Свидетельство

62 
ISSN  1811-1823.  Вест ник ПГУ
Э хлл Е 5 »л «2 3> л да Э хл л е5 »л «2 3> л д аЭ хл л е5 »л « 23> л д аЭ хлл е5 ^
қазақ тілі өзінің табиғи болмысын, тазалығын сақтаған). Қазақ тілінің сөздік 
қорының  60  пайызы түркілік түбірлі  сөздер  болып табылады.  Бүл -  түркі 
тілдерінің ішіндегі ең жоғарғы көрсеткіш.
Қазақ  тілінің  мемлекеттік,  халықаралық  мэртебесін  сол  уақыттың 
өзінде-ақ  айқындаған  педагог-ақын  Мағжан  Жүмабаев:  «Үлтқа  тілінен 
қымбат нэрсе болмасқа тиісті. Бір үлттың тілінде сол үлттың сыры, тарихы, 
түрмысы, мінезі айнадай көрініп түрады. Қазақ тілінде қазақтың сары сайран 
даласы,  біресе желсіз түндей тымық,  біресе  қүйындай екпінді тарихы,  cap 
далада үдере кешкен түрмысы, асықпайтын, саспайтын сабьфлы мінезі -  бэрі 
көрініп түр. Қазақтың cap даласы кең, тілі де бай. Осы күнгі түрік тілдерінің 
ішінде қазақ тілінен бай, орамды терең тіл жоқ. Түрік тілімен сөйлеймін деген 
түрік балалары күндерде бір күн айналып қазақ тіліне келмекші. Қазақ тілін 
қо лданбақшы... Күндерде бір күн түрік балаларының тілі біріксе, о л біріккен 
тілдің негізі қазақ тілі болса, сөз жоқ, түрік елінің келешек тарихында қазақ 
үлты төрден орын алмақшы. Келешектің осылай болуына біздің иманымыз 
берік», -  деген еді  [1, 269-270].
Барлы ғы   -   өзіміздің  қолымызда.  Біз  өз  ана  тілім ізде  сөйлеуге 
үялмауымыз керек.  Біздің анамыз да,  әкеміз де  -  қазақ тілі.  Біз  оны  басқа 
тілге ауыстыра алмаймыз.  Қазақ тілі -  әлемдегі ең мықты тіл!
Бүл  әлемде  ең  бастысы  -   біздің  қай  жерде  түрғанымыз  емес,  қандай 
бағытта жылжып барамыз, міне, сонда.  Қазіргі уақытта қазақ тілі тек білім 
мен  ғылым  саласында,  мемлекеттік  органдарда  ғана  қолданылмайды,  ол 
ғаламтор  тіліне  де  айналды.  Бірқатар  халықаралық  ғылыми-практикалық 
конференцияларда  қазақ  тілі  жүмыс  тілі  ретінде  қолданылатын  тілдердің 
қатарында  түр.  Қазақ  тілін  үйренгісі  келетін  адамдардың  саны  күн 
сайын  артып  келеді.  Мемлекет  тарапынан  қазақ  тілін  оқытуға  қаншама 
қаржы  жүмсалуда  десеңізші?!  Қазақстан  Республикасының  Президенті
Н. Ә. Назарбаевтың2014жылғы 17 қаңтардағы«Қазақстанжолы-2050: Бір 
мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан халқына Жолдауында айтқан: 
«Бүгінде қазақ тілі ғылым мен білімнің, интернеттің тіліне айналды.  Қазақ 
тілінде  білім алатындардың саны жыл  өткен  сайын  көбейіп  келеді.  Еліміз 
бойынша мемлекеттік тілді оқытатын 57 орталық жүмыс істейді. Тек соңғы
3  жылда  мемлекеттік тілді  дамытуға  республика  бойынша  10  млрд  теңге 
бөлінді.  Енді ешкім өзгерте алмайтын бір ақиқат бар.  Ана тіліміз Мэңгілік 
Елімізбен  бірге  Мэңгілік тіл болды!  Оны даудың тақырыбы емес,  үлттың 
үйытқысы ете білгеніміз жөн», -  деген сөзі арқылы мемлекеттік тілдің бүгінгі 
күнгі мәртебесін бекітті  [2].
Қазақ  тілі  халықаралық  тіл  деңгейінде  қолданылатын  тіл дәрежесіне 
де шыға алады. Өйткені қазақ тілі тілге қатысты барлық өлшемдерге толық 
жауап  береді.  Ал  мемлекетіміздің  экономикасы  күннен  күнге  гүлденуде. 
Уақыт өте келе қазақ тілін үйренуге деген шетелдіктердің де сүранысы арта

серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2015. №2 
63
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
түседі. Адамды адаммен, халықты халықпен, елді елмен байланыстьфатын ең 
берік дэнекер -  халықтардың мүдде ортақтығы десек, егеменді Қазақстанның 
әлемдік  сахнадағы  беделі  артқан  сайын,  қазақ  халқын  тануга,  қазақ  тілін 
үйренуге  деген  ықылас-ниет,  талпыныс  қазіргі  кезде  бірте-бірте  шет 
елдерде де  арта түсті.  Журналист Мақсат Қалиға айтқызсақ:  «За рубежом 
уже всем становится понятно: казахский постепенно обретает статус языка 
международного  значения!  И пример тому  -  изучение  казахского  языка  в 
соседней  России.  По  мнению  российского  сенатора  Игоря  Зуги,  который 
предложил о необходимости повсеместного внедрения в систему среднего 
образования изучения казахского языка, «каждый школьник должен иметь 
возможность изучать один из богатейших тюркских языков»  [3,  5].
Тілді  білу  -   оз  үлтынды  тану.  Үлттық  тілді  білу  үлт  ділін,  қасиетін, 
мінезін,  ой,  жан-дүниесін,  сырын  білу  екенін,  халықтық  мәдениет  пен 
дәстүрді  жаңгырту  болатынын  естен  шыгармайық.  Тілді  оқулықтан 
үйрену  өте мардымсыз болады. Бай қазынаны игеру қазақ тіліндегі көркем 
әдебиеттерді оқу, гылыми еңбектермен танысу, жазба жүмыстарын жүргізу, 
күнделікті оқу,  үйрену  арқылы гана  орындалады.  ¥ л т  мүддесіне  игі бір  іс 
қалдьфуды ойласып,  «мен де қазақ едім-ау!» деп әрекет ету керек.  Мүның 
бэрі  өз  кезегінде  еліміздің  М эңгілік  болуы  үшін  жасалган  жоспарлы 
іс-шаралар  болмақ.  Сөйтіп,  Мэңгілік  Елімізбен  бірге  ҚАЗАҚ  TIJ1I  ДЕ 
МӘҢГІЛІК ЖАСАЙ БЕРМЕК!
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1  Жүмабаси, М. Шыгармалар. -  А„  1996.
2 Назарбаев, Н.  Ә. Қазақстан жолы -  2050:  Бір мақсат,  бір мүдде,  бір 
болашақ.  Қазақстан халқына Жолдау / / www.akorda.kz, 2014. -   17 қаңтар.
3 Мақсат, Қ. Поговори со мной по казахски, или Как в России танцуют 
«Қара жорга» // Казахстанская правда. -  2013. -  8 ноября,  С.  5.
Материал  16.02.15 баспага түсті.
Д. Д.  Бисмилъдина
Статус государственного языка
Казахская инженерно-техническая академия, г.  Астана.
Материал поступил в редакцию  16.02.15.
D.  D.  Bismildina
Status of the state language
Kazakh technical academy, Astana.
Material received on  16.02.15.

64 
ISSN  1811-1823.  Вест ник ПГУ
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
В  настоящей  статье  автор  анализирует  статус  казахского 
языка  как  государственный  язык  нашей  республики,  а  так  же 
прогнозирует  ее роль на мировой арене в качестве международного 
языка.  Автор связывает международный  статус казахского языка 
с ее богатством,  чистотой  и процветанием государства.
In this paper,  the author analyzes the status o f  the Kazakh language 
as the official language o f  our country,  as well as forecasts o f  its role on 
the  world stage  as  an  international  language.  The  author  connects  the 
international status  o f the Kazakh  language  with  its  wealth,  purity and 
prosperity o f the state.
Ә О Ж 8 Г О
Г. А.  Борибаева1,  П.  Т.  Медетбекова2
PhD  докторант;  2филдол.г.к.,  доцент,  Әл-Фараби  атындағы  Қазақ  үлттық 
университеті, Алматы қ.
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БҮГІНГІ ТОПОНИМИКАНЫҢ 
ЗЕРТТЕЛУ ЖАЙЫ
Бүл мақалада Қазақстанның  топонимика жүйесінің  зерттелу 
жайы,  сонымен  ңатар  белгілі  тілдің  сөзжасамдық  қүралдары  мен 
модельдері ңараст ырылган.
Кілтті сөздер: ономастика,  топонимика, жалңы есім,  т.б.
Тіл ғылымының ішкі  салаларының  бірі лексикологияның ономастика 
ғылымының  жалқы  есімдерді  қарастыратын  жэне  оның  жер  бетіндегі 
кез  келген  табиғи  немесе  адам  жасаған  объектілер  атауынан  түратын 
жалқы  есімдер  түрін  зерттейтін  ғылым  саласы  топонимика.  Топонимика 
немесе  антропонимика,  жалпы  алғанда  ономастиканың  зерттеу  нысаны 
жалқы   есім.  Ж алқы  есім дерсіз  адам зат  қоғамы нда  қары м -қаты нас 
болуының өзі мүмкін емес жағдай.  Топонимика ғылымын зерттеуші ғалым 
Э.  М.  Мурзаевтың  айтуынша,  «қазіргі  әлемді  географиялық  атауларсыз 
елестету  мүмкін  емес.  Пошта,  телеграф,  теміржолдар  өз  қызметтерін 
тоқтатады,  үшақтар әуежайда,  кемелер  аты жоқ кеме тоқтайтын жерлерде 
түрып қалған болар еді. Ал газерттер жер шарының эр жерінде болып жатқан 
оқиғаларды қалай жеткізер еді?»  [1,  17].  Міне, жалпы есімдерге қарағанда 
жалқы  есімдердің  көп  болуының  себебі  де  осында.  Қай  халық  болмасын 
осы  жалқы  есімдердің  дүрыс  қолданылуына  аса  үлкен  жауапкершілікпен

серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2015. №2 
65
Эхлле5»л«іЗ>лдаЭхл«і5»л«іЗ>лдаЭхл«і5»л«іЗ>лдаЭхл«і5^
қарайды.  Бірақ эр  халықтың элемге,  өмірге  деген танымы түсінігі  өзінше, 
яғни өзіндік қүндылықтары бар, соны жоғалтпаудың жолын іздейді.
Қазақ  тіл  білімінің  ономастика  бағытының  зерттелуі,  теориялық  жэне 
практикальщ қүндылығы бірдей өте жоғары деңгейде зерттелген жэне элі күнге 
дейін зерттелу үстінде. Топонимикалық атауларды беруде тектілші ғалымдар 
ғана емес өзге ғылым салаларының өкілдері, қоғамдағы зиялы қауымдардың 
атсалысуымен берілуі өте орынды. Оған дәлел топонимика -  елді мекеп атауы: 
цала, ауыл; жогарыда айтып откен байланыс жолдары атауът, орман, алцап, 
тогай атауын, жерлеу орындары атауын,  иііркеу атауын, су нысандарының 
атауы,  оның өзі озен,  көл,  көлшік,  саз,  батпац, мүхит,  оның бөліктері; теціз 
не оның бөліктері;  бүлац атауы деп, жер үсті цабатындагы нысандар, жер 
асты цабаттарының нысандары,  аймац,  жер бөлімшелерінің атауы деп, эр 
қайсысы  өз  алдына  нысан  ретінде  қарастырылып,  зерттелуін  қажет  етеді. 
Мысалы, бүгінгі ғылымда жер үсті цабатътдагы нысандар атауын -  ороним 
деп; жер асты цабатының нысандарыныц атауы -  сплеоним деп,  ал аймац 
атауы -  хороним, жер бөлімшелерінің атауы -  агрооним деп аталады. Бүлардың 
аталуы, зерттелуі жайында көптеген деректер келтіруге болады. Бүгінгі танда 
қазақ тіл білімінде  топонимиканың  зерттелуі  қарқынды дамуда жэне  оның 
қолданыстағы маңыздылығы өз алдына қүнды.
Орта  Азия  мен  Қазақстандағы  көптеген  топонимдер,  әсіресе  елді 
мекен  аттары,  өлкелердің  шаруашылығы  мен  мәдениетінен  мағлүмат 
береді.  Ойконимдер  қүрамындағы  кент,  цала,  шанар,  цышлац терминдері 
ортағасьфлық заманнан бары белгілі. Мэселен, Шымкент (ОҚО),  Сүткент 
(ОҚО), Маңгышлац (Маңгыстау обл.),  Саудакент (Жамбыл обл.), Манкент 
(ОҚО),  Шерцала (Маңгыстау обл.),  т.б.
Қазақстан  топонимдер  жүйесінде  мифологиялық  түсінік  пен  діни 
үғымға  байланысты  топонимдердің  ерте  кездегі  рулар  мен  тайпалардан 
қалған мүра екені айдан анық.  Бүл типтегі топонимдер республикамыздың 
оңтүстік аймағында жэне Маңғыстау өлкесінде көбірек үшырайды. Мысалы, 
Асыцата, Бабаата, Шацпацата,  Әулиеата, Қайынтау, Қатынсу, Майбүлац, 
Майтобе,  т.б.  Басқа  ел  мәдениетінің  екінші  бір  халықтың  мәдениетінің 
дамуына эсер етіп, ықпал жасауына топонимдік материалдар да толық айғақ 
бола алады. Бүған тілімізге енген орыс тілі грамматикалық терминдері мен 
кейбір топонимдік атаулар толық дәлел  [2, 48].
Топонимдердің  жасалу  жолдарын  зерттегенде,  ең  алдымен  қай  тілге 
қатыстылығын  анықтау  қиындығы  туындайды.  Топоним  -   белгілі  тілдің 
сөзжасамдық қүралдары жэне модельдері арқылы жасалатын тілдік бірлік. 
Белгілі бір тарихи-хронологиялық дэуірде  кірме топонимдер қабылданып, 
толығымен  ана  тілге  бейімделуі  мүмкін.  Орыс  топонимдеріне,  Ресей 
территориясындағы жэне басқа да аумақтардағы орыс топожүйесіне кіретін 
топопнимдерді атауға болады.

66 
ISSN  1811-1823.  Вест ник ПГУ
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
Мысалы, орыс тілі түбірі негізігде орыс тілінің сөзжасамдық аффикстері 
арқылы  ж асалған  -   Усть-Каменогорск,  Семипалатинск,  Павлодар, 
Петропавловск  немесе  орыс  тілге  жатпайтын  түбірлерден  орыс  тілінің 
сөзжасамдық модельдері арқылы жасалған -  Маралиха,  Болыиенарымское 
водохранилище,  т.б.,  шығу  тегі  бойынша  орыс  тіліне  жатпайтын,  бірқатар 
орыс тілінің фонетикалық, грамматикалық жүйесіне бейімділген -Аламат ы 
(орыс.). Алма-Ата  (цаз.),  т.б.; калька, жартылай калькалар -  Үлкентеректі
-  Большая теректы  [3, 66].
Жоғарыдағы  айтылған  мысалдарды  негізге  ала  отырып,  кез  келген 
топонимнің  түбірін  анықтауда  экстралингвистикалық  деректерді  қолдану 
керек деген түжьфымға келеміз.  Бүл бірден-бір мысал ретінде айтылғаны.
Қазақ ономастика, оның ішінде топонимиканы зерттеуші ғалымдардың 
күн  санап  өсуі  өте  қуантарлық.  Жоғарыда  айтып  өттік  «жалқы  есімнің» 
күнделікті  адам  тіршілігінде  атқаратын  қызметі  жоғары,  сондықтан  да 
сол  жалқы  есімдерді  зерттейтін  ғылым  саласының,  әсіресе  топонимика 
саласының  элі  де  қарастыратын  қыр-сырлары,  ашылмаған  қүпияларының 
болуы заңдылық.
Бүгінгі  күні  осы  саланы  зерттеуші  ғалымдарымыздың  қатарында: 
Қ оңқаш паев  F.  Қ.,  Ә бдрахманов  А.  А.,  Ж анүзақ  Т.,  П опова  В.  Н., 
С ултаньяев  О.  А.,  Р ы сберген   Қ.,  Қ ож анов  М .,  К ерим баев  Е.  А., 
Мәдиева Г. Б., Иманбердиева С. Қ., т.б.  зерттеуші-ғалымдардың зерттеулері 
мен  еңбектері жайында  көптеген  мэліметтер  келтіруге  болады.  Оған  қоса 
бүгінгі студенттеріміздің өздерінің мекен, ауыл, қала атауларының тарихы 
жайындағы мәліметтерінің өзі біршама.
Шығыс  Еуропа мен Орталық  Азияда  орналасқан жер  көлемі жөнінен 
элемде  тоғызыншы  орынды  бағындырған  үлан-байтақ  жер  аумағы  бір 
ғана  Қазақстанға тиесілі.  Ежелден  эр  бір  атауға  ерекше  мэн  беретін  қазақ 
халқы  үшін  туған  теж  топырағының  жер-су  аттарының  маңызы  зор.  Кез 
келген топонимиялық атаудың қойылуы мен беретін мағынасының артында 
түгелдей  тарихпен  байланысты  үғымдар  жатыр.  Қазақ  топонимиясы  көп 
жағдайда  өзі  орналасқан  жерді  мекендеген  ру-тайпалар  атауларымен,  ол 
жерде орын алған тарихи оқиғалармен, сол мекенде кездесетін аң, жануар, 
өсімдіктерге  байланысты  аталып  келген.  Сол  атаулар  жинағы  қазақ 
жерінің,  қазақ  елінің  мәдениеті  мен  тарихынан,  салт-дәстүрінен,  үлттық 
қүндылықтарынан хабардар етеді.
Ал  біздің  зерттеуіміздің  негізгі  нысаны  Қазақстандағы  ірі-ірі  облыс, 
үлкен қала атауларының аталу себептері мен семантикасы.
Қазақстан  экімшілік  қүрылымы  бойынша  бөлінісі:  Алматы  облысы, 
Атырау облысы, Ақмола облысы, Ақтөбе облысы, Батыс Қазақстан облысы, 
Жамбыл облысы, Маңғыстау облысы, Оңтүстік Қазақстан облысы, Павлодар 
облысы, Солтүстік Қазақстан облысы, Шығыс Қазақстан облысы, Қарағанды

серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2015. №2 
67
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
облысы, Қостанай облысы, Қызылорда облысы. Бүл облыс атауларын жеке- 
жеке қарастьфуға болады.
Жер  көлемі  жағынан  бірініші  орынды түратын -   Қарағанды  облысы. 
Бүл облыс Қазақстанның орталық бөлігінде орналасқан экімшілік-аумақтық 
бөлініс.  «Қарағанды»  сөзінің  шығу  төркіні  екі  жақты  қарастырылады. 
Бірінш ісі,  сол  аумақтағы  қараған  өсімдігімен  байланысты.  Топырақ 
талғамайтын,  күрғакшылыкка.  суыққа  төзімді,  биіктігі  0,5-2  метрдей 
болатын  бүта  өсімдіктер. 
«Қарагаи»  -
  өсімдік  атауы;  «ды» 
-
  зат  есімнен 
сын  есім тудыратын жүрнақ.  Екіншісі,  облыстың  мақтанышы бола  білген 
қара алтын -  көмірмен байланысты. Табылған қара көмірлер жердің астына 
қатып қалған қара қан делінеді. 
«Қара» -
 түс атауы, мағынасы қара түс, қою; 
«қап» -
 тамьфларды қуалап ағатын қызыл сүйықтық зат; «ды» 
-
 зат есімнен 
сын есім тудыратын жүрнақ. Бүл айтылған екі пікірдің де ғылыми негізі жоқ, 
жай түрғылықты халықтың пікірі.
Халқы  жөнінен  өзге  облыстарды  басып  озатын,  бүрынғы  астана 
орналасқан  облыс  -   Алматы  облысы.  Алматы  облысы  күллі  элемге 
эйгілі  болған,  әсем  қала,  Қазақстанның  бүрынғы  астанасы  -   Алматы 
қаласының атуымен аталады.  «Алматы»  атауын жемістің бір түрі алмамен 
байланыстырады. Алматы қаласының аталу немесе атауының өзгеру тарихын 
екі  кезеңге  бөліп  қарауға  болады.  Біріншісі,  табылған  ескі  тиындар  мен 
ертедегі  ғүламалар  жазбаларына  сүйене  отырып  географиялық  түрғыдан 
алғанда  Іле  Алатауы  маңайы  -   Алмату  (кейбір  деректерде  Алатага)  деп 
аталған.  Бүл -  қаланың  ең  бірінші  атауы деп жорамалданады.  1979  жылы 
табылған  ескі  тиындар  XIII  ғасырдың  соңғы  ширегіне  тиесілі  -   бүл  қала 
атауына байланысты хронологиялық түрғыда ең алғашқысы болып табылады. 
Мүндай ақпаратқа дейін  алғашқы дереккөздердің  бірі ретінде  Захиредден 
Мүхамед  Бабырдың  «Бабырнама»-сындағы  қалалар  тізбегі  саналды.  Ол 
жердегі «Алмату/Алматы» атауының жанында XVI ғасыр көрсетілген.  Дэл 
осы  атау  кейіннен  Мырха  Мүхаммед  Хайдардың  «Тарихи  Рашиди»  атты 
еңбегінде кездеседі. Дегенмен, эйгілі археолог К. Байпаков кез келген деректі 
келтірерде оның территориясына мэн беру керектігін айтады, себебі, Алматы 
орналасқан жетісу мекені, расымен де, үлкен аумақты жерді қамтиды.
Екінші  кезеңде  Алматының  атаулары  нақты  тарихи  деректермен 
келтіріледі.  1854  жылы  Ресей  патшалығы  тарапынан  Верный  бекінісі 
сальшды,  1867 жылыбекініс көркейіп, қала статусын иемденді.  1921 жылдың
5  ақпанында  қалаға  «Алма-Ата»  атауы  берілді.  Бүл  атаудың  мағынасы 
бойынша,  қала  алма  мекені  деп  сипатталады.  Алма  -   жеміс  атауы,  Ата  -  
қарт  кісі,  эке  деген  мағынада.  Өзінің тарихи  атауы  «Алматы»-ға тек  1993 
жылы ие болды.
Белгілі ғалым Т. Жанүзақ өзінің еңбегінде Верныйдың «Алматы» емес, 
«Алма-Ата» болып өзгеру себебін былайша түжырымдайды: «Шапырашты

68 
ISSN  1811-1823.  Вест ник ПГУ
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
Қазыбек бек Тауасарүлы «Түп-түқияннан өзіме шейін» атты XVIII ғасырдағы 
еңбегінде тамаша адам Алма ата жайлы толық жазып көптеген мағлүматтар 
берді.  Ол  кісінің  түрақ,  мекен-қонысы:  қыс  қыстауы  Алмаарасанға  барар 
жолдағы Аюлы өзеніндегі Алматы көліне барар сайды қыстаса, жазда қазіргі 
Алмаарасанды жайлап,  суық күзге дейін ауруларға арасан суымен ем-дом 
жасайды екен.  Алма ата қыстаған сай ол кезде  Алма ата сайы аталып, жаз 
жайлауға ем-дом жасаған Арасан Алмаарасан аталыпты. Бүл күнде Алма ата 
сайы үмыт болып аталмағанмен, Алмаарасан атауы сақталып, бүгінге кейін 
адамдарды  емдейтін  Республикамызға  белгілі  ірі  санаторий  болып  отыр. 
Алма  ата  жүзден  аса  сүйекті  өсімдіктерді  будандастырып,  алманың  жаңа 
сорттарын шығарыпты.  Бүрынғы Верный қаласының Алма ата аталуының 
себебі -  сол кездегі зиялылар Алма атаның есімін мэңгі есте қалдырып, сол 
атақты адамды қүрмет түтудан болса керек. Қазақ тарихында қасиетті, киелі, 
эулие  ата-бабалар  есімдерімен  байланысты жер-су  аттарының бары көпке 
айқын. Мэселен, Қорқыт Ата, Шақпақ Ата, Асық Ата, Бекет Ата, т.т.  Алма 
Ата атауының орысша Алма-Ата деп сызықша арқылы жазылуы сол тілдің 
орфографиялық заңына байланысты жайт»  [4,  38-39].
Дегенмен, қандай да бір топоним болмасын уақыт өте келе түрлі тарихи 
өзгерістерді басынан өткізеді.
Еліміздегі 4 облыс географиялық аумағына қарай Оңтүстік Қазақстан, 
Солтүстік Қазақстан,  Шығыс  Қазақстан жэне Батыс  Қазақстан облыстары 
болып бөлінеді.
Облыс  атауларындағы  бір  ғана  топоним  -   Жамбыл  облысы  адам 
есіміне  байланысты  қойылған.  Орталығы  Тараз  қаласы.  Тараз  об лысы  -  
тарихи  маңызы  бар  қалалардың  бірі де  бірегейі.  2000  жылдық тарихы  бар 
көне  қаланың  атауы  бір  емес  бірнеше  рет  өзгерді,  алайда,  нәтижесінде 
Алматы  атауы  секілді,  өзінің  байырғы  атауына  қайта  оралды.  1856  жылы 
қалаға  «Әулие-Ата»  атауы  берілді,  бүл  атау  Қарахан  қүрметіне  қойылған. 
Қарахан -   Қарахандар  әулетінің  негізін  салушысы.  Қаланың  орталығында 
Қарахан кесенесі де орналасқан, жалпы Қарахан әулетімен Тараз қаласының 
байланысы  тереңде.  1936-1938  жылдар  арасында  қалаға  Қазақстанның 
КП  ОК  бірінші  хатшысы  JI.  Мирзоянның  есімі  берілді.  JI.  Мирзоян  ату 
жазасына  кесілген  соң  «Мирзоян»  атауын  «Джамбул»  деп  өзгертті.  Бүл 
атау Қазақстанның жэне Кеңес Одағының атақты ақын жыршысы Жамбыл 
Жабаев есіміне берілген.  1993 жылы «Джамбул» атауы ретранскрипцияланып 
«Жамбыл» деп аталына бастады. Торт жылдан соң, онамастикалық комиссия 
шешімімен жэне президент үкімімен бүрынғы «Тараз» атауы қойылды. Облыс
-  Жамбыл облысы болып қала берді, ал орталығы -  Тараз қаласы болды. Бүл 
қала Қазақстан тарихындағы ең коп атауын өзгерткен қала деп те айтылады.
Тараздан  кейінгі  көне  қалалардың  бірі  болып  саналатын  Оңтүстік 
Қазақстан  облысының  орталығы  Ш ымкент  қаласы.  Ш ымкент  қаласы

серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2015. №2 
69
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
түрғындарының  саны жөнінен үшінші,  ал жер  көлемі бойынша  Қазақстан 
бойынша  бірінш і  орында  түр.  Ш ымкент  атауының  этимологиясына 
тоқталған  А.  Әбдірахманов  «Чимкент//Чимнкент//Чеменген  формалары 
қазақша Шымынкент//Шымнкент//Шымкент түріне көшкен» деп келтіреді 
де, беретін мағынасы «өсімдікті қала, көк майса қала» деп жазады  [5,  230]. 
Атаудың бірнеше нүсқасының берілу себебін өзіне дейінгі зерттеушілердің 
келтірген «чемен, чүмен, чим» деген өсімдік атауымен негіздейді. Т. Жанүзақ 
та өзіне дейінгі жасалған зерттеулердің екі жақты пікірін көрсетеді: «қорған 
қала»  жэне  «өсімдікті қала».  Осылардың барлығын  ескере  келе  Шымкент 
топонимі -  «көк майсалы, бау-бақшалы шыммен қоршалған бекіністі қала» 
деп негіздейді  [6,  385].
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1  Махпиров, 

жүктеу/скачать 5,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: