IS S N   1811-1823.  В е с т н и к  П Г У

серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2015. №2 
79
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
қарағанда,  Әтікенің  жүрегі  суырылып  кете  жаздағандай  сезінді.  Өрт 
шарпығандай,  түла  бойы  ду  ете  қалды,  келіншектің  жүзіндегі  қызғылт 
шьфайы да түрақ таппады.Сірә, жүйрік сезімдер келіншекті де жан-жаққа 
жетелеп отырған тэрізді»  [3,47-48] -  деп сипаттайды.
Әуестің портреті толық жинақталып берілген.Бірақ соның барлығы бір 
көргеннен ғана, сьфты бүтін, іші түтін жағдай. Сөйлесе, сьфласа келе бүлда 
сол  кездегі  барлық  эйелдердің  басында  кездесіп  жатқан  жүрегі  жаралы, 
қоғамның,  ескі  салттың  қүрбаны  болып  жүрген  бақытсыз  жандардың 
қүрбаны.
Б. Нүржекеүлының «Күтумен өткен ғүмьф» романындағы кейіпкерлердің 
тағдьф  талқысына  түсіп,  қандай  қиыншылықтарға  тап  болса  да  адамдық 
бейнесін,  қасиетін  жоғалтпаған,  жақсылықтан  үміттерін  үзбеген,  тағдьф 
тауқыметіне мойымаған,  адалдық пен эділдікті баянды етіп,  қашанда таза, 
ізгі ниеттерін бойына сақтап қалуға тырысатын жандар. Негізі осы романың 
кейіпкерлерінің өзіндік болмыс ерекшелігі махаббат әлемі арқылы ашылады. 
Махаббат мәселесі -  көркем  өнер мен эдебиеттің ежелгі тақьфыптарының 
бірі.  Ол эдебиеттен кең түрде  орын алып,  өшпес,  өлмес  туындыларға жан 
бітіріп.ғасырлар асқарынан асьфып келе жатьф. Сонымен қатар жан дүниенің 
сүлу  күйін,  мөлдір  махаббатың  қоғамдық  дүние  мен  терең  байланыстьфа 
көрсету  жаңа  эдебиетіміздің  келелі  мэселесі.  Жазушы  шығармасында 
махаббат атты биік сенімді қорғай алатын жастар бейнесін аша отырып, өз 
өмірін,  сезімін  сақтай  алатын,  сыйлау  арқылы  кісілікке,  сүю  арқылы 
адамдыққа көтерілген үрпақ бейнесін қалыптастыруға бастайды.
Жалпы, жазушы замана шындығын, кейіпкерлердің бітім-болмысын,ішкі 
жан дүниесін, әрқилы тағдьфларын, эсіресе жастар арасьшдағы сүйіспеншілік 
сезім  иірімдерінде  адамзатты  ежелден  толғандырып  келе  жатқан,  қазіргі 
уақытта да аса алаңдатып отырған мәселерді түбегейлі шешуге тырысады.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1  Тапанова,  С.  Б.Нүржекеетің «Күтумен  өткен ғүмьф» романындағы 
ғашықтар  тағдьфының  үлттық  психология  мен  педагоикаға  тэн  белгісі// 
Қазақ тілі  мен эдебиеті.  Тіл,  әдебиет  сериясы,  2004.  -  №5.  -   58  б.  -   ISBN 
5-605-00814-5
2 Қазақәдебиетініңтарихы:10томдықжинақ. Тәуелсіздіккезеңі (1991—
 
2001). -  Алматы  :  Қазақпарат, 2006. -   Ют. -  528 б. -  ISBN 5-605-01817-5
3  Нүржск'сси, Б. Таңдамалы шығармалар жинағы. -  Алматы : Жазушы, 
1993. -  Т.2. -  350 б. -  ISBN 5-7042-0436-8

80
 
IS S N   1811-1823.  В е с т н и к  П Г У
Э хлл Е 5 »л «2 3> л да Э хл л е5 »л «2 3> л д аЭ хл л е5 »л « 23> л д аЭ хлл е5 ^
Материал 25.05.15 баспаға түсті.
С.  Б.  Ержанова,  С. Ж. Жацалыц
Натура  персонажей  в  романе  Бексултана  Нуржекеулы  «Жизнь, 
проведенная в ожидании»
Казахский государственный 
женский педагогический университет,  г.  Алматы.
Материал поступил в редакцию 25.05.15.
S.  В.  Erjanova,  S.  Zhanalvk
The nature of characters in the novel by Beksultan Nurzhekeuly «Life 
spent in waiting»
Kazakh State Women’s Teacher Training University, Almaty.
Material received on 25.05.15.
В  статье  рассматриваются  особенности  художественной 
речи в произведениях Бексултана Нуржекеулы  «Жизнь,  проведенная 
в ожидании». Обсуждаются лексико-стилистические возможности, 
инт онационно—сем ант ический  строй  худож ест венной  речи, 
ритмическая организация произведений писателя.
The object o f  the study was a novel by Beksultan Nurzhekeuly «Life, 
spent in waiting».  This article is about the problems o f  human relationships, 
the true love and the friendship among the young people.  To this end,  the 
images  are  analyzed  in  love  with  the  character  and aspect  in  national 
character and national upbringing.

Ә О Ж   82.0;  82.09 +  821.512.122.
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2015. №2
 
81
Қ.  Т. Жанузақова
ф.ғ.д.,  қазақ  эдебиеті  кафедрасының  доценті,  Қазақ  мемлекеттік  қыздар 
педагогикалық университет! Алматы қ.
ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТТАНУЫНДАҒЫ ГЕРМЕНЕВТИКА 
ЖӘНЕ ШЫҒАРМАНЫ ҚАБЫЛДАУ МЕН ПАЙЫМДАУ
М ақалада  әлем дік  әдебиет т анудагы   герм еневт иканы ң 
қалыптасу  тарихы  мен  дамуы,  басты  үстанымдары,  оның  қазақ 
әдебиеттанудагы  көрінісі  ңарастырылады.  Герменевтиканың 
гуманитарлық гылымдардың методологиялъщ негізін қүрайтындыгы 
түжырымдалады.  Сонымен  ңатар  түсіну,  интуитивті  тану мен 
интерпретация үгымдарына түсінік беріледі. Түсінудің шарттылыгы, 
интерпретацияның  (зерделеу)  таңдамалы  және  шыгармашылың 
қуаты пайымдалады.
Кілтті сөздер: герменевтика,  автор мен оңырман,  шыгарманы 
қабылдау,  түсіну,  интерпретация.
Әдебиеттану  ғылымының  қоғамдық  ғылымдармен,  оның  ішінде 
герменевтикамен байланысы жан-жақты. Өйткені герменевтика гуманитарлық 
ғылымдардың методологиялық негізін қүрайды. Қазіргі әдебиеттану көркем 
шығарманы  қабылдау  мен  автор  мәселесіне,  ондағы  оқырманның  орнына 
айрықша мэн беруде [ 1]. Осы түрғыдан келгенде көркем шығармашылықтың 
аса маңызды коммуникативті сипатын естен шығармау қажет.
Өнер  туындылары,  оның  ішінде  көркем  шығарма  да  адамдардың 
өзара  тығыз  қарым-қатынасына  негізделеді.  Өйткені  автор  өз  туындысын 
халыққа,  белгілі  бір  қауымға,  біреуге  арнап  жазады.  Көркем  шығарма  -  
оны тудьфған  адамның жолдауы іспетті.  Сондықтан  оқырман сөз  арқылы 
туындының  көркемдік  элемін  жэне  оны  жасаған  авторды  қабылдайды. 
Көркем  тілдің  адамды  сендіретін,  жүбататын.  ойлантатын  құдіретті  күші 
бар. Кейде автор шығармадағы баяндауға араласып, кейіпкеріне болысатын, 
оқьфманмен  сырласып,  ой  бөлісетін,  сүхбат  құратын жайттар  да  кездесіп 
жатады.  Сондықтан  соңғы  жылдары  әдебиеттану  шығарманың  мэтіндік 
жүйесіндегі автор образы,  оны оқырманның қабылдауы,  оған әсері сынды 
күрделі мәселелерге көңіл бөле бастады. Бүл түрғыдағы зерттеулер -  қазіргі 
қазақ әдебиеттануында қарқын алып келе жатқан герменевтиканың үлесінде.
«Г ерменевтика» үғымның өзі алғаш коне Г рецияда пайда болды, альшған 
хабарды белгілі бір ережелер мен интуицияға сүйене отьфып түсіндіру өнері 
дегенді білдіреді. Герменевтиканы (көне грекше «түсіндіремін» етістігінен

82 
ISSN  1811-1823.  Вест ник ПГУ
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
туған) екі түрғыдан қарастыруға болады. Бір жагынан, мэтіндерді пайымдау 
теориясы,  көркем  мэтіндерді  түсіндірудің  талдау  әдісі,  екінші  жагынан, 
герменевтика -  түсіндіру,  рух туралы ғылымдарды менгеру туралы қазіргі 
философиялық ілім.
Герменевтиканың теориялық тарихы ХҮІІІ ғасырлардан бастау алады. 
Ф. Д. Шлейермахер, Г. Ф. Майер, X. Вольф, А. Бек, Ф. Аст өзінің еңбектерінде 
герменевтиканы  мэтіндерді  түсіндіру  өнері  ретінде  негіздеді.  Кейіннен 
герменевтиканы В .  Дильтей, X. Гадамер. М. Хайдеггер дамытты.
Герменевтиканың  негізін  қалаушы  Ф.Шлейермахердің  (1768-1834) 
түсіндіруі  бойынша,  ол  -   Евангелие  мәтіндері  авторларының  рухани 
дүниесіне  ену  тәсілі.  Ф.  Шлейермахер  «Герменевтика»,  «Критика»  атты 
зерттеулерінде  мэтіндерді  түсіндіру  теориясының  негізін  жасады.  Ол 
зерттеуші  мэтінді  автордан  гөрі  тереңірек,  жан-жақты  түсінеді,  дүрыс 
багалалай алады деп санады. Ф. Шлейермахер Ф. Новалис, JI. Тик, агайынды
В. мен Ф. Шлегельдермен тізе қосып, неміс романтиктерінің философиялық- 
эдеби үйірмесінде дэріс оқьщы, осы әдеби багыттың да теориялық іргетасын 
қалауга атсалысты.
Г ерменевтикада философиялық пайымдау объектісі болып тіл танылады. 
Неміс философы В. Дильтей герменевтиканың өрісін кеңейтіп, оның міндетін 
белгілі бір философиялық багыттың гана емес, түтас дэуірдің, мәдениеттің 
ішкі дүниесін түсінуге  мүмкіндік беру  деп анықтады.  Ол герменевтиканы 
барлық қогамдық гылымдардың негізі,  іргетасы ретінде  қарастьфды жэне 
оны мәдени, жазба ескерткіштер мен әдеби мэтіндерді түсіндіру, пайымдау 
ерекшеліктері туралы ілім деп қабылдады.
М.  Хайдеггердің  ойынша,  «тіл  -   болмыстың  үйі»,  ягни  тіл  арқылы 
адамның  ішкі  феномендеріне  үңілуге  болады,  ол  -   түсінудің  бастауы. 
Неміс  философы X.  Г.  Гадамер мэтінді «соңгы шындық» деп таныды,  оны 
философиялық пайымдау нысанына айналдырды.
Қазіргі  әдеби  герменевтика  саласы  бойынша  өнімді  еңбек  еткен 
америкалықәдебиеттанушы-Э. Д. Хирш. Ол «Достоверность интерпретации» 
(1967),  «Три  измерения  герменевтики»  (1972),  «Цели  интерпретации» 
(1976)  атты  еңбектерінде  герменевтиканың  теориялық  мэселелерін  эдеби 
мектептер  мен  багыттармен  тыгыз  байланыста  қарастырады.  Э.  Хирш 
қазіргі  структуралистердің,  постмодернистердің  көркем  мэтіндегі  автор 
образын мансүқтауына қарсы шықты. Ол мэтінді объективті тарихи түргыдан 
зерттеуге,  автордың  түпкі  ойына  ерекше  мэн  береді.  Э.  Хирш  бойынша, 
герменевтиканың  мақсаты  -   мэтіннің  бастапқы,  түпкі  мэн-магынасын 
іздеу,  танып-түсіну.  Ол бір  шыгармага  эртүрлі  интерпретация жасауга,  эр 
зерттеушініц оныц эртүрлі түсінуіне қарсы шықты.  Зерттеушініц міндеті -  
шыгармага  алгашында  автор  берген  нақты магынаны,  автордыц  ой  өзегін 
айқындау болмақ.

серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2015. №2 
83
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
Зерттеушілердің  пайымдауынша,  мэтінді  тану  үшін  жан-жақты,  көп 
қьфлы  талдау  қажет.  Мэтіннің  мағыналық  мазмүны  мен  композициялық 
қүрылымыныц ерекшеліктерін түсініп қана қоймай, сонымен қатар авторлық 
үстанымды, автордың ішкі әлемін, шығармашылық даралыгын, дүниетаным 
ерекшелігін,  оның  шығарманы кімге  бағыттап жазғанын да  ескерген жөн. 
Герменевтика  өнер  туындысын  жеке  дара  қарастырмай,  оны  тудырган, 
дүниеге  келуіне  ықпал  еткен  дэстүрлі  мэдениет  аясында  тану,  түсіну 
қажеттігін алға тартады.
Герменевтикада мэтінді тануға қатысты екі түрлі көзқарас бар. Біріншісі
-  мэтінді әлеуметтік,  мэдени-тарихи жағдайлардың ықпалынсыз, тек оның 
өзіне  ғана  сүйене  отырып,  түсіндіру  қажеттігін  қолдайды.  Екінші жақтың 
үстанымы бойынша герменевтика -  философия.  Мүнда мэтінді түсінуден, 
интерпретация жасаудан гөрі ол турасында ой толғау басым.
Қазіргі қазақ әдебиеттану ғылымы да герменевтика тәсілдеріне жүгініп, 
автор  мен  оқырман  арасындағы  күрделі  қарым-қатынасты  ашуга,  жеке 
түлғаның ішкі әлеміне, тылсым тереңіне үңілуге бағдар алғанын байқаймыз. 
Т. Есембеков мэтін поэтикасын, оқьфман мен автор байланысы мен түрлерін 
жан-жақты  зерттеді  [2,  45].  Қазақ  философы  F.  Есім  «Хакім  Абай»  атты 
еңбегінде  герменевтиканың  негізгі  үстанымдарына  сүйене  отырып,  үлы 
ақынның шығармаларын жеке әдеби қүбылыс ретінде ғана емес, оны тудырған 
тарихи  кезең  аясында,  зор  мәдени  дэстүрлер  контексінде  қарастырады 
[3].  Ғалым  герменевтикалық  талдау  арқылы  Абай  шығармаларын  оның 
дүниетанымымен, этикальщ, эстетикальщ идеалдарымен сабақтастьфа қарап, 
ақынның терец ойлы дана философ, гуманист екенін дәлелдеп шықты.
Герменевтикада түсіну үгымы басты орын алады.  Бүл орайда мэтінді 
интуитивті  тану  мен  ондагы  магынаны  пайымдау,  түсіндіру  аса  маңызды. 
Сондықтан түсінудің басты шарты -  интерпретация (зерделеу) болмақ.
Ә деб и еттан уд а  и н терп ретац и я  көркем   ш ы гарм аны ц  түтастай  
магынасын, мазмүнын, оныц идеясын, концепциясын тану, түсіну, зерделеу 
болмақ.  Оныц бірнеше түрлері бар:
1.  Алгашқы,  оқьфмандық  интерпретация  адамныц  шыгарманы  оқып 
шыққаннан кейінгі алгашқы эсеріне, көціл-күйіне, сезіміне негізделеді.
2. Ғылыми интерпретация. Әдебиеттанушы оқырман ретіндегі алгашқы 
эсерін гылыми негізде жинақтап, нақтылап, әдеби талдаумен тексереді.
3.  Ш ыгармаш ы лы қ-образды қ  интерпретация  эдеби  ш ыгарманы 
көркемөнердіц басқа түріне көшіру (мысалы, әдеби шыгарма негізінде көркем 
фильм түсіру, сахналық қойылым, опера немесе балет жасау т.т.).
Түсінудіц  кісіаралық  сипаты  басым.  Көркем  шыгарма  мен  ондагы 
образдар  жүйесі  күрделі,  көп  қабатты,  терец  магыналы  болгандықтан 
әдебиеттанушы галымдар кейде бір туынды төцірегінде сан алуан, бір-біріне 
үқсамайтын,  тіпті  бір-біріне  қайшы  келетін  пікірлер,  көзқарастар  айтып

84 
ISSN  1811-1823.  Вест ник ПГУ
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
жатады.  Мүндай  мэтіндер  қызу  таластыц,  ғылыми  айтыстың  нысанына 
айналады. Мэтінді талдау барысында зерттеушіге немесе оны қабылдаушы 
оқьфманға байланысты ол өзгеріп, жаңа мағына-мэн үстеуі мүмкін. Осыдан 
келіп, интерпретацияның (зерделеу) шығармашылық қуаты мен таңдамалы 
сипаты көрінеді.
И нтерпретация  теориясы   мен  тэж ірибесінддегі  басты  мәселе  -  
оның  орынды,  орнықты,  шындыққа  сай,  яғни  адекватты  болуында.  Ең 
алдымен  шығарманың  шынайы  мәнін,  терең  қабаттарын  түсіну  үшін 
интерпретация  жасалады.  Автордың  айтайын  деген  ойын  дэл  межелеп, 
мэтіннің мағынасын, тереңінде жатқан астарын дүрыс эрі орынды зерделеу 
максатында зерттеушілер кейде бірін-бірі сынап, кызу пікірталастарға барады. 
Интерпретацияның  танымдық  мақсатын  талдаудың  басқа  түрлері  -   оның 
концепциясын айқындау немесе шығарманың көркемдік ерекпіелігін анықтау, 
болмаса зерттеушінің ешкімге үқсамайтьш ерекше ойын, көзқарасын білдіруге 
үмтылуы т.т алмастыра алмайды. «Интерпретация дегеніміз -  өзінше түсіну» 
деген  қарапайым  қағидаға  ден  қойсақ,  мүндағы  «өзінше  түсіну»  -  авторға 
қарама-қарсы,  одан  өзгеше  түсіну  деген  сөз  емес,  керісінше  шығарманыц 
сьфын үғу мақсатында оны «өз жүрегіцнен өткізу» болмақ.
Интерпретация -   көркемдік түтастықты  ғылымныц тэсілдері  арқылы 
тану. Интерпретация теориясында туындайтын негізгі сүрақтыц бірі -  оныц 
теориялық түрғыда дәлме-дәл,  шынайы, яғни адекватты болуы мүмкін бе? 
Ол үшін сөз болатын нысан туралы объективті, дүрыс түсінік берілуі қажет. 
Мысалы, С. Елубайдыц «Ақ боз үй» романы XX ғасыр басындағы кецестік 
дэуірдіц  солақай  саясатын  (жаппай  ашаршылықты,  елге  төнген  нэубет 
пен  асыра  сілтеу  науқанын)  сынайды  десек  -   ол  рас,  алайда  ол  жазушы 
туындысыныц  көркемдік мазмүн  ерекшелігін  толық  ашып  бере  алмайды. 
Мүндай  «бас-аяғы  күзелген»  интерпретация  салыстырмалы  түрде  дүрыс 
дегенмен де, дэл емес.
Герменевтикалық  талдауда  басты  қиындық  шығарманыц  көркемдік 
мағынасын сөздік-үғымдьщ  (ғылыми)  қүралдар арқылы жеткізу  барысында 
туады. Семиотика түрғысынан келсек, мүндай экстралингвистикалық көшіру 
процесі түсында кей жағдайларда дэлсіздіктер де болады [4]. Бүл дегеніціз -  
адекватты интерпретациядан бас тарту емес, себебі шығарманы бір тілден екінпгі 
тілге көркем аудару кезінде де кейбір бүрмаланушылықтар орын алғанымен, 
біз  одан  бас  тартпаймыз.  Семиотикалық  сипаттағы дәлсіздіктер  шешуі рөл 
атқармайды.  Өйткені  дарынды  интерпретатор  мүндай  бүрмаланушылыққа 
жол бермеуге тьфысады,  сондықтан олар болса да,  қатты байқала бермейді. 
Екінші жағынан, ондай дэлсіздіктіц сипатын ескере отьфып, интерпретация 
жасауда реттеуге болады. Мысалы, үғымдық ойлаудыц көркемдік мағынаны 
қасацдандьфып жіберетінін ескеріп,  шығарманыц пафосына көп көціл бөлу 
қажет,  мэтінді  пайымдау  көбінесе  көркемді  идеяны  «жадағайландырады».

серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2015. №2 
85
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
сондыктан кейбір нэзік түстарды. қайшыльщтарды да назардан тыс қалдьфмау 
керек. Әрине, мүныц барлығы шартты, соған қарамастан теориялық түрғыда 
нақты интерпретация беруге ешқандай кедергінің жоқтығын айтқымыз келеді. 
Герменевтиканың ауқымдылығы, күрделілігі автор мен оқырман арасындағы 
қарым-қатынас мәселесінің күрделілігімен байланысты болса керек.  Көркем 
шығарманы  оқып,  оны  түсіну  барысында  автор  мен  оқырман  арасында 
диалог жүреді. Өйткені жазушы шығармада өмір шындығын өз дүниетанымы 
түргысынан бейнелейді, ал оқьфман ондағы оқиға мен кейіпкерлер элемін өз 
биігінен,  өзінің дүниетанымы түргысынан бағалайды.
Әдебиет -   өмірді тану  қүралы ғана емес,  адамның  өмірге  көзқарасын 
қалыптастьфатын,  мінез-қүлқы  мен  түрмыс-тіршілігіне  эсер  ететін  өнер 
түрі.  Адамзат  ақыл-ойының  көркемдік  даму  тэжірибесінде  адам  жанына 
төтенше эсер етіп, дүниеге қайта жаратылғандай, катарсис ахуалды бастан 
кешіргізетін  көркем  шығармалар  да  бар.  Көркем  туындьща  адамдар  мен 
заттарды  қайта  жасап,  әлемді  қайта  жаратқысы  келген  түпкі  ойдың  бой 
көрсететіні белгілі. Француз мәдениеттанушысы, философ, тарихшы Мирча 
Элиаде  герменевтика  тэсілдерін  қолдана  отырып,  көркем  шығарманың, 
мысалы, О.Бальзактың «Адам комедиясы» шығармасы мэтінінің сакральды, 
тылсым  күші  болады деуінің де  жаны  бар.  Әдебиеттанушы  ғалымдардың 
пікірінше, Генрих Мелвилл, Марк Твен, Уильям Фолкнер, Скотт Фицжеральд 
шыгармалары  да  осындай  киелі  эсерге  ие  екен.  Қазіргі  эдебиеттану 
шыгармаларды осы түрғыдан келіп талдай бастады.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1  Цурганова,  Е.  А.  Герменевтика //  Западное  литературоведение  XX 
века. -  М., 2004.
2  Есембеков,  Т.  У.  Көркем  мәтін  поэтикасы:  оқу  қүралы.  -   Алматы  : 
Қазақ университеті, 2012.  -  228 б.
3  Есім, Ғ. Хакім Абай. -  Астана, 2012. -  400 б.
4 Барт, Р. Избранные работы.  Семиотика. Поэтика. -  М.,  1989.
5  Бахтин, М. М.  Эстетика словесного творчества. -  М.,  1979.
Материал 30.03.15 баспага түсті.
К.  Т. Жанузакова
Герменевтика  в  казахском  литературоведении  и  восприятие 
литературного произведения
Казахский государственный 
женский педагогический университет, г.  Алматы.
Материал поступил в редакцию 30.03.15.

86 
IS S N   1811-1823.  В е с т н и к  П Г У
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
К.  Т.  Zhanuzakova
Hermeneutics in Kazakh literature and the perception of literary work
Kazakh State Women’s Teacher Training University, Almaty.
Material received on 30.03.15.
В статье рассматриваются проблемы герменевтики, как науки 
о  толковании  текстов,  тении  о  принципах  их  интерпретации,  о 
понимании  смысла  произведения.  Герменевтика  составляет  основу 
методологии гуманитарных наук. Возникший в последние десятилетия 
XIXвека,  интерес к истории и проблемам герменевтики не ослабевал 
на  протяжении  всего  X X  века.  В  зарубежной  науке  за  это  время 
появилось  неисчислимое  множество  самых разнообразных работ, 
посвященных вопросам герменевтики, философской и филологической.
В  статье  исследуются  возникновение,  станов.пение  и  дальнейшее 
развитие  герменевтики  как  науки.  Анализируются  такие  понятия 
как  «понимание»,  «интуитивное  познание»,  «интерпретация». 
Делаются выводы, об относительности понимания, избирательности 
и творческой силе интерпретации.
The  article deals with  the problems o f  hermeneutics,  the science o f 
interpretation  o f texts,  teaching  about  the principles  o f  interpretation, 
understanding  the  meaning  o f the  work.  Hermeneutics  is  the  basis  o f  
the  methodology fo r   the  human  sciences.  Emerging  in  the  last  decades 
o f  the  nineteenth  century,  interest  in  the  history  and problem s  o f  
hermeneutics  continued  unabated  throughout  the  20th  century.  During 
this time innumerable variety o f  work on hermeneutics, philosophical and 
philological appeared in foreign science.  The article studies the emergence, 
establishment  and further  development  o f  the  science  o f  hermeneutics. 
Examines the concepts like «understanding»,  «intuitive knowledge»  and 
«interpretation».  Draws  conclusions  about  the  relativity  o f  perception, 
selective and creative power o f interpretation.

Ә О Ж   821.512.122.
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2015. № 2
 
87
Қ.  Т. Жанузақова1,  Б. Дуйсекеева2
ф.ғ.д.. профессор м.а.; 2магистрант, Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық 
университеті,  Алматы қ.
ҚАЗІРГІҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІДАМУЫНЫҢ ЖАҢА 
БАҒЫТТАРЫ
Мсщалада  қазіргі  қазақ  әдебиет інің  дамуы ндагы   басым 
багыттар белгіленеді.  Әдебиеттің  даму багыттары  модернистік, 
постмодернистік  агымдармен  тыгыз  бірлікте  ңарастырылады. 
X X I  гасырдың  басындагы  ж аңа  қогамдық  дәуірге  аяң  басқан 
улттық әдебиеттің даму ерекиіеліктері айқындалады. Қазіргі цазац 
әдебиеттану гылымының басты даму багыттары улттық гылыми 
ойдың  даму  тарихымен  және  қазіргі  әдеби  процеспен  байланысы 
багамдалады.
Кілтті  сөздер:  әдеби  және  көркемдік  багыттар,  әлеуметтік 
және  мәдени  жагдайлар,  проза,  әдебиеттану  гылымындагы  даму 
багыты, реализм, модернизм,постмодернизм.
XX ғасырдың соңы мен XXI ғасырдың басында қазақ әдебиеті дамудың 
жаңа кезеңіне қадам басты. Сөз өнерінде кеңес түсында қалыптасқан «таптық 
қайшылықтар»,  «социалистік  реализм»  сияқтыбасты  үғымдары  келмеске 
етіп, қазақ әдебиетінің тарихын жаңаша бағалау орын алды. Әдебиеттануда 
бет алған басты ғылыми бағыттардың бірі -  бүрындары ойдан шығарылған 
социалистік  реализм  әдісімен  әдіптеліп,  сыңаржақ  көзқарас  түрғысынан 
бағаланған әдеби шығармаларға жаңаша ойлау жүйесіне лайық эділ бағасын 
беру  қолға  алына  бастады.  Қоғамдағы  әдебиеттің  атқаратын  қызметі, 
теориялық  түрғылары  өзгерді.  Бүл  түста  әлеуметтік-саяси  формацияның, 
қоғамдық  сананың  түбегейлі  өзгеруіне  байланысты  қоғамда  қалыптасқан 
эстетикалық идеалдар мен рухани мэдениетіміздегі қүндылықтарды қайта 
қарау, бағалау орын алды. Осы орайда әдебиеттану ғылымының басты даму 
бағыттарын, зандылықтарын, оның эдіснамалық түғырнамасын, теориялық 
негіздері мен зерттеу аясын айқындау, әдебиеттің көркемдік табыстары мен 
жетістіктерін зерделеу аса өзекті мәселелердің біріне айналып отьф.
Көп ғасьфлық бай дәстүрі бар қазақ әдебиеті үлттьщ рухани мэдениеттің 
үлкен  бір  қүрамдас  бөлігі  ретінде  үздіксіз,  жүйелі  эрі  кешенді  зерттеуді 
қажет  етеді.  Әдебиет  тарихының  түрлі  кезеңдерін  теориялық  түрғыда 
бағамдау элемдік көркем мәдениет дамуыньщ жалпы жүйесінде диахрондық, 
синхрондық аспектілер түрғысынан  халықтың рухани ізденістерінің  орны

88 
ISSN  1811-1823.  Вест ник ПГУ
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
мен қызметін анықтауға,  сол арқылы егеменді еліміздің жалпыадамзаттық 
ғылыми-мәдени үрдіске батыл қадам жасауына мүмкіндік береді  [1].
Орасан  зор  тарихи  өзгерістерге  бай  ғасырлардың  тоғысы  -   қазақ 
әдебиетінің даму тарихындағы күрделі кезендердің бірі. Бүл түста әлеуметтік- 
саяси  формацияның,  қоғамдық  сананың  түбегейлі  өзгеруіне  байланысты 
қоғамда  қалыптасқан  эстетикалық  идеалдар  мен  рухани  мәдениетіміздегі 
қүндылықтарды  қайта  қарау,  бағалау  орын  алды.  Жаңа  қоғамдық  дәуір, 
жаңа  тарихи  кезеңде  үлттық  эдебиеттің  даму  ерекшеліктерін  жаңаша 
көзқараспен, эділ бағалау үшін қазақ әдебиеті тарихын таптық көзқарастан 
ада,  ешқандай  идеологиясыз,  таза  әдеби,  рухани  мүра  ретінде  зерттеу 
мүмкіндігі туды. Қоғамдық өзгерістер мен демократия қазақ әдебиетінің ел 
тәуелсіздігі жағдайында дамуына алғышарт қалыптастьфды. Әдеби процесс 
арнасын жаңа бағытқа бүрып, жаһандық эдеби жүртшылыққа рухани асыл 
қазыналарымызды таныстырудың өзге де форма, тәсілдерін іздестіру үрдісі 
жанданды.  Сөз  зергерлерінің  қол  жеткен  көркемдік  табыстарына  сүйене 
отьфып,  жаңа  шығармаларының дэуір талабынан табылуына  күш-жігерін 
аянбай жүмсағаны, зор шабытпен эрі жауапкершілікпен еңбектенгені айқын 
байқалады.  Осыған  орай,  қазақ  әдебиетінің  мақсат-мүраты,  тыныс-демі, 
өрнек-айшықтары да жаңаша, өзгеше болып қалыптаспағы занды болатын. 
Әдебиет  жаңашылдығымен  танылып,  белгілі  өлшем,  жаттанды  қалыпты 
бүзуға үмтылды. Батыс әдебиетінен сусындаған дэстүрлі әдебиетіміз жаңа 
көркемдік  ізденістерге  қол  жеткізді.  Әдебиет  тарихына  жаңа  көзқараспен 
қараған уақытта көптеген реалистік шығармаларымыздың көркемдік тініне 
жаңаша  тэсілдердің  тамьфласып  жатқанын  аңғарамыз.  Әлем  эдебиетінің 
тандаулы үлгілерімен еркін сусындаған жазушылар бір-бірінен адамды тану, 
оның рухани тіршілігін бейнелеуде  өзіндік ерекшеліктерімен,  қаламгерлік 
қолтаңбасымен дараланды.
Қазақ  әдебиетану  ғылымы  үлттық  сөз  өнері  тарихын,  оның  танымал 
түлғаларының өмірі мен шығармашылық мүраларын талдап, таразылау ісін 
кең жолға  қойды.  Әсіресе,  кеңестік жүйе  түсында  қалың  көпті  назарынан 
тыс  қалып  келген  әдеби,  мэдени  мүраларды,  ел үшін  еңбек  еткен  тарихи 
түлғаларды,  халық  жадынан  шыға  бастаған  көне  кезеңнің  жәдігерлерін, 
т.т.  жинап,  жариялау  мен  бастыруда  айтарлықтай  еңбек  етті.  Тәуелсіздік 
жылдарындағы  эдебиеттану  ғылымының  қарқынды  дамуы  ең  алдымен 
қоғамдық ой-пікірде еркіндік тууымен, еліміздің егемендікке қол жеткізуімен 
байланысты  болды.  Қуғын-сүргінге  үшыраған  ақын-жазушылар  мүрасы 
халыққа қайтарылды. Әдеби зерттеуде жан-жақты салалы еңбектер дүниеге 
келіп, әдебиеттің даму бағыттарын айқындау қарқын алды.
Әдебиет  теориясындағы  күрделі  эрі  өзекті  мэселелердің  бірі  -   әдеби 
бағыттар  мен  ағымдар.  Әдебиеттің  даму  ерекшеліктері,  көркемдік таным 
арналары  бағыттар  мен  ағымдар,  эдіс  мәселелерімен  тығыз  үштасатыны

серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2015. №2 
89
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
мэлім.  Өткен күн мүраларын бүгінгі күн биігінен қайта таразылаған түста 
бағыт пен ағымдар мәселелері жан-жақты талқылауды, терең зерттеуді қажет 
етеді. Тіпті кеңес қоғамы дәріптеген реализмнің мазмүны мен даму мәселесін 
жаңаша зерттеу де қазіргі әдебиеттану ғылымының күн тэртібінде түр  [2].
Кеңес  эдебиетіндегі  «социалистік  реализмді»  үлықтау  үраны  басқа 
эдеби  дәстүрлердің  дамуына  кедергі  келтірді.  Соцреализм  әдебиеттің 
табиғи  дамуының  нэтижесінде  қалыптаспаған,  жасанды  түрде  эрі  жедел 
енген  әдеби  эдіс  болғандықтан  эдебиет  тарихындағы  өзіне  дейінгі  әдіс- 
тәсілдердің,  эдеби  бағыттардың  көркемдік  жетістіктерін,  өзіне  қажетті, 
талабына  сай  келетін  кейбір  идеялық-эстетикалық  үстанымдарын  ғана 
қабылдады.  Әдебиетте  үстемдік  қүрған  соцреализмнің  көбесі  біртіндеп 
сетіней бастады да, әдебиетіміз қарқынмен дамып, стильдік жағынан байып 
жетілді,  модернистік  ағым-бағытгар  қалыптаса  бастады.  Қазақ  прозасы 
әдебиетіміздің  жетекші,  кемел жанрына  айналды.  Жеке  түлғаның  рухани- 
адамгершілік  элемі,  гуманистік-адамгершілік  элеуметтік-адамгершілік, 
философиялық-этикалық  жэне  адамның  жан  дүниесіне,  психологиясына 
терендей ену -  міне, осынау ауқымды мәселелерге жауап беру осы кезендегі 
қазақ прозасының тақырыптық, идеялық ерекшелігін қүрайды. Шығармада 
адам  тағдьфын,  оның  жан  дүниесіндегі  қүбылыстарды  алғашқы  орынға 
шығару  үрдісі  белсендірек  байқалды.  Сыртқы  объективтік  әлемнен  гөрі 
адамның  ішкі  субъективті  әлеміне  ден  қою,  көпшіл  «бізден»  гөрі  жалқы 
«Менге» иек арту байқалды.
Жаһандық  әдебиет тарихында көркемдік сананың даму  тәжірибесі  эр 
кезеңдегі  тарихи-әлеуметтік  қүбылыстарға  лайық  түрлі  эдеби  әдістерді, 
ағым-бағыттарды  тудьфды.  Өнер  -  өмірдің  шынайы  қалпын,  объективті 
болмысын бейнелеу.  Көркемөнер тэжірибесінің үзақ ғасырлар бойғы даму 
тарихында  суреткерлердің  өмірді  қаз-қалпында,  шынайы  бейнелеуге 
талпынуы  өнердің  табиғатынан  туындайды.  Көркемдік  шындық  жасау 
талабы  қай  уақытта  да  көркемдік  әдістер  мен  бағыттарға  арқау  болған. 
Көпғасырлық  қазақ  эдебиетінің  тарихын  зерттеудің  басты  бағыттары 
төмендегідей:  1)  диахрондық,  синхрондық  аспектілер  түрғысынан  эдеби 
бағы ттардың  дамуы  арқылы  автордың  ш ығармаш ылық  ерекш елігін 
айқындау; 2) салыстырмалы талдау арқылы әлем эдебиетінің аясында үлттық 
эдебиетіміздің ерекшеліктерін айқындау;  3)  әдебиетті  көркемдік түтастық 
ретінде түсіну мен бағалау; 4) әдеби мүраларымызды қайта қарау, бағалау, 
оның  ішінде  шетелдегі  қазақ  әдебиетін  зерттеу;  5)  эдебиеттің  көркемдік, 
эстетикалық ерекшеліктеріне, философиялық мазмүнына назар аудару, қазақ 
әдебиетін басқа халықтардың әдебиетімен салыстыра талдау.
XX  ғасырдың  соңы  мен  XXI  ғасырдың  басы  -   қазақ  халқының 
тарихындағы үлы тарихи өзгерістер кезеңі. Әдебиетте рухани-эстетикалық, 
көркемдік  қүндылықтарға  бет  бүру,  адамгершілік  жэне  концептуалдық

жүктеу/скачать 5,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: