Свидетельство

С.  А".  Пманбердиева 
Концептность теонима «Создатель»
Алматы менеджмент университет. 
Материал поступил в редакцию  15.06.15.
S. Imanberdiyeva
Conceptuality of the theonym «Creator»
Almaty Management University, Almaty.
Material received on  15.06.15.
В  данной  статье  рассматривается  концепностъ  теонима 
«Создатель».
This article discusses the conceptuality o f  the theonym «Creator».
УДК  81'  42
Г.  Т.  Карипжанова1,  Г.  Т. Абикенова2,  Г. К. Абзулдинова3
‘ф.ғ.к.,  С.  Торайғыров  атындағы  Павлодар  мемлекеттік  университеті, 
Павлодар  қ.;  2ф.ғ.к.,  Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университеті; 
Зф.ғ.к., Павлодар мемлекеттік педагогикалық институты
КӨРКЕМ МӘТІНГЕ ЛИНГВОСТИЛИСТИКАЛЫҚ 
ТАЛДАУ ЖАСАУ ЖОЛДАРЫ
MaKfi.nada көркем мәтінді талдаудың аспектілері анъщталады. 
Дыбыстың ңабаттан мәтінге дейінгі аралықтагы тілдік бірліктердің 
стилистикалъщ  ңызметін  талдау  көркем  шыгарма  тілінің  өзіндік 
уйы су  ерекиіеліктерін,  олардың  ж асалу  ж олдарын,  көркемдік 
қүралдардың  лингвопоэт икалы қ  ңызметін  анықтауга  ж агдай 
тугызатындыгы мысалдар арңылы дәйектеледі.
Кілтті сөздер: мәтін, тақырып, идея, композиция, лингвистика, 
лингвопоэтика,  портрет,  фонетикальщ ңүбылыс
Көркем шығарма тіл байлығын танытумен ғана шектелмейді, сондай-ақ, 
тілді байытатын,  дамытатын негізгі арналардың бірі болып табылады.  Сөз 
құдіретін  корсету  мен  сөзден  айшықты  кесте  өрудің  шеберлерінің  поэзия 
немесе  прозалық  шығармаларының  тілін  зерттеу  арқылы  әдеби  тілімізді 
танып, меңгерудің тиімді жолы болып табылмақ..
серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2015. №2
 
123

124 
ISSN 1811-1823. Вест ник ПГУ
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
Көркем  мэтінді  талдаудың  бірнеше  аспектілері  бар.  Көркем  мэтінді 
әдеби  тіл  нормаларына  қатысы  түрғысынан  алып  талдау,  мағыналық 
талдау,  көркем  бейне  жасауға  қатысы  жағынан  алып  талдау,  жазушының 
дара стилін таныту  мақсатында талдау.  Ғалымдар мэтін талдаудың бірізді 
болмайтындығы  туралы  «...бүл  мына  жайларға  байланысты:  біріншіден, 
қандай мэтінді қалай талдау зертеунгінің алдына қойған мақсат-міндеттерінен 
туындайды,  екіншіден эр мэтіннің  өзіндік ерекшеліктері ескеріледі»  [1 ] ,- 
деп атап көрсетеді.
Көркем  шығарма  тілі  -   көркем  композицияның  элементі.  Көркем 
шығарманы  лингвостилистикалық  түрғыдан  талдауда  негізінен  екі  нәрсе 
басты нысанға ілінеді: біріншісі -  эдеби тілдің дамуы барысындағы көркем 
туындьшың орнын; екіншісі -  жеке ақын-жазушылардың сөз мэнерін зерттеу. 
Талдаудың  негізгі  міндеті  көркем  мэтінді  зерттеу  арқылы  оның  идеялық 
жэне эстетикалық болмысын ашу болып табылады.
«Көркем мэтінді өнер туындысы ретінде зерттегенде таза лингвистикальщ 
эдіс-тэсілдермен шектеліп қалу жеткіліксіз. Себебі көркем туынды, даралық 
көркем стиль жазушы шығармаларының сөйлем қүрылысы ғана емес, эр жазу шы- 
ның  шығармаларына  тэн  мазмүн  мен  түр  ерекшеліктері.  Көркем  эдебиет 
стилистикасында шығарманың тілін оның идеялық мазмүнынан бөліп алып 
қарауға болмайды. Бүдан талдау дың лингвистикалық принциптерімен эдіс- 
тәсілдерін  эдебиеттану  түрғысынан  талдаумен,  соның  үғымдары,  катего- 
рияларымен,  принциптері  жэне  әдіс-тәсілдерімен  үштастырү  қажеттілігі 
туады» -  дейді ғалым Б. Шалабай  [2].
Демек, көркем мэтінді лингвистикалық түрғыдан талдау -  эрбір тілдік 
қүралдың  қызметін  талдау  арқылы  олардың  мәтіндегі  мағынасын  ашу, 
қолданылу  мақсатын  айқындау.  Ақын-жазушы  шығармаларының  қыр  -  
сырын,  көркемдік ізденістерін,  тақырыптық -   идеялық жақтарын т.б.  жан
-  жақты қарастыратын әдеби талдау ларын бүтін «дүниенің» екі жағы десек, 
олардың әрқайсысын терең зерттеу арқылы ғана бүтіннің табиғатын толық 
тани аламыз.
Көркем әдебиет қоғамдық өмір қалыптастырған әлеуметтік топтардың 
қоғам дағы   алаты н  орнын,  өзара  қары м  -   қаты н астар  мен  өзін дік 
ерекшеліктерін көрсетуде  бірінші  кезекте  сол топтардың тіліне  тэн тілдік 
элементтерге  иек артады.  Мүндай тілдік ерекшеліктер  көркем  шығармада 
ортақ кэсібі мен түрған жері, өскен ортасы т.б. жағдайлар біріктірген адамдар 
тобының  әлеуметтік  ерекшелігінен  хабар  беретін  стильдік  көрсеткіштер 
болып  табылады.  Көркем  образ  жасауға  апаратын  жолдағы  көптеген 
амал -  тәсілдер қатарында адамға тэн түрлі мінез ерекшеліктері мен оның 
қалтарыстарын көрсетуде жазушы үшін үлкен маңызға ие нәрсе -  кейіпкер 
тілін «өзгермеген»  қалпында пайдалану.  Қоғамдағы өзі кіретін әлеуметтік 
топпен ортасы атынан сөйлейтін кейіпкер ешқандай эсірелеу, боямасыз -  ақ

серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2015. №2 
125
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
келбеті мен бітім болмысынан, білімі мен қабілетінен хабар беріп, тіл арқылы 
орнын айқындайды. Бүдан кейіпкер бейнесін сомдауда тілдік қүралдардың 
қаншалықты  маңызды  екендігін,  сондай-ақ  тіл  мен  әдебиет  арасындағы 
байланысты  айқын  аңғарамыз.  Тілдік  ерекшеліктерді  туғызудағы  негізгі 
факторлардың  бірі  шығарма  кейіпкерінің  қоршаған  орта  қалыптастырған 
дүние  танымы  мен  өмірге  деген  өзіндік  көзқарасы,  көрген  -   білгені  мен 
оқып -  түйгенінен туған адами позициясы образ жасаудағы жазушы ескеретін 
бірден -  бір жайт болып табылады.
Тірш ілік  иірім деріндегі  адамдар  тағды рын  бейнелеп,  образдар 
галереясындағы  олардың  қайталанбас  портреттерін  жасау  үшін  жазушы 
кейіпкердің  жеке  басына  тэн  барлық  белгіні  пайдалануға  тырысады. 
Ол  белгілердің  қатарына  тілдік  қүралдар  да  кіреді.  Яғни  ана  сүті,  эке 
өсиетімен даритын үлттық ерекшеліктерінен бастап,  мекен еткен жері мен 
кәсібіне  байланысты  тілдік  колданыстар,  сондай-ақ,  жас  ерекшелігі  мен 
элеуметтік сипатын танытатын білім деңгейі,  осы айтылғандарға қатысты 
сөз  саптауындағы  тілдік  ерекшеліктер  назардан  тыс  қалмайды.  Оның 
сыртында  эр  адамның  сөйлеу  мэнеріндегі  индивидуалдық  ерекшеліктер 
образ сомдаудағы ең қажетті қүралдардың бірі болып табылады.
Мағынасы  айқын  аңғарылатын,  стильдік  бояуы  бірден  көзге  түсетін 
сөз бен сөз тіркесі,  сөйлем бірліктері кез келген мәтіндегі қолданыс аясын 
анықтап, стильдік фон жасауға қатысатын белсенді тілдік қүралдар екендігін 
тану  үшін  филологиялық талдау  жасау  қажет.  Әр  функционалды стильдің 
өзіндік  мағынасы  мен  бояуы  жағынан  ажыратылмайтын  стильдік  қабаты 
болады. Дыбыстық қабаттан мэтінге дейінгі аралықтағы тілдік бірліктердің 
стилистикалық  қызметін  талдау  көркем  шығарма  тілінің  өзіндік  үйысу 
ерекш еліктерін,  олардың  жасалу  жолдарын,  көркемдік  қүралдардың 
лингвопоэтикалық қызметін анықтауға жағдай туғызады. Көркем шығармада 
фонетикалық қүбылыстарда түрлі стильдік мақсатта жүмсалады.  Мысалы, 
сонар  дауыссыздарының  түсіріліп  айтылуы  іс  жылдамдығын,  қимылдың 
бірден жүзеге асқандығын білдірсе (боп- болып, со кезде- сол кезде), дыбыс 
созылыңқылығы кейіпкердің эмоциялы-психологиялық күйін білдіреді.
Е. 
Жанпейісов сөйлеу тіліндегі сөз тіркесінің әдеби тіл аясындағьщан 
өзгешелеу,  эр  түрлі  фонетикалық  қысқартулар,  синтаксистік  ауытқуларға 
үшырасып  отыратындығын  авторлық  баяндамадан  сырт  кейіпкерлер  тілі, 
яғни  кейіпкерлердің  эрқайсысының  өзіне  тэн  сөйлеу  машығын  сақтау 
қажеттілігімен түсіндіреді  [3].
Мысалы,  ...Тілініц ащысын ш-ш-шіріктің! -  деп Шекер тагы бірталай 
жерге апарып тастады (Ж.  А.).
М ы салдағы   дыбыс  созы лы ңқылы ғы   ш  коммуникация  кезіндегі 
сөйлеушінің эмоциясын беруге қызмет еткен.

126 
ISSN 1811-1823. Вест ник ПГУ
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
Дыбыстың стильдік қызметі олардың қайталанып келуінен байқалады. 
Көбінесе,  поэзиялық  шығармалар  айқын  көрінеді.  Жалпы,  ақындар  әдеби 
тілді ажарлап, сөздің реңін келтіре түсетін осы тэсілге жиі сүйенеді.
Мэтінде  қайталама  қүбылысы  морфологиялық  түлғалардың  бірдей 
болып келуі арқылы жасалған. Жалпы, бүл тәсіл -  сөйлемге стильдік мағына 
үстейтін тәсіл.  Ақын қатарларды түзуге тепе-теңдік үшін, үйқас үшін жеке 
сөзді  ғана  емес  қүрамының  қосымшаларының  да  біркелкі  болып  келуін 
көздеген.  Өлең  жолдарынан  байқайтынымыз,  лексикалық  қайталамалар 
стильдік  қызмет  атқарады,  сонымен  қатар  қүрылымдық-композициялық 
қызмет атқарады. Лексикалық қайталамалар да поэзияда жиі кездеседі. Сол 
арқылы өлең өрімі оқьфманын баурап экетеді.
Лексикалық  қайталама  туралы  айтар  болсақ,  өлеңнің  ьфғақтылығын 
күшейтіп, берер ойды тереңдетіп, эсерлейтін осы тэсіл болмақ.
Ал  прозада  қайталаманың  бүл  түрі  мақсатты  қолданылса,  мэтіннің 
көркемдігіне тікелей эсер етеді.
Қазақ тілінің стилистикасында жазушы Ғабит Мүсіреповтің  алғашқы 
эңгімелерінің бірі -  «Тулаған толқында» кездесетін «қоңыр» сөзінің көршілес 
бірнеше  сөйлемде  он  жеті  рет  қолданғанына  қарамастан,  оқырманын 
жалықтырмайтыны, қайта эр сөйлемде эр түрлі мағыналық реңкке ие болуы 
нәтижесінде  өте  бір  орынды  жүмсалып,  маңызды,  стилистикалық  қызмет 
атқаратындығы жақсы талданған  [4].
Сөз  қолданудың  оңтайлы  тәсілі  ретінде  жазушы  қайталауларды 
прозаның  шағын  түрлерінде  ғана  емес,  көлемді  романдарында  да  жиі 
пайдаланы п  отырды.  М ы салы ,  Қ азақ  солдаты нан  келтірер  болсақ, 
«Кейбіреулері сеніп цалады,  кейбіреулері ыгысып цалады,  сонымен ол біздің 
ауылдың  «Адырацпайы»  болып  шыцты».  «Бейне  өз  шешемнің  отырысы, 
бейне  өз  шешемнің  айран  цұйысы,  бейне  өз  шешемнің  аягыштыгы». 
«Салмагымыз  да  бірдей,  өнеріміз  де  бірдей».  «Шекесі  шыгыщы  домалац 
бастар,  ұзын  шеке  сопац  бастар,  бүйірі  салыццы  ұзын  бастар,  цыжыр- 
цыжыр,  цыртыс бастар,  кере царыс ойлы мацдайлар,  өнерге біткен аиіыц 
мацдайлар,  өнерсіз,  етті цалыц маңдайлар екі жыл бойы алдылтан кеткен 
жоц» (F. М.). Қайталауларды қаламгердің прозасындағы өзіндік дәстүрі бар 
тәсіл деп айтуға болады.
« Дыбыстық қайталамаларды қарастырған еңбектердің басым көпшілігі 
оларды  поэзиялық  шығармалар  тіліне  тэн  тәсіл  ретінде  алады.  Алайда, 
дыбыстардың қайталануы көркем прозада да,  публицистикада да бар»  [5],
-  дейді ғалым О. Бүркіт.
Қаңцу  емес,  расы  сол:  цалага  цатер  пюндіріп  тұрган  селдіц  жолът 
біржола  шабу  үиіін  екі  жацтан  цаусырмаланып  келген  екі  тауды  цысац 
жерде тас-талцан етіп цопарып бөгеп тастау керек (С. Ш ). Қ-дыбысының 
қайталанып келгенін аңғаруымызға болады. Мысалы, цысац сөзінің орнына

серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2015. №2 
127
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
тар; цаусырмаланып -  жацът, жабысып; цопарып сөзінің орньша бузып т.б. 
сөздерді беруге болады. Бүл жерде жазушы дыбысты еселей қайталау арқылы 
шығарма  тілін  тартымды  етіп,  ажарландырады.  Оқырманға  эсерлілігін 
күшейтеді.
Қайталамалар  көркем  мэтінде  стильдік  мақсатта  жүмсалып,  ойды 
ажарлап,  ойға  екпін  түсірсе,  кейде  орынсыз  қолданып  көркем  шығарма 
мазмүнына нүқсан келтіріп те жатады. Н.Уәлиев:  «Сөзді орынсыз қайталау 
тілдің  коммуникациялық  қызметін  күрт  төмендетеді,  ойды  дәлме-дәл, 
мазмүнды  жеткізуге  кедергі  болады.  Аз  сөзбен  көп  мағына  беру  принцпі 
бүзылады. Өйткені айтылатын ойға эр сөздің қосар мағыналық, эмоциялық, 
эстетикалық  т.б.  информациясы  болады.  Ал  бір  рет  айтылған  сөздің 
сөйлем  сайын  мақсатсыз  қайталана  беруінен  текстің  информациялық 
мазмүны кемиді»  [6].  Қайталама орынсыз  қолданылса онда айтылар ойды 
жүтандатады.
Көркем мэтінді әдеби тіл нормалары қатысы түрғысынан талдау дың да 
өзіндік маңызы  зор.  Көркем  мэтінге  тэн  ерекшелік онда түрлі терминдер, 
ауызекі  сөйлеу  үлгілері,  ғылыми  стиль,  жалпы  барлық  стиль  түрлерінің 
мақсатты  түрде  қолданыла  беретіндігінде.  «Көркем  әдебиеттің  стильдік 
ерекшеліктері  жалпы  халықтық  тілде  кездесетін  фактілердің  барлығын 
да  керегінш е  қолдана  беруден  бас  тартпайды .  С онды қтан  көркем 
эдеби  шығармаларда  эдеби  нормамен  қатар  ауызекі  тіл  элементтері  де, 
диалектизмдер мен архаизмдер де, жаңа қолданыстар мен варваризмдер де 
кездесуі занды»  [3].
Жазушының  тіл  байлығы  жеке  сөздердің  көптігімен  өлшенбейді, 
керісінше  оларды  үтымды  қолдану  шеберлігімен  айқындалады.  Нәрсіз 
сөздер мен орынсыз тіркестер тіл жүтандығы мен ой жүтандығын туғызады. 
Әлемдегі қандай халықтың болса да белгілі дәрежеде дамыған сөз өнері бар. 
Біздің халқымыздың сөз  өнері бірнеше  ғасырлар бойы дамып жетіле келе, 
алдымен,  жалпыхалықтық  тілді  байытты.  Әр  қаламгер  мақал-мәтелдерді 
халық  тіліндегі  қалпында  жүмсаумен  қатар,  жаңғыртып,  өзгерте  қолдану 
арқылы қосымша рең, мағына туғызып, айтар ойды шешендікпен жеткізеді.
Жалпыхалықтық  сипаттағы  фразеологизмдердің  стильдік  мақсатта 
жүмсалуына  келеек,  Ж.  Аймауытүлы  прозасындағы  фразеологизмдер 
кейіпкердің  жан  -   дүниесін,  күйзелісін,  өкінішін,  күйініш-сүйінішін, 
бір  сәттік  жан-күйін  ашып  жеткізуде  орасан  зор  орын  алады.  Жазушы 
ш ығармаларындағы  фразеологизмдерді  бірнеше  топқа  топтастыруға 
болады.  Алдымен, адамның ішкі күйін білдіретін фразеологизмдерді алсақ 
оларға прозада кездесетін салы суга кету; цабыргамыз цайысады; бүйіріміз 
сөгіледі;  бас терісі аузына түсіп кетіпті т.б.  жатқызуға болады.  Жазушы 
негіз етіп алған қазақтың байырғы ауыз әдебиеті,  эрбір оқырман көңілінен 
шығып, шығарма оқиғасын өзекті де өзгеше ете білген. Фразеологизмдерді

128 
ISSN 1811-1823. Вест ник ПГУ
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
қолдану арқылы автор өзіндік ойын, соның ішінде көңіл-күйін береді жэне 
кейіпкердің жан күйзелісін, ашу-ызасын, қорқыныш сезімдерін, қуанышын 
суреттеу үшін пайдаланады.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Сыздық, 
Р., 
Шалабай, Б., Әділова, А. Көркем мэтінді лингвистикалық 
талдау. -  Алматы, 2002. -   179 б.
2  Шалабай, Б. Коркем проза тілі. -  Алматы,  1994. -   121  б.
3  Жанпейісов, Е. Қазақ прозасының тілі.  -  Алматы,  1968.
4 Әдебиеттану терминдер сөздігі. -  Алматы,  1998. -  383  б.
5 Бүркітов, О. Қазақ тіліндегі қайталамалардың лингвистикалық жүйесі. 
Филол.  ғыл.  канд...  дисс.  автореф. -  Алматы, 2001. -  38 б.
6 Уәлиүлы, Н.  Фразеология жэне тілдік норма. -  Алматы,  1998.
Материал 20.03.15 баспаға түсті.
Г.  Т.  Карипжстоеа1, Г.  Т. Абикенова2, Г.  К. Абзулдияова3 
Методы лингвостилистического анализа художественного текста 
'Павлодарский государственный университет 
имени С.  Торайгырова, г.  Павлодар; 
2Казахский инновационный гуманитарно-юридический университет;
’Павлодарский государственный педагогический институт.
Материал поступил в редакцию 20.03.15.
G.  Т.  Karipzhanova1,  G.  Т. Abikenova2,  G.  К. Absuldinova3 
Methods of linguistic analysis of artistic text
'S.  Toraighyrov Pavlodar State University, Pavlodar; 
2Kazakh innovative humanitarian-legal university; 
’Pavlodar State Pedagogical Institute, Pavlodar.
Material received on 04.05.15.
В  статье  определяются  аспекты  лингвистического  анализа 
худож ест венного  текста.  Приведены  примеры,  обоснующ ие 
средства  выразительности,  которые  служат  для  определения 
лингвопоэтической функции,  пути  их образования,  анализ языковых 
единиц  стиличтической  функции  через  язык  худож ественного 
произведения для определения особенностей своеобразия компановки 
начиная со звукового слоя до текстов.

The aspects o f  linguistic analysis o f  artistic text are determined in the 
article.  The examples substantiating the means o f expressiveness are made, 
that serve fo r  determination o f the linguopoetical function, the way o f  their 
formation, the analysis o f language units fo r  stylistic function through the 
language o f  artistic work fo r  determination o f the composition originality 
features, from the voice layer to texts.
Ә О Ж 8 Г 3 4
Д. A.  Қараеойшиева1,  С.  Б. Бектемірова2,  Г. Н.  Искакова3
PhD  докторы, 2ф.ғ.к.,  доцент,  Заға  оқытушы,  жалпы  тіл  білі  жэне  шетел 
филологиясы кафедрасы, Әл-Фараби атындағы ҚазҮУ, Алматы қ.
ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ХАБАРЛЫ СӨЙЛЕНІМДЕРІНДЕГІ 
ТОНАЛДЫ АКЦЕНТТІҢ ЗЕРТТЕЛУI (PRAAT 
ФОНЕТИКАПЫҚ БАҒДАРЛАМАСЫ БОЙЫНША)
Мацалада цазац тіліндегі дайындыіугыз жазылган сөйленістердің 
тоналды  акценті  царастырылган.  Мацала  аясында  сөйленістердің 
интонациялыц контурларындагы негізгі тонның жиілігіне жасалынган 
фонетикалыц  талдау  сипатталган.  Қазац  тілінің  интонациясын 
зерт т еуге  алгаш   рет   сөйлеу  сигналдары н  өңдеуге,  т алдауга 
арналган  Praat  атты  компъютерлік  багдарлама  цолданылган. 
Praat  багдарламасын  цолдана  отырып,  дикторларга  дайындьиусыз 
берілген  хабарлы  сөйленімдері  жазылды,  хабарлы  сөйленімдерінің 
тоналды акценттің интервал көлемі, аталмыш тоналды акценттегі 
негізгі тон түрлері аныцталды. Бүл багдарламаны сегменттік және 
стерсегменттік деңгейдегі кез келген тілдердің дыбыстыц жүйесін 
зертте\ге пайдалануга болады.
Кілтті  сөздер:  тоналды  акцент,  интонация,  компьютерлік 
багдарлама,  сөйленім,  фонетикалыц талдау.
Қазіргі танда қазақстандық жэне шетелдік тіл білімінде интонацияның 
табиғатын  анықтауға  арналған  теориялық  материалдар  баршылық  екені 
бэрімізге  белгілі.  Осы  қүбылысты  зерттеу  барысында  интонацияның  кең 
жэне  тар  мағынада  қолданыс  табылған  екі  түрлі түсініктемесі  анықталды, 
атап айтсақ, кең (кешенді, көпкомпонентті) мағынада интонация гетерогенді 
просодикалық  қүбылыстардың  (интонемалардың)  комбинациясы  ретінде 
анықталды,  яғни  эр  параметрдің  өзіндік  бірліктері  мен  мағыналары  бар
серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2015. №2
 
129

130 
ISSN 1811-1823. Вест ник ПГУ
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
(тонемалар, хронемалар, акцентемалар жэне т.б.) просодикальщ қүбылыстарга 
негізгі  тон,  темп,  түйіскен  жер  типтері,  интенсивтілік,  ритмикалық 
қүрылымдарды  жатқызады.  Бүл  бағыттың  өкілдері:  А.  А.  Абдуазизов, 
В.  А.  А ртемов,  Ш.  Атенов,  3.  М.  Базарбаева,  И.  А.  Баймуратова,
B.  А.  Богородицкий,  В.  А.  Васильев,  Д.  Джоунз,  В.  Н.  Всеволодский- 
Гернгросс, Ж. К. Калиев, М. Г. Каспарова и Ж.  А. Аралбаев, Т. Кеншинбаев, 
Дж.  О ’Коннор,  Д.  К ристал,  Б.  К.  М урзалина,  А.  Н.  Н урмаханова,
А.  М.  Пешковский,  Г.  П.  Торсуев,  Н.  У  Туркбенбаев,  Ж.  М.  Утесбаева,
А. М. Фазылжанова, JI. К. Цеплитис жэне т.б.. Тар магынада, интонация -  бүл 
тек тонемалардан түратын мелодика, ягни К. Жүбанов, А. Хасенов, Р. Сыздьщ 
айтқандай айтылу/ дауыс/соз сазы жэне қазіргі кезде жиі пайдаланып жүрген 
эуен деген атау да осы қүбылысқа сай келетінін баса айтпақпыз. Осы пікірді 
үстанган галымдар мыналар:  С. Аманжолов, JI. Армстронг, А. Байтурсынов, 
М.  Балакаев,  Н.  А.  Баскаков,  Д.  Болинджер,  К.  Жубанов,  А.  Жунисбек,
C.  К.  Кенесбаев,  С.  В.  Кодзасов,  М.  И.  Матусевич,  К.  Пайк,  Г.  Е.  Палмер, 
С.  Оде, И.  Уорд, JI. В. Щерба жэне т.б..
Шетелдік ецбектерде  интонацияны  сипаттаудыц  басқа  да  жолдары  бар. 
Интонация практикальщ емес қүбылыс ретінде танылып, оныц компоненттері 
ретінде тек интенсивтілік,  үзақтылық жэне тембрді гана жатқызган.  Осындай 
мектептердің  бірі  Голланд  мектебі,  ягни  интонацияны  сөйлеу әуені  (тоналды 
акцент) ретінде аныктайды [1, б. 9; 2, б. 218] жэне осы күбылысты сипаттауда жиі 
эксперименталды эдісгі жүзеге асыру үпгін компьютерлі багдарламаларды қолдана 
отырып зерттеу де. Әуен немесе мелодика интонацияныц ец мацызды компоненті 
ретінде  танылган,  себебі  сөйленімніц  әуендік  безендірілуіндегі  эртүрлілігі 
оньщ қабылдауы мен интерпретациясын аныктайды: сөйлеупгі коммуникативті 
мацызды мэліметті жеткізу үпгін сөйленімдегі керек фрагменттерді  (сөздерді, 
синтагмаларды)  бөліп  көрсетеді,  мысалы,  тон жогарылыгьш  көтерілу  немесе 
түсіру арқылы тоналды акцентті жүзеге асырады.
Бірінші болып тональный  акцент  терминін  Д.  Болинджер  қолданды, 
соны м ен  тон алд ы   акц ен т  д еген ім із:  «Е гер  буы н дагы   акцент  тон 
жогарылылыгы  арқылы  жүзеге  асса,  онда  тон  жогарылыгы  екі  қызмет 
атқарады.  Біріншіден,  ол  осы  буындагы  акцент  туралы  белгі  береді. 
Екіншіден,  оныц жогары,  томен  немесе  оныц  багыттарыныц децгейі  эуен 
жасайды.  Осы  контурдыц  қозгалысы  белгілі  бір  әуенді  жүзеге  асьфады. 
С.  Оде,  Д.  Болинджердіц  тоналды  акцентін  қарастыра  отырып,  мынаган 
зер салган:  «Тоналды акценттіц жүзеге  асуы тек айналасындагы сөздердіц 
ішіндегі белгілі бір мацызды сөзді бөліп корсету гана емес, сонымен қатар 
сөйлеу эуенін де жүзеге асырумен де көрінеді»  [3].
С. 
Оде  бойы нш а,  «и нтон ац и я  -   бүл  сөйлеу  агы м ы ндагы   тон 
жогарылыгыныц  өзгерісі.  Тон  жогарылыгыныц  варияциясы  -   бүл  тон 
қозгалысы, жогары, томен, түзу, тон жогарлыгы диапозонындагы жогарыга

серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2015. №2 
131
Э хлл Е 5 »л «2 3> л да Э хл л е5 »л «2 3> л д аЭ хл л е5 »л « 23> л д аЭ хлл е5 ^
немесе  төменге  секіріс,  сондай  да  басқа  тонның  қолғалыстары  да  көрініс 
тапқан. Тонның белгілі бір қимылы немесе тонның конфиругациясы сөздегі 
буын перцептиеті проминенттілікке не болады.  Егер проминенттілік тон 
жағьфылығы арқылы жүзеге асырылса, онда осы буын сөз екпіні бар тоналды 
акцентке  не  болады.  Сонымен  айналадағы  сөздермен  салыстырғанда  сөз 
тоналды акцент арқылы ерекше бөлініп көрсетіліп, үлкен проминенттілікке 
не болады.  Сөйлеуші белгілі бір сөздерде тоналды акцентті жүзеге асырып, 
тындаушыға  сөздегі  маңызды  мэлімет  үстанған  сөз  туралы  хабарлайды, 
сөздің  басқа  сөздермен  байланысын,  көңіл-күйді  білдіретін  сөздерді 
көрсетеді.  Бүл қызметті тек тоналды  акцент  атқарады деп  айта  алмаймыз. 
Сонымен бірге басқа да просодикалық параметрлер, мысалы, интенсивтілік 
немесе дауыстың үзақтылыгы, сөйлеу қарқынындағы вариация мен ритмика 
сөзге немесе сөздер тобына проминенттілік бере алады»  [4, б.  210],  [5; 6].
Қазақ тілінің интонациясын  зерттеуге  алғаш рет  сөйлеу  сигналдарын 
өндеуге  жэне  талдауға  арналған  Praat,  Doing phonetics  by  computer  атты 
компьютерлік  бағдарлама  қолданыс  тапты.  Praat  бағдарламасын  қолдана 
отьфып, дикторларға алдын ала дайындалып берілген қазақ тілінің хабарлы 
сөйленімдері жазылды, қазақ тілінің хабарлы сөйленімдерінің интонациясы 
фонетикалық  эдіс  арқылы  зерттелді.  Бүл  бағдарламаны  сегменттік  жэне 
суперсегменттік  деңгейдегі  кез  келген  тілдердің  дыбыстық  жүйесін 
зерттеуге пайдалануга болады.  Сонымен қатар,  осы багдарлама көмегімен 
диссертациялық зерттеу негізінде дайындалган жэне дайындьщсыз жазылган 
қазақ тілінің интонациялық бірлігін сипаттауга тырысты [7].
Амстердам университетінің Фонетика институтының қызметкерлері Paul 
Boersma и David Weenink (2006) өндеп, ойлап тапқан. Praat багдарламасының 
ыңгайлылыгы ең соңгы нүсқасын интернеттен сақтап алу мүмкіндігі болып 
табылады (Нидерланды; www.fon.hum.uva.nl/praat). Praat багдарламасының 
беретін мүмкіндіктері мынадай:

жүктеу/скачать 5,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: