. M. Masherov, Vitebsk, Republic of Belorus.
Material received on 29.05.15.
М ақалада  когнит ивт ік  лингвист иканы ң  К еңес  Одагынан 
кейінгі  кеңістікте  дамуның  ңысңа  жолы  қарастырылган.  Европа 
мен  Америкага  қараганда,  кеңес  одагынан  кейінгі  лингвистиканы 
зерттеудің өзге жақтары көрсетілген.  Онда лингвотүжырымдама, 
түжырымдама  гылымы  діл  мәнінде  белсенді  дамыган.  Сонымен 
бір ге  оры с  лингвот үж ы ры м дам асы   сем а си ологи ялы қ  ж әне 
лингвомәдениетке ауганы көрсетілген.
The article provides a briefcourse ofcognitive linguistics development in 
the the post-Soviet period. It shows that post-Soviet linguistics has got a diffeivnt 
research  line from  the European  and American  ones:  some  new  branches, 
such as linguoconceptology, the science o f concepts as the science o f  mental 
entities have begun to develop. At the same time Russian linguoconceptology 
has received a semasiological and linguocultural prospect.
Ә О Ж 8 1 2 5
M.  Қ.  Мэмбетова1, А.  М. Бисенбай2
ф.ғ.к..  доцент;  2II  курс  магистранты,  Әл-Фараби  атындағы  Қазақ  үлттық 
университеті,  Алматы қ.
ҚАЗІРГІАВТОКӨЛІК БӨЛШЕК АТАУЛАРЫНЫҢ 
СӨЗДІК ҚОРДАҒЫ ОРНЫ
Бүл мақалада автокөлік бөлшек атауларының  ңазіргі таңдагы 
ңолдан ы сы қараст ырылады.
Кілтті  сөздер:  жаңа  атаулар,  тілдік  бейімделу,  автокөлік 
бөлшек атаулары.
Әлеуметтік  болсын,  шаруашылық,  не  мәдени  өмірімізде,  жаһандық 
жағдайда болып жатқан өзгерістер жаңа үғымдардың пайда болуын талап етіп 
отьф.  Қазіргі кезде күнделікті бүқаралық ақпарат қүралдарынан,  ғаламтор 
парақшаларынан, ғылыми әдебиеттерден жаңа сөздерді көптеп кездестіруге 
болады. Олар қүлаққа жат естілгенімен, жиі қолданыла келе әбден үйреншікті
серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2015. №2
 
149

сөздерге  айнала  бастайды.  Соңғы жылдары  қазақ тілі  сөздік қорына  еніп, 
жаңа  мағыналарды туғызып отырған  қандай  мәселелер?  Алдымен,  өмірде 
орын алып жатқан жаңалықтарды атау қажеттігі себеп болып түр. F ылым мен 
техника дамыған заманда арнайы ғылыми терминдерді ғана емес, көпшіліктің 
күнделікті түрмыста жиі қолданатын көптеген сөздерді үсынуда.  Олардың 
басым  көпшілігі  интернационалдық  қордан  қазақ тіліне  орыс  тілі  арқылы 
қабылданды  [1, 4].
Қазақ тіл білімінде жаңа атаулар мәселесі А.  Алдашева, Ш.  Сарыбаев,
Н.  Уэлиев,  Ш.  Бэйтікова,  Р.  Барлыбаев,  Қ.  Қадыркүлов.  F.  Жексембаева,
В.  И сенгалиева,  А.  Исламова,  Г.  Заурбекова  жэне  т.б.  еңбектерінде 
қаралған. Онда неологизмдерге анықтама беріліп, олардың жасалу жолдары 
көрсетілген. Қазақ ғалымдары неологизмдер қатарына өзге елден енген жаңа 
сөздерді  жатқызады.  Мэселен,  «Қазақ  тіліндегі  неологизмдер  қатарына 
толықтьфушы да орыс тілінен немесе  орыс тілі арқылы еуропа тілдерінен 
енген сөздер»  [2] деп көрсетеді..
Кірме, яғни шетел сөздерінің қандай да бір тілдің жүйесіне енуі, тілдің 
барлық  даму  кезеңдерінде  болатын  қүбылыс  жэне  тіл  білімінде,  яғни 
шетелдік  жэне  отандық  зерттеушілеріміздің  зерттеу  нысанына  айналып, 
қүнды еңбектері осы мэселеге арналған.
Тілдің  сөздік қоры  эр  тілден  енген жаңа  атаулар  тарапынан толығып 
отыруы  да  заңды.  Бүл  жайында  белгілі  ғалым  Әбдуали  Қайдар  былай 
дейді:  «Әрбір  тілдің  лексикалық  қоры,  сөз  байлығы  сол  халықтың  халық 
болып қалыптаса бастаған үзақ дэуірінің жемісі, үрпақтан-үрпаққа ауысып, 
толығып,  кемелденіп,  жаңарып  отыратын  асыл  да  абзал  мүрасы,  сол 
халықтың мэдени, рухани өмірінің айнасы болып саналады»  [3,  119].
Сөздік қор жайында, оның өзгеруі, даму кезендері жайында JI. Рүстемов 
өз  еңбегінде  талдап  өтеді.  Ол  озге  де  ғалымдар  секілді  кірме  создер  даму 
кезеңін  екіге  бөледі:  ХҮ  ғасырға  дейін,  екіншісі,  ХҮ  ғасырдан  Қазан 
тоңкерісіне дейінгі уақыт [4,  10]. Кірме сөздердің ену тарихы үзақ мерзімді 
қамтиды. Алдымен араб, парсы, моңғол тілдерінен сөздердің басым көпшілігі 
енсе, соңғы кездері орыс тілінен,  озге тілдерден орыс тілі арқылы енді.
Ғалым Ахмет Байтүрсыновтың создік қор жайында былай дейді: «Сөздік 
қүрамды  байытудың  ең  тиімді  жолы  -   кірме  сөздер,  оларды  қолданудан 
қорықпауымыз керек»  [5,  36]. Бүл туралы А.  А. Реформатский, жер бетінде 
тек өзінің тол сөздерімен ғана шектелетін бір де бір тіл жоқ, эр тілде шетел 
сөздері  мен  кірме  сөздердің  эр  түрлі  уақытта,  тарихи  жағдайларда  кірме 
сөздер үлесі біркелкі болмайтындығын айтады [86].
Кірме  сөздерді  қазақ  тіліне  бейімдеу  не  баламасын  табу  -   өзекті 
мәселелердің бірі. Жаңа соз енгендегі алғашқы әрекет -  қазақ тіліне аудару. 
Аударманың өзі калькалай аудару, транскрипция, транслитерация арқылы, 
атқаратын қызметіне қарай балама табу секілді әдістерден түрады.
150
 
ISSN  1811-1823.  В ест ник П Г У
Э хлл Е 5 »л «2 3> л да Э хл л е5 »л «2 3> л д аЭ хл л е5 »л « 23> л д аЭ хлл е5 ^

серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2015. №2 
151
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
Дегенмен, қандай да бір жаңа енген атау немесе термин болмасын сол 
атаумен аталатын заттың өзі Қазақстан аумағында жасалып шыгарылмаса, 
оның  қазақ  тілінде  баламасын  үтымды  табу  не  фонетикалық  түргыдан 
бейімдеп айту қиынға соғады. Түрмысқа қажетті заттардың оңай бейімделуі 
мүмкін, бірақ техникалық атаулар өзі пайда болған тіл негізінде аталып, қазақ 
тіліне енуде.  Мәселен,  диск -  ақпараттық технология қүрылгысы -  «диск» 
күйінде қолданылады.  Ал дэл осы тектес қүрылгы агылшын тілінде mouse, 
орыс тілінде мышь деп қолданылады, қазақ тілінде алғашында тышқан деп 
аударылған бүл термин, келе-келе кең қолданысқа ене бастаған соң -  тінтуір 
деп аталып келеді. Мүндай үтымды аударылған терминдер саны да біршама.
Термин  сөздердің  үтымды  баламаланып  кең  қолданысқа  ие  болу 
себептерінің  бірі  -  сол саланың  нарықта жақсы  айналысқа  енуі.  Мәселен, 
ақпаратты қ  технология  күнделікті  өмірде  ж аппай  пайдаланылады , 
дүкендерде де қазақ тіліндегі атауы багасымен бірге жазылып та түрады. Ал 
автокөлік бөлшек атаулары сөздікте де түгелімен қазақ тіліне аударылмаган, 
сол себепті де дүкендерде де, ауызекі қолданыста да орыс тіліндегі нүсқасы 
пайдаланылады. Автокөлік бөлшектері өндірілген елдегі атаулармен аталады, 
содан кейін орыс тіліне, орыс тілінен қазақ тіліне енеді. Мәселен, қазіргі танда 
нарықта  басымдыққа  ие  автокөліктер  Германияда,  Жапонияда,  Қытайда, 
АҚШ-та, Францияда өндіріледі. Ягни бөлшек атаулары бірнеше тілден кейін 
гана қазақ тіліне енеді.
Бірнеше автокөлік бөлшек атауларьшьщ магынасын қазақ тілді сөздіктер 
арқылы ажыратып көрелік:
Аккумулятор (латын тілінде  accumulator -  жинақтаушы деген магына 
береді) -  электр я жылылық энергияларын бір жерге жинайтын аспап, энергия 
жинауга  арналган  қүрылгы  [1].  Қолданылуы:  Ординарец  жіңііике  сым 
темірдің ұшын а к к у  м у  л я т о р  г а  тигізгенде электр жарыгы  ишгът 
столга мол сәулесін токті  (К.  Тоқаев,  Тасқын). Қоргасът түрлі цұймалар 
даярлауда, типографияда, а к к у м у  л я  т о р   пластиналарын жасауда,  бояу 
онеркәсібінде жэне т.б. орындарда цолданылады (А. Мырзабаев, Химияньщ 
қызыгы). Қазацстанда 1970 жылдан  Талдыцорган т^аласында сілтілі жэне 
цоргасынды а к к у  м у  л я т о р   шыгарылып келеді (ҚҮЭ).
Аккумулятордың 30 түрі бар, соның іпгінде біреуі гана жеңіл автокөлікке 
қондьфылады -  РЬ қоргасынды-қышқылды аккумулятор. Терминологиялық 
сөздікте  [2]  «аккумуляторды»  -   шогырлагыш  деп  аударган,  оның  себебі, 
латын  тілінен  калькалай  аударылуы  да  мүмкін  немесе  өзінің  тікелей 
атқаратын  қызметіне  орай  белгіленуі  де  мүмкін.  «Шогырлагыш»  деген 
магына оның ішкі механизміне байланысты аталган, дегенмен бүл атау тек 
қүжаттарда  гана  кездеседі,  ал  күнделікті  түрмыста,  дүкендерде,  ауызекі 
сөйлеуде  «аккумулятор»  қалпын  сақтайды.  «Accumulator»  деген  латын 
тілінде түпнүсқа атаудың орыс тіліне транслитерацияланган күйінде қазақ

152 
ISSN 1811-1823. Вест ник ПГУ
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
тіліне енді жэне солай пайдаланып келеді. Латын тілінде «/» эрібінің жіңішке 
оқылу салдарынан, одан кейінгі «а» эрібі орыс тіліндегі «я» эрібіне ауысқан:
accumulator —> аккумулъатор —> аккумулятор
Мүндай  қүбылыс  тілге  де  жеціл,  яғни  айтылу  барысында  қиындық 
тудырмайды.
Мотор  (латын  тілінен  енген,  «movere»  қозғалту  деген  етістігінен 
шыққан)  -  кез келген  энергия түрін механикалық  энергияға түрлендіретін 
автомэшиненің қозғалтқышы [1]. Қолданылуы: Шоферлар маиаталарътыц 
м  о  т  о  р   ы  н  суытып,  біраз  деп  алады  (Н.  Әбуталиев,  Жаңарған). 
М  о  т  о р  гүрілінен  ешнәрсе  естілмейді  (Қ.  Қайсенов,  Сол бір жылдарда). 
Қайтеді  екен  соцса жел,  Кетті  soil  тіпті  күн  күйіп.  Түр,  әне,  бір  цыпиш 
бел,  Шол м  о  m  о р  г а  су  цуйып  (Т.  Айбергенов,  Мен саган гашық едім). 
М  от  о р д  а жоцтынымсыз дүрілдеген. Бастыцта жоц Пайгамбар! Пірім! 
деген. Жогыцыз жоц.  Сондай-ац баръщ да жоц.  ¥иатпаймыи солардыц бірін 
де мен! (Қ. Мырзалиев, Мәңгі майдан).
«Мотор»  сөзі  сөздіктерде  «цозгалтцыш»  деп  аударылган.  Бүл  оның 
атқаратын қызметін толық сипаттайтын атау. Бүл атау қазақ тіліне орыс тілі 
арқылы енді, орыс тілінде қатар қолданылып жүрген «двигатель», «мотор» 
нүсқалары калька тәсілімен қазақ тіліне аударылды.  Бүл атаудың өзі орыс 
тіліне неміс тіліндегі «motor» немесе француз тіліндегі «moteиг» сөздерінен 
енген  [3].
Жалпы  ж иналган  автокөлік  бөлш ектерінің  25% -ы  қазақ  тіліне 
аударылмаган, тілдік түрғыда бейімделмеген. Олар: автозавод, акселератор, 
газ,  генератор,  гидравлика,  датчик,  демпфер,  диск,  кабина,  карбюратор, 
картер, клапан, люфт, мотор, радиатор, салон, спидометр, фара, ходовка, 
шарик,  шасси,  шина,  шланг,  т.б.
Осылардыц арасында «кабина» атауын алатын болсақ, француз тіліндегі 
«cabine», агылшын тіліндегі «cabin» («лаиіыц») сөздерінен орыс тіліне, орыс 
тілінен  қазақ тіліне  енген.  Француз,  агылшын тілдеріне  ескі  латын тілінен 
енген,«сараппа» жер үй, жеркепе деген магьшаны білдірген. Әуелгі магынасы 
кіші үй, кіші орын дегеннен келіп, машина бөлшегініц де атауына ие болады.
Кабинага  сөздікте  келесідей  анықтама  берілген:  Кабина  -   жүмыс 
істеу  үшін  немесе  жүргізушімен  оныц  эріптестерін  орналастыру  үшін 
арнайы қоршалып, оқшауланган орын [4]. Кабина -  мәшина, трактор, үшақ, 
т.б.  көліктердіц  жүргізушілері  отьфатын  арнайы  орын  [1].  Қолданылуы: 
К а б и н а  терезесіне орнатылган сыпыргыш щетканыц біресе оцга,  біресе 
солга  царай  дамылсыз  цозгалып,  әйнекті  сүртіп  түрганына  царамастан 
ж ол  м үлдем   корінбеуге  айналды   (И.  Салахов,  Көкш етау).  П аровоз 
к а б   и  н а с   ы н д а   цой  козді,  аиіац  оңді  жігіт  отыр  («Лениншіл 
жас»).  Командирдің  к  а  б  и  н  а  с  ы,  дэнекерленген  титандыц  брондалган 
пластиналарымен цоршалган  («Зерде»).

серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2015. №2 
153
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
Радиатор  -   іштен  жанатын  двигательді  судың,  желдің  көмегімен 
салқындататын тетік  [1].  Қолданылуы: Шофер р  а д и  a m   о р  г а су цуйып 
алып,  енді элеваторга царай  кетпек болатът  (Ә.  Нүршайықов, Батырдың 
өмірі).  Шофер  секіріп  түсіп р   а  д  и  а  т  о р   д  ы  ң  цацпарын  ашты.  Бүрц 
етіп  ыстыц  бу  шыцты маиіинадан  (Ә.  Әлімжанов,  Махамбеттің  жебесі). 
«Радиатор» сөзі латын тілінде  «radiator» - сәуле таратушы деген мағына 
береді. Бүл терминдердің аударылуы мен тілдік түрғыда бейімде ліп айтылу ы
-  оның қолданысының кеңеюімен тығыз байланыста.
Әзірге тек ресми қүжаттарда ғана қазақша қолданылып, ауызекі сөйлеу 
тілінде,  дүкендерде,  автокөлік  жөндеу  мекемелерінде  орысша  айтылып 
жүрген атаулардың да өз себептері бар. Оның себебі -  экстралингвистикалық 
факторлар.
Саяси жағдайларға сәйкес, Қазақстан Республикасында жақын уақытқа 
дейін «Машина жасау»  мамандықтарында оқу үрдісі орыс тілінде,  ондағы 
оқулықтар  да  орыс  тілінде  жасалып  келді.  Осыдан  келіп,  автокөлікті 
жөндейтін мамандар орыс тілінде білім алып, эр бір бөлшекті орыс тілінде 
атап,  қолданып  келді.  Ал  көлік  жүргізушілері  өз  автокөліктерін  жөндеу 
орталықтарына алып барғанда,  қызмет көрсетуші маман эр бөлшекті орыс 
тіліндегі  нүсқасы  бойынша  атайды.  Тағы  сол  сияқты  коптеген  факторлар 
нэтижесінде автоколік болшек атауларының барлығы дерлік орыс тіліндегі 
нүсқада аталып келеді.
Жоғарьща корсетілген эр бір  автокөлік болшек атауын орыс тіліндегі 
нүсқа бойынша емес, өндіруші үсынған нүсқадан аударып, транслитерация 
жасайтын болсақ,  бүл жағдайдың  озгеруі әбден мүмкін.  Себебі,  ағылшын, 
неміс,  француз тілдеріндегі  кейбір  эріптер  қазақ тілінің төл дыбыстарына 
үқсас  келеді,  мэселен,  ағылшын тіліндегі  «ng»  -  «ң»  дыбысына,  «а» -   «ә» 
дыбысына жэне тағы басқа эріптер дауыссыз жэне дауысты дыбыстармен 
тіркесуі  нәтижесінде  «о»  дыбысына  дыбысталуы  үқсас  келеді.  Француз 
тіліндегі «г» -  «г» дыбысына үқсас.
Дыбыстық  бейімдеу  арқылы  жаңа  атауларды  қабылдау  -   өзге  әдіс- 
тәсілдерге  қарағанда  жеңіл  әдіс.  Қазақ  тілінің  создік  қорының  мол,  бай 
да  қүнарлы  тілдердің  қатарына  жатаындығын  ескерсек,  тиімдісі,  қазақ 
тіліндегі  баламасын  табу.  Осы  жайында  ғалым  Ә.  Қайдар  былай  дейді: 
«тілдердің  арасында  ортақ  интернационализм  болмаса  немесе  аз  болса, 
ғылым дамымайды,  ғылыми қарым-қатынас үзіледі деп байбалам салудың 
бэрі бекер. Жер жүзінде термин үғымдарының бэрін шет тілі сөздері ақылы 
емес, оз тілінің негізінде меңгеріп, ғылым мен техниканы дамытып отырған 
қытай, жапон, т.б.  халықтарды біз білеміз»  [3, 22].
Кез-келген  автокөлік  бөлшегі  дүкендерінде  болсын,  көлікке  қызмет 
корсету орындары болсын қазақ тіліндегі атауларды пайдаланудан қашады. 
Себебі, көпшілікке таныс емес. Мүндай орындардың қазақ тіліндегі нүсқасын

154 
ISSN 1811-1823. Вест ник ПГУ
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
пайдалану  жөнінде  нүсқаулық  жасау  немесе  оны  пайдалануды  міндеттеу 
жүмыстары жүргізілсе,  мүмкін,  бүл мэселе де, уақыт  өте  келе  өз  шешімін 
табар.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Алдашева, А. М., Сарыбаев, Ш., Уэлиев, Н. Жаңа атаулар. -  Алматы : 
ана тілі,  1992. -  128 б.
2  Қ ады ркүлов,  Қ.  Қазіргі  қазақ  тіліндегі  жаңа  сөздер  мен  жаңа  сөз 
қолданыстар:  филол.  ғыл.  канд.  ... дне. -  Алматы,  1995. -   143  б.
3  Қайдар,  Ә.  Қазақ  тілінің  өзекті  мәселелері.  -   Алматы  :  Ана  тілі, 
1 9 9 8.-304 б.
4  Рүстемов,  JI.  3.  Қазіргі  қазақ  тіліндегі  араб-парсы  кірме  сөздері.
-  Алматы,  1982. -   169 б.
5  Темірешева,  А.  Тіл  біліміне  кіріспе:  оқулық.  -   Астана:  Фолиант,
2008. -  224 б.
6 Реформатский, А. А. Введение в языковедение: учебник для вузов / 
под. ред. В.  А.  Виноградова. -  М.  :  Аспект Пресс, 2001. -   536 с.
7 Қазақ тілінің эмбебап сөздігі // www.kitap.kz
8  Казахско-русский,  русско-казахский  терминологический  словарь: 
Транспорт и пути сообщения / под общей ред. д.п.н., проф. А. К. Кусаинова.
-  Алматы  : Респуб.  госуд-ое изд-о Рауан, 2000. -  288 с.
9 Фасмер, М.  Этимологический словарь русского языка: Пер. с нем.  (с 
доп.). -  М.  : Прогресс,  1967. -  Т.  2. -  671  с.
10  Орысша-қазақша түсіндірме  сөздік:  Физика  / Жалпы редакциясын 
басқарган э.г.д,,  профессор Е.  Арын -  Павлодар  :  С.  Торайгыров атындагы 
Павлодар мемлекеттік университеті, 2006. -  482 б.
Материал  15.05.15 баспага түсті.
М.  К. Мамбетова, А. М.  Бисенбай
Роль современных наименований автозапчастей в словарном запасе
Казахский национальный университет 
имени аль-Фараби,  г.  Алматы. 
Материал поступил в редакцию  15.05.15.
М.  К. Mambetova, А. М.  Bissenbav
The role of modern names of autoparts in lexical resource
Al-Farabi Kazakh National University, Almaty.
Material received on  15.05.15.

серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2015. №2 
155
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
В  наст оящ ей  ст ат ье  р а сс м а т р и ва ет ся  исп ользо ва н и е 
наименовании авточастей в сегодняшнее время.
In the article the usage o f  autoparts names nowadays is considered.
Ә О Ж   82.0.122
P.  М. Муталиева1,  М.  С.  Оразбек2
ф.ғ.к.. профессор, қазақ филологиясы кафедрасы, С. Торайгыров атындағы 
Павлодар  мемлекеттік  университеті,  Павлодар  қ.;  2ф.ғ.д.,  профессор, 
JI. Н. Гумилев атындағы Еуразия үлттық университеті, Астана қ.
Ғ.  МҮСТА ФИННІҢ «ҚАРАҒАНДЫ» РОМАНЫН А 
БҮГІНГІКӨЗҚАРАС
Мацалада  «Қараеанды»  романындаеы  кейбір мәселелер  бүгінгі 
козқараспен қарастырылады.
Кілтті создер: «Қараганды» романы, козцарас, шыгармашылъщ, 
қазақ әдебиеті, халық жауы,  колхоз,  совхоз,  таптың саясат.
F. Мүстафин шығармашылығы аз зерттелген жоқ, ол туралы С.Қирабаев, 
А.  Нүрқатов,  М.  Қараевтар  арнайы  зерттеулер  жазды.  Атымов,  Хасенов, 
Бердібаев,  Сахариевтер еңбектерінде де қарастырылды.
С. 
Қирабаев «Қарағанды» романы туралы былай деді: «Кеңес эдебиетінде 
партия  басшысы  мен  халықтар  достығын  бейнелейтін  мүндай  кейіпкерлер 
кезінде  штампқа  айналып  та  кетіп  еді,  бүл  жағдайдан  Габиден  де  бүлтара 
алған жоқ.  Соның өзінде жазушы Мейрам мен Щербаков бейнесін схемалық 
күйден жанды адамға, өмірінің қуаньппы мен реніпгі араласа жүретін, халықпен 
қарым - қатынаста қарапайым, пендешілік мінездерден қүр емес, накты адамға 
айналдьфып  корсете  алды.  Романдағы  тартысты,  өңдірісті  өркендетудің 
қиындьщтарьш «хальщ жауларьшьщ» мойньша аудару сияісты жасандыльпстьщ
ізі де романда кездесті. Бүл, орине, сол дэуірдің үғымынан туған»  [1, 94].
Демек, жазушының негізгі кейіпкерлер жасауда схематизмге үрынбауы 
шығарма  қүндылығын  арттьфады  десек,  «халық  жауларын»  бейнелеудегі 
жасаңдылықтан  да  үтылып  түрған  жоқ.  Себебі,  «халық  жауы»  Бейсек 
создерінен сол кездегі таптық саясатты, отарлаудың қандай жағдайда екенін 
аңғарамыз:  «Бүл  қазақтың  бар  байлығы  жер  мен  мал  еді.  Қырда  колхоз, 
совхоз,  ойда қала мен завод жұтып жатыр бөрін.  Үлттық нысана дегеннен 
ең ақьфы бастағы тымақ та қалмай барады.  Осы күннің салқынын ерте-ақ 
сезгеміз.  Алауыз қазақ ақыры үстап берді өзімізді»  [2,156].

Жазушы өзі ашық айта алмаған шындығьш сол кез үшін үнамсыз Бейсекке 
айтқызған. Қала салынып, қазақ жерінде прогресс болып жатқанымен, үлттық 
нысана дегеннен жүрдай болып барамыз деген қынжылуы, қазақ халқының 
болашагына, тағдьфына аландауы байқалады. «Халық жауы» деген Бейсектің 
ө зі«Алаштың» бірінші көсемімен қолтыктасып суретке түскенін де жазушы 
оқиға желісіне  оңтайлы кірістірген.  Сонда Бейсек «Алашпен»  байланыста 
болса,  бүгінгі  көзқараспен  қараганда,  Алаш кесемдері де,  онымен  қатысы 
барлар да дүрыс бағаларын элдеқашан алды.
Романдағы үнамсыз деген кейіпкерлер туралы белгілі сыншы М. Қаратаев 
та  кеңес  дөуірінің  өзінде-ақ  былай  деген  екен:  «Партия  қызметкерлерінің 
образы  бүған  дейін  өзінің  сәтті  шешімін  таба  алмай  келген  актуальды 
проблема  болатын,  Ғабиденнің  бүл  бағытқа  да  батыл  қадам  жасағаны 
даусыз.  Жалпы, үнамды образ проблемасы бойынша бүл жазушының үлесі 
айтарлықтай  бар.  Ал,  бірақ  ондағы  «үнамсыз  образ»  жөнінде  мүны  айту 
қиын.  Неге десеңіз, дэл сол кезең үстінде тап дүшпаны етіп көрсеткендері 
Рымбек, Жаппар, әсіресе, оның ішіндегі Әлібектің зиянды әрекеттері. Жэне 
оның өз қызы Ардақпен қарама-қарсы арақатынасы сол түста аз уақыт бой 
көрсеткен бір жакты үгымның схемасынан алые емес сияқты»  [3, 274].
Үнамсыз  образдар  сол  кездегі  идеология  жемісі  болганымен,  көркем 
шыгарма түгіл, өмірдің өзінде талай зиялы адам «халық жауы» деген атпен 
репрессия қүрбаны болды. Бір жагынан, «үнамсыз кейіп-керлер» шындықты 
айтудың тәсілі болды.  Жогарьщагы Бейсек сөзін айгуга ол кезде мүмкіндік 
болмады.
Шындықты айту туралы 3. Қабдолов Мүстафинге қатысты бір жайтты 
келтіреді.  Мәскеудегі  партия  съезінен  оралган  F.  Мүстафин  Қазақстан 
жазушыларының басшысы ретінде есеп бергенде былай депті: «Шындықты 
айтар  күн  туды.  «Шыганақта»  елдегі  жоқшылықты  көрсетіп  едім,  кеңес 
қүрылысына  жала  жаптың  деп  сынады.  «Қарагандыда»  Сойдақтістің 
қабьфгада  ілулі  түрган  Сталин  портретіне  қарай  жүдырыгын  түйіп,  тісін 
қайраганын  жазсам,  жау  жагына  шықтың,  «жауга  мінбер  бердің»  деп 
жазгырды шолақ белсенділер.  Қазір жагдай басқа.  Ащы да болса ақиқатты 
айтуымыз  керек.  Мәселен,  орыс  мэселесі.  Қазақта  не  жақсылық  болса, 
бэрі  орыстан  дейміз.  Қазан  төңкерісіне  дейін  мал  едік,  орыс  адам  етті, 
қиракезік қүрып бара жатьф едік, Қазан қайта тугызды, орыс тэжірибесі мен 
тәрбиесінің бэрі дүрыс дейміз.  Жә,  орыстан ештеңе  қызганбай-ақ қойдық. 
Бірақ ең  болмаса  мынаны ойламасқа  бола  ма?  Қазаннан  бүрын  қазақ  арақ 
дегеннің,  маскүнемдік дегеннің не  екенін білмеуші еді,  осы індет орыстан 
жүққан жоқ па? Қазір орыстан асқан маскүнем қазақ болды. Ең жеңілі осыны 
айтсақ  та,  үлтшыл  болып  шыға  келеміз.  «Бастаушымыз  партия»  дегізіп 
қойган партократтарымыз енді  өзімізге  өзімізді айдап салып,  өз ішіміздегі 
«үлтшылдықпен»  күрестірді.  Сөйтіп,  үлтымызды,  үлттық  қасиетімізді

жүктеу/скачать 5,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: