Текстовые различия стихотворений М. Жумабаева

44 
ISSN  1811-1823.  В ест ник П Г У
ЭхллЕ
5
»л «
23
>лдаЭхлле
5
» л «
23
>лдаЭхлле
5
»л «
23
>лдаЭхлле
5
^
Сол мүраның сүбелі бөлігі жазушының публицистикалық шығармалары. 
Белден  баса  суық  саясат,  партия,  идеология  мәселелерін  қалың  жүртқа 
түсіндіруден бастап, халықтың әлеуметтік жағдайы, театрды дамыту, өнерді 
бағалау,  эдебиетті  өркендету,  газет-журналдың  қоғамдағы  алатын  орны, 
қазақтың эн-күйін  сақтау,  музыканың  эстетикалық маңызы,  мектеп жайы, 
оқу қүралдары, ана тілді оқыту, үлтты сүю, үлт мақтанышы Абайды түсіну, 
поэзия аспанына жарқырай сәуле шашқан Мағжан мен қүйрықты жүлдыздай 
ағып  өткен  Сүлтанмахмүт  шығармашылығына  кеңінен  тоқталып,  талдау 
сынды мақала-баяндамаларында қаламгер көтерген тақырыптарын молынан 
қамтып, тереңінен сүзіп, шешімін түйіп, оқырманына ой тастап отырады.
П эн д ік   тү р ғы д ан   б үкіл  өм ірді  қам ти ты н   латы н ны ң   p u b lik u s 
[1,  313],  яғни  нағыз  «қоғамдық»,  «қоғамға  арналған»  сынды  мағына 
беретін  публицистика  [2]  сынды  әдебиет  пен  журналистиканың  бүл  түрі 
қаламгердің әлеуметтік-адамгершілік идеалына сай өз кезеңіндегі қоғамға, 
ой-пікірлерге,  түсініктерге,  үстемдік  қүрған  саяси  институттарға,  оларды 
не  бекітіп,  не  өзгертуге  жэне  тікелей  эсер  етуге  арналғандығын  ескерсек, 
Ж үсіпбек  Аймауытов  публицистикасы  да  ашық  эмоциональдығымен, 
полемикалы ғы м ен,  тенденциозды ғы мен,  соны мен  қатар  эдеби-сы н 
пікірлерінің квинтэссенциялық түжырымдарға түнықтығымен ерекшеленеді.
Қолына 13 жасынан қалам алған жазушының түрлі жанрда қатар өндірте 
жазып отьфғандығына қаламгердің «Өз жайымнан мағлүмат» деп аталатын 
Смағүл  Садуақасовтың  берген  сауалнамасындағы  жауабынан  танысуға 
болады [3]. «Рабиға», «Жебір болыс» (Мансапқорлар»), «Қанапия-Шәрбану» 
-1916-1917 жазған пьесаларым. Кейін түзетіп баспаға бердім. Еңалғашбаспа 
жүзіне  шыққан  сөздерім  1917  жылғы  «Сарыарқада».  Бірінші  нөміріндегі 
«Сарыарқаның  сәлемі»  деген  өлең,  екінші  нөміріндегі  «Түр,  бүқара,  жиыл 
кедей, үмтыл жастар!» деген кедейшіл беттегі мақала сияқтылар. Одан соңғы 
«Абай»  журналындағы  «Ғашықтық»  (эңгіме),  «Көшу»,  «Үран»  («Қазағым 
қақтықпа...»), «Әскер марсельезасы» («Арғы атам ер түрію>), сияқты өлендер, 
эдебиет туралы мақалалар, «Бишаралар» секілді (Виктор Гюгодан) аудармалар 
болса  керек.  Өзге  уақ-түйектер  есімде  жоқ»  [3].  Осы  қысқа  үзіндіден-ақ 
Ж. Аймауытовтың алғашқы қолына қалам үстаған қадамынан бірнеше жанрда 
қатар  еңбектеніп  машықтанғандығын:  пьссалар.саяси.  эдеби  мақалалар, 
әңгімелер, аудармалар т.б.  «уақ-түйектерден» коз жеткізуге болады.
«Ақ  жол»,  «Абай»,  «Қазақ»  сынды  газет-журналдардың  редакциялық 
қүрамында  жүмыс  жасаған  Ж.  Аймауытов  мақалалары  үнемі  жарияланып 
отьфған.  «Абай» журналының шығуына, оның «Абай» аталуына ат салысқан 
қаламгердің бүл турасындағы өзіндік ой-пікірі бүгінгі оқырманға да ой салғандай. 
1918  жылдың  4  ақпанында  Ж.  Аймауытүлының  редакторлығымен  Семей 
қаласында айына екі рет араб графикасымен пшға бастаған «Абай» журналының 
№1 санында шыққан «Журнал туралы» тақырыбымен берген бас мақаласында

серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2015. №2 
45
ЭхллЕ
5
» л «
23
>лдаЭхлле
5
» л «
23
>лдаЭхлле
5
»л «
23
>лдаЭхлле
5
^
«Ақылды дана, рахымды әділ, шьшға сусаған, қыңьфды жөнге, қисықты тезге 
салмақ болған, бү зыктыкпен алысып өткен Абай еді. Қазақтьщ әдебиетіне жөн 
берген: сөздің сыртын сырлап, інгін түрлеген, өлеңнен өрнек шығарған, ақындық, 
сыншылдық  бірдей  дарыған  Абай  еді.  Өнер  тап,  оқы,  харакет  қыл,  тәрбие 
ал,  ьшсапты,  адал бол деп  каксап  өткен Абай еді.  Халықгың қамын же,  адам 
баласын бауьф түт, адамшылыққа қызмет ет деген Абай болатьш», сондықтан 
да кемеңгердің атьша арнап, «журналымы здың атын «Абай» қойдьщ» дей келе 
«Журналдьщ атын «Абай» қойғандьщ -  қазақгың баласына ат қойғаны сықылды 
«журналымы s Абайдай болсыншы» деп еліктеген емес, Абайды қүрметтеп, атьш 
тарих жүзінде көркейтіп, нығайтпақ» сынды ойын жеткізеді. Абайды мақтамай, 
Абаймен мактанайыкты салмактайды. Жазушының өмір сүрген кезеңін ескерер 
болсақ,  мэдениет пен әдебиетке,  өнерге келгендегі талғампаздығы мен терең 
білімі кейінгі үрпаққа да өнеге.  «Европа халқьшда журналға кісі атын қойған 
үлгі жоқ десек, Европа көшеге де  білімдшің атьш қояды.  Мағынасыз көшеге 
жақсьшьщ атьш қойғаннан, адамшылыктың ағаруьша жеміс беретін журналдың 
атын жақсыға арнағандық анағүрлым жақсы емес пе?»  [4]  сьшды ойына күні 
бүгін де еппсім таласа қоймас.
Қаламгердің  сыни  көзқарастары  1925  жылы  «Ақ  жолда»  жариялаған 
«Көркем эдебиетті саралау» [5], «Әдебиет мэселесі» [6] атты мақалаларында 
кеңінен  көрініс  тапты.  Бүл  туралы   жиырмасынш ы  ғасырдың  20-30 
жылдарындағы әдеби сын мәселесі жайын айта келе ғалым К. Ахмет былай 
дейді:  «1925  жылдан  бастап  «Ақжол»  газетінің  555  санында  Жүсіпбек 
Аймауытов  қазақ  әдебиетінің  бүгінгі  жай-күйі  жайында  үзақ  әңгімені 
бастап,  эркімге  ой  салатын,  бел  қайыстыратын  сауалдарды  көлденең 
тартты.  «Төңкерістен бүрынғы қазақ әдебиетінің бағыты, рухы қандай еді? 
Енді қандай болуы керек? Төңкеріс әдебиетке қандай олжа салды? Қазақта 
төңкерісшіл тапшыл ақын-жазушылар бар ма? Болса кімдер? Тапшыл ақын 
жоқ болса, себеп не? Қашан болады?» жэне т.б.  [7]. Яғни, автор онер, эдебиет, 
тіл тазалығы туралы ойларын нақты сүрақтар қоя отырып, нақты мысалдар 
келтіре отырып қалың жүртқа жеткізуге тырысты.
Ж. Аймауытовтың қазақ әдебиеті мәселелеріне келгенде қай тақырыпта 
болмасын,  білімінің  жан-жақтылығы,  орыс  әдебиеті  мен  сыны  тарихын, 
Европа  әдебиеті  мен  мәдениетін  терең  меңгергендігі  сезіледі.  Қазақ 
ақындарының  өлең  жазу  мэдениетін  котергісі  келген  қаламгер,  бүл ретте 
В.  Маяковкий  сөздерін  мысалға  келтіре  отырып,  ойын  түжырымдайды. 
«Маяковский  айтады:  «Өнер  түрлі  болу  керек.  Суретші,  жазушы,  артист 
таптың қолын үстанатын қүралы болу керек. Бірақ, ол қүрал бес, он жылдың 
ішінде  түкке  жарамай  қалатын  шірік қүрал болса,  оның түкке  керегі жоқ. 
Осы күнде кейбір жазушымыз өлең жазады:
Мен -  жалшылардың зеңбірегімін,
Олай да, бүлай да атамын.

46 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ
ЭхллЕ
5
»л «
23
>лдаЭхлле
5
» л «
23
>лдаЭхлле
5
»л «
23
>лдаЭхлле
5
^
Осындай  өлендер  жүрттың  алдына  тартылады.  «Мен  жалшылардьщ 
зеңбірегімін» дегенге  ар жағында жан шошьфлық бірдеме таяу  шығар деп 
дэмеленіп  қалсаң,  «олай  да  бүлай  атамын»  дегенін  оқып,  мойның  сылқ 
ете  түседі.  Өнер  істеп үйрететін шеберлік.  Бүл шеберлік ақындарымызда, 
жазушыларымызда кем», -  дейді. Қазақ ақындары тіпті сорақы, ешбір сөзді 
талғамайды.  Қүдай  аузына  нені  салса,  соны  қойып  қалады.  Газеттерді, 
журналдарды қарап отьфсаң, кейбір өлендер оқушының сезімін тэрбиелемек 
түгіл, қүсқысын келтіреді» [5] дей отырып, бүл ретте жарияланатын мэтінге 
газет-журналдардың жауапкершілігін арттьфуды үсынады.
Ж.  Аймауытов  Мағжан  шығармаларының  өзіндік  ерекшеліктеріне 
тоқтала келе, «Батьф Баян» поэмасын жоғары бағалап, ақындық күші, сөзге 
еркіндігі,  суретшілдігі  кеңінен  танылатын,  «Абай  айтқан  «сөз  патшасы» 
«Баянда»  барлығын»  айта  отырып,  ойын  «М ағжан  алысқа  шабатын 
сылпылдақ жүйрік емес, шыға салма, ағыншыл жүйрік деп айтуға болады» 
[8] деп түйіндейді де осы баяндамасында әдеби сынның маңызына тоқталады. 
«Орыстың  Пушкин  сынды,  Гоголь  сынды  ақындары  бар  заманда,  атақты 
социалист-сыншы Белинский элі орыста әдебиет жоқ деп қайғырған. Әдебиет 
сынмен  көркейеді.  Бәйгеге  қосатын  атты  жаратып,  қүйрық-жалын  күзеп 
жіберсе  көрікті болып жүтынып шығады.  Әдебиетке  сондай күтім,  сондай 
сын керек. Әсіресе әдебиетті сынау біз сықылды жүртқа керек, өйткені бізде 
элі жөнді эдебиет жоқ,  бар болса -  балапан,  буыны бекіп,  бүғанасы қатқан 
жоқ,  әдебиетті тәрбиелей,  мәпелей білсек буыны қатады,  ер жетеді,  біздің 
де ақындарымыз, жазушыларымыз санатқа қосылады»  [8].
Баса айтуға тиісті нәрсе, Ж. Аймауытовтың әдеби-сын пікірлерінің жан- 
жақты көрінетін түсы -  Мағжан Жүмабаев поэзиясын талдауы. Мағжанның 
символизмі туралы талдай келе, ақынның сьфтқы түрмен қатар, кейде ішкі 
мэнді  де  алып  отырғандығын,  «Бальмонт  22  жасында  өмірден  торығып, 
әлеуметтен қол үзіп: «Әлдиле, өлім, әлдиле» десе, Мағжан да бальмонтшілеп, 
жас басынан торығып, өлім шақыруды шығарды. Мағжанның еліккен орыс 
ақындары  көп,  оның  бэрін  санап  өтудің  қажеті  жоқ»  [8]  деп  тоқтайды. 
Мағжанның еліктегіштігі оның міні болып табылмайтынына мысал ретінде 
Пушкин,  Лермонтовтың Байронға,  Шекспирге  еліктегенін,  JI.  Толстойдың 
Пушкинге,  Гогольге  еліктегенін,  Леонид  Андреев,  Чехов,  Арцыбашев, 
Сологуб сықылды ақындардың Достоевскийге еліктегенін, Максим Горький 
Пушкиндерді жатқа білгенін, Абайдыц да Лермонтов, Пушкиндерге еліктеп 
жазғандығын айта кетеді.  Мағжан поэзиясындағы орыс,  қазақ,  араб,  татар 
«рухтарын»  корсете  отырып,  сентиментализмге  ақынның  әйел  теңдігіне 
арнап  жазған  өлендерін  келтіреді.  «Домбыра»,  «Зарлы  сүлу»,  «Жәмилә», 
«Шын  сорлы»,  «Жас  келін»,  «Алданған  сүлу»,  «Тілегім»  деген  өлендерін 
оқысаңыз, бэрінде де әйелдің халін өте ауьф көрсетіп, эйелмен мүндасқандай, 
эйелді  аяғандай,  есіркегендей оқушылардың жанын  ашытқандай мүң  бар.

серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2015. №2 
47
ЭхллЕ
5
» л «
23
>лдаЭхлле
5
»л «
23
>лдаЭхлле
5
» л «
23
>лдаЭхлле
5
^
зар  бар...»  [8]  деп  түйеді  сыншы.  Мағжан  талантын  тани  білген,  түсіне 
білген,  бағалай  білген,  саралай  білген  қаламгер  ойының  биік  қарымы 
бүгінгі мағжантанушыларға да бағдар болары анық.  Жүсіпбек Аймауытов 
мақалаларын  толықтай  оқырман  назарына  үсыну  да  келер  күннің  кезек 
күттірмес талабы болмақ  [9,381].
Қорыта  айтар  болсақ,  проза,  драматургия  саласымен  қатар,  қазақ 
әдебиеті  сынының  тарихында  да  қүнды  еңбектер  қалдырған  Жүсіпбек 
Аймауытовтың  әдеби-сын  пікірлері  өз  кезеңіндегі  үлт  әдебиетіне  үлкен 
қозғау  салған,  күні  бүгін де  мэн-маңызын жоймаған,  заманынан оза туған 
терең білімді түлға талантының бір қыры ғана.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Литературный энциклопедический словарь / под ред. В . М. Кожевникова 
и П.  А. Николаева. -  Москва  :  Сов.энциклопедия,  1987. -  752 с. Л64.
2  Merriam-Webster’s Encyclopedia of Literature  Hardcover -  April,  1995 
by  Merriam-Webster  (Editor),  Encyclopedia  Britannica  (Editor),  1248  pages.
-  ISBN-13:  978-0877790426
3 Аймауытов, Ж. Өз жайымнан мағлүмат/ / Қазақ әдебиеті,  1988.23.12.
4 Аймауытов, Ж. Журнал туралы. // Абай. -  №1. -   1992.
5 Аймауытов, Ж. Коркем әдебиетті саралау. // Ақ жол,  1925.17.04.
6 Аймауытов, Ж. Әдебиет мәселесі. // Ақ жол,  1925.1.04.
7  Ахмет,  К.  Сэбит Мүқанов жэне  эдеби-коркем  сын // Л.  Н.  Гумилев 
атындағы Е ¥ У  Хабаршысы. -  № 3  (76). -  2010.
8 Аймауытов, Ж. Мағжанның ақындығы // Лениншіл жас,  1923.25.01.
9  Аймауытов,  Ж.  Алты томдық  шыгармалар жинагы/ Ж.Аймауытов.
-  Алматы  : Ел-шежіре, 2013. -  Т.б. -  384 б. -  ISBN 978-691-7317-64-5
Материал 04.05.15  баспаға түсті
Л. М. Адылбекова,  К.  С. Абдикалык 
Литературно-критические м ы сли Ж. Аймауытова
Казахский государственный женский 
педагогический университет, г.  Алматы. 
Материал поступил в редакцию 04.05.15.
L. М. Adilbekova,  К.  S. Abdikalyk 
Literary-critical thoughts of Zh. Aymauytov
Kazakh State Women’s Teacher Training University, Almaty.
Material received on 04.05.15.

48
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ
Э хлл Е 5 »л «2 3> л да Э хл л е5 »л «2 3> л д аЭ хл л е5 »л « 23> л д аЭ хлл е5 ^
В данной  статье рассматривается литературно-критические 
мысли Ж. Аймауытова.
This article discusses the literary-critical thoughts ofZh. Aymauytov.
ӘОЖ   811.11-112 
Г.  Бейсенова
магистрант, Л. H. Гумилев атындағы Еуразия үлттық университеті, Астана қ.
АУДАРМАДАҒЫ ЛЕКСИКА-ГРАММАТИКАЛЫҚ 
ТРАНСФОРМАЦИЯЛАР (Ә.  НҮРПЕЙІСОВТІҢ 
«ҚАН МЕН ТЕР»  ТРИЛОГИЯСЫ НЕГІЗІНДЕ)
М  a ң а л a d a  а у  д а р м а д а е ы   л е к с и к а - г  р а  м м  a m и к а л ы ң 
трансформациялар  Ә.  Нурпейісовтің  «Қан  мен  тер»  трилогиясы 
мазмүнының материалы негізінде қарастырылады.
Кілтті сөздер: аударма, лгксико-грамматикалыц трансформация, 
трилогия,  қазақ әдебиеті.
Қазақ  әдебиетінің  классигі  Әбдіжәміл  Нүрпейісовтің  «Қан  мен  тер» 
трилогиясы ағылшын тілінде  басылып шыққаны мэлім.  Әдебиеттің елеулі 
туындылары  жиі  болмаса  да  шет  тілдерде  жарық  көріп  түратын  кешегі 
кеңестік кезеңнің өзінде ірі шығармалардың ағылшын тіліне аударылуы үлт 
мәдениетін мойындаудың даусыз белгісі саналатьш, өйткені осы арқылы кітап 
ағылшын тілді аудиторияға ғана емес, іс жүзінде бүкіл әлемге жол ашады [1].
М ақалада  Ә.  Нүрпейісовтің  «Қан  мен  тер»  трилогиясы  негізінде 
аудармадагы лексика-грамматикалық трансформациялар берілді.
Аудармадагы  грамматикалыц  трансформация  -   бүл  аудару  тэсілі, 
басқа грамматикалық магынасы осы грамматикальщ бірліктің түпнүсқасында 
берілуі.  «Қан  мен  тер»  трилогиясында  грамматикалық  бірлік,  ягни,  сөз 
қалпы  сойлемнің  белгілі  түрі  түрлі  деңгейде  беріледі.  Грамматикалық 
ауысу  аударманың  ерекше  тэсілі  арқылы  жай  гана  оның  аудармадагы 
грамматикалық  формасы  ПЯ/аударма  тілін  қолдануы  емес,  керісінше, 
оның  магыналық  сипаты  жагынан  ПЯ-да  қолдану  формасын  қолданбау, 
аналогиялық  шығу,  осындай  қалыптың  ауысуы.  Сонымен  агылшын  жэне 
орыс  тілдерінде  жекеше  жэне  көпше  түр  жэне  ережеге  сай,  келісімді  зат 
есімдер түпнүсқа ретінде жэне аудармада сол түрде қолданылады, агылшын 
тілінде жекеше түрдегі соз орыс тілінің көпше түріне сай келеді.  Мысалы:

серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2015. №2 
49
money — ацша,  ink -  сия,  керісінше  ағылшынның көпше түрі қазақ тілінің 
жекеше  түріне  сай  келуі  мүмкін.  Мысалы:  struggles  -   күрес,  outskirts  -  
жагалау.  Бірақ  белгілі  бір  ауысу  түрі  аудармада  окказионалдық  келісу 
арқылы  беріледі:  Әке-иіешесінен  ерте  айырылды.  He  bacame  an  orphan 
at the  early ages.  Грамматикалық  ауысу  аудармада  күллі таралған түрі соз 
тіркесінің  ауысуы  болады.  Ағылшын-орыс  аудармасында  көптеген  тэн 
белгілер зат есім -  етістік жэне сын есім -  зат есім. Ағылшын тілінде белгілі 
бір түлғаны білдіру үшін жүрнақтар/суффикстер кең қолданылады (бүркітші, 
әнші, биші, т.б.), бірақ бүл «мамандарға» тэн белгі [2]. Осындай зат есімдер 
аудармада  етістік  арқылы  беріледі:  Елаліан  мүз  үстінде  жалгыз  болды. 
Elam an was alone on the ice.
Сойлем  мүш елеріт ц  ауысуы  оның  синтаксистік  ағымына  сәйкес 
келеді.  Осындай  түрде  сөз  табының  ауысуында  осы  қатарда  байқалады. 
Мысалы,  осы  көрсетілген  мысалдар  жоғарыда  айтылғандай,  зат  есім 
ауысуы толықтауышпен байқалғандай.  Синтактикалық ағымның қүрылуы 
сөйлем  мүшелерінің  ауысуымен,  көбінесе  бастауышпен  айқындалғанын 
көреміз.  Ағылшын-орыс  аудармада  ауысу  тәсілдері  бізге  бір  бағытта 
белгілі, ағылшын тілінде көбінесе орыс тіліне қарағанда, бастауыш сөзінен 
басқа  функцияларды орындайды,  субъектік белгіні  білдіреді  [3].  Мысалы: 
объективті  белгі  ол  (бастауыш  толықтауыштың  орнында):  Жаңа  цатцан 
мүзды аягымен теуіп көреді. He was trying to kick the newly frozen ice with his 
feet. Уацытты белгілеу: (бастауыш толықтауыштың түрінде)  Таң атңашиа 
іиыдамай,  түнде цайта оянып  элденеіие жагага барады.  Not waiting fo r 
the  dawn  he  woke  up  and went to  some  coasts  by night.  (Ә.  Нүрпейісов,  Қан 
мен тер,  13  б.).
Аудармада  соз  жэне  соз  тіркестерімен  жүмыс  істегенде,  олардың 
аудармалары  эквиваленттік  және  вариатптыц  белгісіне  сәйкес  келмеуі 
мүмкін.  Оның  жүмысына  лексикалық  оқу  мен  трансформация  кіреді. 
Аударма  үрдісінде  трансформациялар  статистикалық  жоспарды  талдау 
мен  бірлік  арасы ндағы   қарым-қаты нас  ретінде  қарастырылады.  Ол 
динамикалық  жоспарды,  егер  сөздік  үқсастық  болмаса  немесе  контекст 
бойынша қолданылмаса аудармашы сөздің түпнүсқасын қолдануға мэжбүр 
болады [4]. Трансформация екіге бөлінеді: лексикалық жэне грамматикалық. 
Негізгі лексикалық трансформация белгілі бір үрдісте ИЯ/шетел тілі жэне 
ПЯ/аударма  тілі  арқылы  қолданылады.  Аударманыц  негізгі  тәсілдері: 
аударманыц транскриптісі жэне транслитерациясы; калькілік жэне лексика- 
семантикалық ауыстьфулар (нақтылық, генерализация, модуляция).
Ец коп тараған грамматикалық трансформация -  аударманыц сөзбе-сөз 
аударылуы,  сөйлемдердіц  мүшелденуі,  олардыц қосылуы,  грамматикалық 
ауыстьфулар,  сөз  формалары,  сөз  таптары,  сөйлем  мүшелері.  Контекстік 
лексикалық-грамматикалық  трансформацияға  антонимикалық  аударма.

50 
ISSN  1811-1823.  В ест ник П Г У
ЭхллЕ
5
»л «
23
>лдаЭхлле
5
» л «
23
>лдаЭхлле
5
»л «
23
>лдаЭхлле
5
^
көркем аударма жэне колигенсацияны жатқыза аламыз. Аудармада эр түрлі 
қосылуларды,  қосымшаларды  қолдануға  болмайды.  Аудармашы  мэтінге 
сьфтгай мағыналы аудармаларды қоса алады. Кейбір кезде аудармашы қазақ 
тілінің  зандарын  бүзбау  үшін  қосымшаларды  қосады:  K id   басына  отмі- 
цырыцтан гана тапсырдыц.  We ordered thirty-forty per person.
Аудармашы  сөздерді  аударғанда  кейбір  сөздерді  ескермеуі  мүмкін. 
Осы ескермеушіліктер арқылы ол сөздердің бүзылмауына,  грамматикалық 
жағынан  дүрыс  болуы  үшін  әрекеттер  жасайды.  Ескермеушіліктерді  көп 
жіберуге болмайды.  Ол үшін эр сөздердің өзінің синонимдері болады.
Лексикалық ауыстыруда аудармашы аудармада контекстке байланысты 
сөздік жэне эквиваленттік сэйестіктерді қолданбауы мүмкін. Ол осы сөздің 
аудармасын  контекстке  байланысты  іздейді.  Осындай  әдісті  «контекстік 
ауыстьфу» деп атайды.
Нацтылау  бүл  алғашқы  тілдегі  кең  мағыналы  сөздің  басқа  тілдегі 
тар  мағыналы  сөзбен  алмасуы  болып  табылады.  Ағылшын  тілінде  кең 
мағыналы кейін басқа тілдерде толығырақ, дәлірек анықталатын сөздер көп: 
violence, nation.  Қазақ тілінде осыған үқсас жалпы кең мағыналы сөздердің 
қолданылуы өте сирек кездеседі. Сондықтан, аударылуда нақтылау мағыналы 
сөздер  қолданылады.  Мысалы:  Come  етістігі  түрлі  контекстіде  эр  түрлі 
аударылады:  келу,  жацътдау,  үшып келу жэне т.б.  Go етістігі: жүру,  жаяу 
жүру, жүзу, үшу,  айдсткелу, аттапу,  бару,  барыпкелу, оту жэнс т.б. Leave 
етістігі де  эр түрлі болып аударылады.  Аудармашы кейде  лингвистикалық 
жэне  статистикалық орыс  тілі  нормасынан  қүтылу  үшін  бірнеше  сөздерді 
қолдануға  тура  келеді.  Бірақ  эрбір  жіберілген  сөз  айқындалу  керек. 
Ешқашанда аудармаға қиын сөздердің орнына ағылшын тілінде синонимдік 
қатары бар сөздер, түрлі мағыналы синонимдер қолданылады: Күн екіндіге 
таяу еді. It was almost after midday.
Т ілдік  бірліктердің   грам м атикалы қ  қаси еттері  бірқатар  тілдік 
қүбылыстардан: сөз, сөз тіркестері, сөйлем формалары, элементтердің орын 
тэртібі,  формалардың грамматикалық мағыналары,  форма мен мағынаның 
контексттік  атқаратын  қызметтерінен  түрады.  Аударылатын  белгілі  бір 
тілдік бірліктің ақпараттық маңыздылығын қарастырғанда, біз тек сөз жэне 
сөз тіркестерінің лексика-семантикалық мағыналарын ғана емес,  сонымен 
бірге олардың аударма мәліметінің жеткізілу мөлшеріне біршама эсер ететін 
грамматикалық қасиеттеріне де ден қоямыз.
Ағылш ын  тілі  мен  қазақ  тілін ің   грамм атикалы қ  қасиеттерінде 
үқсастықтары (сын есімнің шьфайлары, етістіктің шақтары, сөздердің орын 
тэртібінің функционалдық маңыздылығы мен айырмашылықтары (ағылшын 
тіліндегі артикль, қазақ тіліндегі септік, ағылшын тіліндегі герундий, қазақ 
тіліндегі көсемше) бар. Сонымен қатар, грамматикалық формалар, олардың 
атқаратын қызметтері мен мағыналары арасындағы айырмашылықтар мен

серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2015. №2 
51
ЭхллЕ
5
» л «
23
>лдаЭхлле
5
» л «
23
>лдаЭхлле
5
»л «
23
>лдаЭхлле
5
^
үқсастықтардың толық немесе толық емес болатындығын естен шығармаған 
жөн.  Толық  аударма  немесе  толық  емес  аударманың  эртүрлі  нүсқаларын 
жасауға  болады.  Толық  теңестіруге  келмейтін  айырмашылықтар  толық 
үқсастық сынды аз кездеседі. Сондықтан, аудармашының ең басты кезігетін 
мәселелері  теңестіруді  қажет  ететін  деңгей,  грамматикалық  формаларды 
аудару барысындағы теңестіру сипаты.
Осы  мэселені  шешудің  басты  амалы  әдетте  бастапқы  контексті 
болғанымен,  кейде  белгілі бір мэтін түрін грамматикалық безендіру салты 
сияқты эсерлерді де  есепке  алу  керек.  Мысалы,  грамматикалық  формалар 
мен  қүрылымдарды  бір үлгіге  салу  талаптары,  белгілі  бір  грамматикалық 
формалардың стилистикалық бекітілуі, мәтіндегі хабардың нақты не нақты 
айтылмауы  арасындағы  дәстүрлі  қатынас  жэне  тағы  басқалары.  Дәстүрлі 
түрде  ағылшын  мэтінінде  тәуелділік  есімдіктері  зат  есімді  анықтаушы 
ретінде  нақты  түсіндірілсе,  қазақ  тілінде  оны  қолдану  кейде  хабардың 
көлемін үлғайтады:  He  raised his hands -   Ол  цолдарын  көтерді  (Ол  өзінің 
цолдарын көтерді формасы көптеп кездескендігімен аудармада мәнерлілік 
үшін түсіп қалуы мүмкін). Осыдан келе мүндай мысалдарда ішінара немесе 
нөлдік аударма қолданылғаны дүрыс.
Ең  басты  мәселені  жалпы  қарасты ру  морфологиялы қ  жағынан 
үқсас  грамматикалық  формаларды  аударуда  толық  аудармамен  бірге 
басқа  да  жағдайларды  қарастыруға  көмектеседі.  Ж оғарыда  айтылған 
нөлдік  аударманы  қолдану  формалардың  үқсастығы  негізінде  дәстүрлі- 
функционалдық  сәйкессіздік  жағдайында  нәтижелі  келеді.  Жоғарыда 
келтірілген мысалдардан басқа есімдіктүрлерінің сәйкессіздігі жағдайында 
нөлдік аударманы қолдану туралы айтуға болады. Мэселен, they say -  дейді, 
деп айтады; you see -  түсінесің бе; before one can say a word -  аузынды ашып 
та үлгермейсің;  say it -  айт.
Есімдіктерді  аударудағы  басқа  тәсіл  -   ішінара  аударма,  яғни  толық 
форманы  емес,  ішінара  қызметіне  сай  келетін  форманы  қолдану.  Қазақ 
тіліндегі  өздік  есімдіктің  өзіндік  есімдік  формасы  болуы  мүмкін.  Толық 
не ішінара аударма қолданылады: He could not break him self out o f  his habit 
o f  flushing/Ол 03 әдеті  цызарудан  арыла алмады.  He pulled him self together 
quickly/ Ол 03 -  озін тез цолга алды.
Аудармашылар көбінесе функционалдыц сәйкестік тәсілін пайдаланады. 
Әсіресе, екі тілде де тура сәйкестігі бар етістіктің шақтарын аудару барысында 
қолданылады.  Дегенмен, екі тілде олардың атқаратын қызметтері үйлеспей 
қалуы  мүмкін.  Мэселен,  Ол  қопақ  үйге  орналасады  сөйлемін  контексттің 
қосымша уақытына сэйкес түрлі эдіспен беруге болады: She will stay at a hotel 
(келу уақыты немесе басқа жағдайлар маңызды емес, деректің өзі берілгенде). 
She will be  staying at a hotel  (нақты уақыт  контекстке  байланысты)  немесе 
She is staying at a hotel (ниет немесе келісім контекстке байланысты). Соңғы

52 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ
ЭхллЕ
5
»л «
23
>лдаЭхлле
5
» л «
23
>лдаЭхлле
5
»л «
23
>лдаЭхлле
5
^
форма қазақ тіліндегі форманың тура баламасы бола алмайды, тек оны ниет 
немесе келісімді білдіру үшін функционалдық жағынан ауыстырады.
Әдетте функционалдық ауыстыру берілген форманың контексте немесе 
жағдаятта  қолданылуына  сәйкес  морфологиялық  өзгеріс  мүмкіндіктеріне 
негізделуі мүмкін.  Мысалы:  Presumably Egypt  is  the  oldest highly  advanced 
civilization  and  is  often  seen  as  a  symbol  for  everything  ancient  and  secret  / 
Білуімізиіе,  Египет  ескі  жоғары  дамыған  өркениет  болып  табылады  жэне 
әдетте барша ескі мен қүпияның белгісі ретінде қарастырылады.
Ауызекі  тілдік  контекстте  толық  сәйкестік  болуы  мүмкін  (мүмкін, 
болжам  бойынша),  бірақ  бастапқы  контексте  (ғылыми  мақала)  ол  қазақ 
тілінде мэтіннің стилистикалық айтылуын өзгертіп жіберер еді. Бүл жердегі 
ашық түрдегі предикативті  форма  (білуімізше)  қазақ тілінің дәстүріне  сай 
ғылыми  стильге  келеді.  Кейбір  жағдайларда  осы  сынды  немесе  басқа  да 
сыртқы түрі сәйкес келетін грамматикалық формалар аудармада атқаратын 
қызметінің айьфмашылығы мен айтылу дәстүріне байланысты күрделі қайта 
қүруды талап етеді. Осындай тәсілдер қатарына грамматикалыц формаларды 
үйлестіру,  өзгерту  және  сттоттдік  аудармсты  жатқызуға  болады. 
Үйлестіру  -   эртүрлі  грамматикалық  формаларға  жалпы  грамматикалық 
қасиеттерді  беру  тәсілі  агылшын  тілінің  инфинитивті  қүрылымдарын 
аударуда қолданылады. Әдеттегі немесе қайталанатын іс-әрекетті білдіретін 
инфинитив  қазақ  тілінде  формасы  өзгертіліп  аударылады:  He  glanced up 
just to see a stranger on the neighbouring roof / Ол жоғары қараn.  көрші үйдің 
шатьфынан бейтаныс біреуді көрді: When he passed a florist’s he was very apt 
to drop in and order some roses for her / Гүл сататын дүкеннің жанынан өтіп 
бара жатқанда, ол онда согып жэне қызы үшін раушан гүлдеріне тапсырыс 
беріп  шыгуга бейім болды.
Агылшын тілінен немесе қазақ тілінен аударма жасау барысында үзақ 
сөйлемді  бөліктерге  болу  немесе  жаңа  ойды,  тізбектелген  іс-әрекеттерді 
өзгерту  аудармашының  шыгармашылығына  байланысты  болады:  Кешке 
царай  цорага  цамалган  цойлар  мацырап,  сиырлар  моціреп,  түйе  боздап, 
малды ауылдың дагдылы әбігерін танытты.
A) By the evening in the cattle farm the  sheep bleating, the cow’s mooing, 
the camel’s growling were heard.  Such was the daily routine of the village. Б) By 
the evening in the cattle farm the sheep began to bleat, the cow began to moo and 
the camels began to growl.  The village was busy with their cattle.  Аударманың 
бірінші  нүсқасы  грамматикалық  формаларды  сақтай  отырып,  үзарган  o f 
формасын  қүрып,  логикалық қүрылымы жагынан  бүлыңгыр  болып түрса, 
ал  екінші  нүсқада  өзгеріс  арқылы  логикалық жагынан  бірізді жэне  дүрыс 
қүрылган сөйлемді қүрастыруга мүмкіндік тудырады.
Аударматанушы галым Ә. Сатыбалдиевтың айтуынша, «Аудармашылық
-   творчестволық  өнер.  Ол  эркімнің  қолынан  келе  беретіндей  еріккеннің

серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2015. №2 
53
ЭхллЕ
5
» л «
23
>лдаЭхлле
5
» л «
23
>лдаЭхлле
5
»л «
23
>лдаЭхлле
5
^
ермегі емес. Аудармашы екі тілді жетік білумен қатар эрі жазушы, эрі ғалым 
болуға тиіс. Аударма сапасы оның талантына, біліміне, мәдени дэрежесіне, 
тэжірибесіне  байланысты».  Түпнүсқаны  дүрыс  интерпретациялау  үшін 
аудармашы  ерекше  сезімталдық,  интуицияға,  білім  мен  эрудицияға  ие 
болуы шарт.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1  Е сем беков,  Т.  М этінді  аудару  жэне  интерпретация  курсы  // 
А ударм атану  мен  әдеби  ком парати ви сти каны ң   өзекті  мәселелері: 
республикалық ғылыми-теориялық конференция материалдары. -  Алматы, 
2007. -  5-7 б.
2 Хайруллин, 

жүктеу/скачать 5,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: