Свидетельство

Берілген  мақала  эвфемизмдерді  лингвомәдениет  түргысынан 
ңарастыруга арналган.  Лингвомәдени  қүбылыс ретінде  эвфемизмге 
галымдар ерекше қызыгушылық танытады,  себебі эвфемизмдердің 
қалыптасу  процесі  қарқындылықпен  жүреді,  әрі  олар  тілдік  іс- 
әрекеттің  түрлі  салаларында  кең  қолданылады.  Эвфемизмдерді 
талдау Джейн Остеннің «Эмма» (1816), Девид Герберт Лоуренстың 
«Любовник Леди  Чаттерлей»  (1928) жэне Фиона  Уокердің «Скажи 
“д а ”»  (1996)  иіыгармаларының  негізінде  жасалды.  Жүргізілген 
зерттеу эвфемия қубылысының мәнін тереңірек үгынуга жэне оныц 
қазіргі замандагы корінісінің қыр-сырын аньщтауга мүмкіндік берді.
This article deals with euphemisms in terms oflinguocultural studies. 
Euphemism  as  a  linguocultural phenomenon  is  o f  particular  interest, 
since the formation  o f euphemisms occurs with  increasing intensity,  and 
they are widely distributed in  various  areas  o f speech  activity.  Analysis 
o f  euphemisms is done on the material o f Jane Austen’s «Emma»  (1816), 
David Herbert Lawrence’s «Lady Chatterley’s Lover»  (1928) and Fiona 
Walker «Say» yes»  (1996).  This study has allowed us to come to a deeper 
understanding o f the essence o f  the phenomenon o f  euphemy and identify 
its specificity at the present stage o f  existence.
УДК  811.111.61 
А.  М.  Нурханова
2 курс магистранты, «Түран-Астана» университеті, Астана қ.
«ҮРЫН БАРУ» ЛИНГВОМӘДЕНИЕТТІК КОНЦЕПТІНІ 
КОГНИТИВТІ-ПРОПОЗИЦИОНАЛДЫ АНАЛИЗ ТӘСІЛІ 
АРҚЫЛЫ ТАЛДАУ
Мсі ңал а да  когн и m ивт ік-пропоз и ц и о нал ды ң  т алд ay  т э с іл і 
арқы лы   «үрын  б а р у»  концепт ісі  т алдауга  салы нады ,  оның 
социолингвист  икал ың,  к о гн и т и вт ік   ж ә не  ли н гв ист и кал ық 
(пропозиционалдъщ) деңгейлері ңарастырылады.
Кілтті создер:  когнитивтік-пропозиционалдъщ талдау,  «Үрын 
бару» концептісі,  социолингвистикалъщ,  антроозектік.
Б үгін гі  таң да  тіл  б ілім ін де  когнитивтік,  ан тр оп оө зектік  жэне 
лингвомәдениеттік бағыт үстемдік алып, адам факторына, оның көзқарасын.
серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2015. №2
 
177

178 
ISSN 1811-1823. Вест ник ПГУ
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
ділін,  дүниетанымын  зерттеуге  ерекше  мэн  беріледі.  Тіл  -   адамның 
дүниетанымын көрсететін ерекше қүбылыс, ол этномәдени белгілер арқылы 
айқындалып отырады. Тіл мен мәдениеттің өзара байланысы туралы алғаш 
түжырымды айтқан В.  фон Гумбольдт.  Галым  «тілді  зерттеу  арқылы адам 
мен ғалам арасындағы байланысты айқындауға болатынын» ескерте келіп, 
тілді халықтың рухы мен мәдениеттің байланысы ретінде сипаттайды [1,68].
Мәдениет тілдің сөздік қорында көрініс табады. Белгілі бір этнотілдік 
қауымдастықтың  мэдениеті,  білімі  мен  тәжірибесі  тілде  көрініп,  ділін 
қалыптастьфады.  Білім қоры үжымныц үлттық,  мэдени тэжірибесі тілдегі 
сөздердің  семантикасында  көрініс  береді.  Галамның  тілдік  бейнесінен 
дүниетанымның  үлттық  ерекшеліктері  көрінеді.  Галамның  тілдік  бейнесі 
туралы түсінік беретін бірліктер -  концептілер жэне лингвомэдени бірліктер.
Бірсыпыра ғалымдардың еңбектерінде  концепт «жадының ментальды 
лексиканың  оперативті  мазмүнды   бірлігі  ретінде»  сипатталады   [2, 
90].  Зерттеуш ілер  «концепт»  үғымын  адам  санасы нда  қалы птасқан 
ментальды  қүбылыс  ретінде  сипаттайды.  Қазақ  тіл  білімінде  концептілер 
жүйесі  когнитивтік  лингвистика,  лингвомәдениеттану,  этнолингвистика 
түрғысынан  қарастырылып  келеді.  Этнолингвистикалық  зерттеулерде 
концептілік  үғымдарды  қарастырған  қазақстандық  ғалымдар  Ә.  Қайдар, 
М.  М.  Копыленко,  Ж.  Манкеева,  Н.  Уәли,  Г.  Смагулова,  Э.  Оразалиева, 
А. Ислам концептіні зерттеуге қомақты үлес қосты. Орыс тіл білімінде, жалпы 
когнитивтік лингвистика, лингвомәдениеттану білімдерінде концептілердің 
эр түрлері зерттелінген. Солардыц ішінде когнитивтік концепт, лингвомэдени 
концептіні Н.  Ф.  Алиференко,  С.  Воркачев,  В.  В.  Воробьев,  В.  А.  Маслова 
өз ецбектерінде лингвомэдени бірліктен айыру керек деген пікірді білдіреді. 
Лингвомэдени бірлікке мэдени, халықтыц мэдениеті туралы түсінік беретін 
сөздерді жатқызуга болады. В. В. Воробьевтыц пайымдауынша, лингвомэдени 
бірлікте тілдік магына мен мәдени мэн бірігеді. Лингвомэдени бірліктіц сөзге 
үқсас түлгасы бар.  Сол түлга лингвистикалық жэне экстралингвистикалық 
(үгымдық  жэне  заттық)  магыналардыц  диалектикалық  бірлігі  болып 
табылады  [3,  96].  Сөз  денотатты  атап,  зат  туралы  жай  түсінік  береді.  Ал 
лингвомэдени  бірлікте  денотаттық  қүрамынан  басқа  үгымдық  компонент 
те бар.  Лингвокультуреманыц үгымдық компоненті сөзді мэдени феномен 
ретінде  сипаттайды,  халықтық мәдениет туралы эртүрлі ақпаратты жүзеге 
асырады. Лингвомэдени бірліктіц концептіден де айьфмашылыгы бар, себебі 
концепт нақты дүниеніц менталдық, білімдік бөлігі. Ол адамныц танымдық 
іс-эрекетініц өзегі, сол арқылы адам элемніц концептуалдық бейнесін сақтап, 
галам  нысандары  туралы  ойын,  түсінігін,  галам  заттары  туралы  білімін 
санасында жинақтап, концептуалды жүйе қүрайды.
Концепт түрлі қырынан -  лингвокогнитивтік, лингво-мәдениеттанымдық 
сипатта  қарастырылады.  Лингвокогнитивтік  түргьщан  алганда,  концепт

серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2015. №2 
179
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
адамның  санасы нда  ғаламның  концептуалды   бейнесінің  оперативті 
мазмүнды  бірлігі  болып табылады.  Лингвомәдени концепт -  көпөлшемді, 
ментальды,  вербалды  қүрылым  ретінде  зерттелінеді.  Оның  қүрамында 
үғымдык.  бейнелілік, денелі-белгілік қүрамалар жүзеге асьфылады  [4,  11]. 
Соңғы компонент арқылы лингвомәдени концепт логикалық, математикалық, 
семиотикалық  концептілерден  ерекшеленеді.  Лингвомэдени  концептің 
лингвистикалық,  белгілілік табиғаты оның тілдік бірліктер  арқылы жарық 
дүниеге  шығып,  объективациялану  қабілеттілігінің бар екенін дэлелдейді. 
Лингвомэдени концептінің когнитивті лингвистикалық қүрылымын зерттеу 
үшін оның когнитивтік моделін зерттеу қажет.  «Үрын бару» лингвомэдени 
концептісін сипаттау үшін оның когнитивтік моделін қүрайық. Бүл модель үш 
деңгейде көрініс береді:  элеуметтік-мэдени, когнитивтік, лингвистикалық.
1.  Ә л еу м еттік -м әд ен и   дең гей .  Ә леум еттік  қүры лымны ң  түрі: 
институционалдық  емес.  Ж ағдаяттың  түрі:  таптауырлық.  Этникалық 
норманың  жүзеге  асьфу  тэсілі:  дәстүрлік(әдет-ғүрып).  Мэдени  ақпаратты 
жеткізу тэсілі -  сөздік-символикалық: күйеу, «қалындық», «қүда», «қүдағи», 
«жеңге»,  «жаушы»,  «күйеу  жолдас»,  күйеудің  киімінің  символикалық 
мағынасы.
2.  К огн и ти втік  деңгей:  1)  ғаламды  ерекше  түрде  қабылдау,  тану 
нэтижесінде адамның, үжымның санасында қүрылған әлемнің концептуалдық 
суретінің бір фрагментін бейнелеу; 2) қазақ тіліндегі әлемнің тілдік суретінің 
дәстүрлік лингвомэдени концептінің когнитивтік моделін қүру; 3) концептің 
когнитивтік  қүрылымдарын  қарастыру;  4)  эдет-гүрыпта  архетиптік  түлга 
ретінде көрініс беретін, үрпақтан-үрпаққа жеткізілетін мінез-қүлықтық әдепті 
сақтау  ережелерін  жүзеге  асыру,  эдет  туралы  конвенциялық  үстанымдар 
туралы  ақпаратты  жеткізу;  5)  конвенциялық  үстанымдардың  фреймін 
сипаттау.  Фрейм -  санада сақталынатын ой-толгаумен байланысты бейне. 
М.Минскийдің  пайымдауынша,  фрейм  -   таптауырлық  жагдаяттың  ой- 
толгаулық  бейнесі.  Фреймнің  бірінші  белгісі  -   таптауырлық  жагдаятпен 
байланысу, екінші белгісі -  қүрылымдыгы. Фрейм бір когнитивтік бейненің 
шеңберінде тілдік жэне тілдік емес білімдерді біріктіреді  [5,  149].
«¥ры н  бару»  концептінің  фреймдік  қүрылымы  бірнеше  когнитивтік 
жэне  әлеуметтік-мәдени,  лингвистикалық қүрамалардан түрады.  Қараңыз: 
конвенциялы қ  үстаны мдардагы   білімдердің  (когнитивті-менталдық, 
символикалық,  эдептік)  шогьфлануы:  а) ж аңадан  келетін күйеу жігіттің 
келуін  с а л т а н а тты   рәсімдеу:  М.  Әуезовтің  «Абай  жолы»  романында 
Абайдың күйеу ретінде баруы суреттеледі. Күйеуді қалындыгымен кездестіру 
үшін Қүнанбай ауылынан отыз шақты аттанган адамдарды Алшынбай, қүда 
жагы салтанатпен қарсы алады:  «цүда,  цүдаги келген күні түнде-ац барлыц 
кец жазыц сый цудалардың  цандайлыц мырзалыцпен келгенін  біліп  цалган. 
Сол түннің  өзінде Алшынбайдыц  барды  аямай,  мырзалыцт^а мырзалыцпен

180 
ISSN 1811-1823. Вест ник ПГУ
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
орай emin, көсілетіні мәлім болган. Қудаги мен күйеулерге арналып үш үлкен 
аппац  үйлер  оңашарац  тігілген  екен»  (М.Әуезов,  «Абай  жолы»,  259  б.). 
«Бүл той Алшынбайдыц үлкен той етем деген  бір мерекесі екен. Жиылган 
цонацтардыц  аттары  топ-топ.  Үйірім-үйірім  цара  нопір  болът  корінеді. 
Жалгыз сол аттардың озі де бір цос жылцыдай.  Әсіресе,  үлкен белгі, тойга 
тігілген үйлер. Солар саны елу-алпыс. Алшынбай ауылынан бір шацырымдай 
жогары  цалың  кок  шалгынныц  ортасына  үзыннан-үзақ  екі  цатар  болып 
тігіліпті. A c піскен жер ол үйлердіц мацында емес,  жаңа Абайлар шъщцан 
ауылдың шетінде. Қазір сол ас басынан анау алыстагы цонац үйлерге царай 
щтушілер жосылып жатыр. Күтушінің бәрі де am үстінде. Бастарын ац 
шытпен  керте  байлап  алган  аспазшылар жиырма  шацты жігіт»  («Абай 
жолы»,  265  б.);  ә)  күйеу ж ағы  қ алы ң ды қ ж ағы н а сы й тартады :  ¥лжан 
Алиіынбайдыкіне  коп  цазына  алып  келді.  Келген  жылцы,  түйеден  басца, 
жыртыстыц  бүл  -  матасыныц  озі  екі  үлкен  атанга  артылып  келіп  еді. 
Оныц іиіінде келінге жасау тігілетін батсайы, мацбал, манат, дүрия, ..болек 
салынган  бірер сандыц.  Осы цымбаттарга толы болса,  озге тецдері цүда- 
цүдагилар  сыбагасы  шапан,  кемзал,  койлек,  шаршы және толып  жатцан 
ырымдар бойынша толенетін сый-сипат»  («Абай жолы», 258 б.);
б) күйеу жігіт ерекше «күйеудің киімін» киіп келуге міндетті: «Басца 
үкі тагу -  бар күйеудің әдеті.  Ол гана емес,  цызыл манат  шапан мен  биік 
өкше етік киіп, елден ерекше үзын тобе тымаща үкі тагып алу,  бүл оцірдіц 
бар  күйеуінің  жолы  болатын.  Абайга  ауылдан  шыгар  жерде  Зере,  Айгыз 
сондай киімдерді әзірлеп, үсынган-ды. Кәрі әже әиіейінде Абайдыц дегеніне 
коне  берсе  де,  бүл түста  ырыц бермей,  цатты  бүйрыц еткен:  «Ата-баба 
жолы  осы! Барган  елің  сені  кіналамайды.  «Әкесі  күйеу,  шешесі  цалыцдыц 
болмаган ба?»деп,  біздімінейді. К и!»-деп, аттанар жерде Абайга жаңагы 
күйеу  киімінің  бәрін  кигізді»  («Абай  жолы»,  260  б.).  Күйеудің  киімінің 
символикалық  мэні -   күйеуді ерекше  көзге  түсіру.  Оның  киімі  оны  күйеу 
екенін танытады;
в)  күйеудің  келуі  күп и ял ы   түрде  өтеді  (үрын  бару):  ешкім  оның 
келгенін білмеуі керек. Қыз бен жігіттің кездесуі алғашқы кезде үрын түрде 
өтеді.  Қыз  бен  жігітті  оңаша  қалдырады.  Бүның  бэрі  қалыңдықтың  әке- 
шешесінің келісімімен олардың еркімен жасалатыны түсінікті, бірақ олар түк 
сезбегендей болады. Қыз ауылдан аса сақтықпен, ешкімге білдірмей шығып 
кетеді,  күйеу  жігіт  те  ешкімнің  көзіне  түспей,  қүпия  түрде  қалындығына 
келеді  [5,  149].  Абайдың  бірінші  рет  барғаны  «үрын  бару»  да,  күйеудің 
қүцалармен бірге бірінші баруы да болып түр: «А байдың бүл келісі: үрын келу 
деп, жыртыс ала келу деп,  кейде есік коре келу,  цол үстау деп те аталады. 
Ең алдымен алгаищы келіс осы»  («Абай жолы», 264 б.);
г)  к ы зд ы ң   т у ы с т а р ы   күй еуге  «ш аш у»  ш а ш ад ы :  «Ш ымылдыц 
түсірулі.  Үй  ішіне  үлкен  әйел  кірді.  Ортадагысы Абайдың  үлкен  енесі  -

серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2015. №2
 
181
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
Алшътбайдыц әйелі,  семіз,  цара бәйбіше. Қасындагы орта жаста,  ац сары 
әйел -  Абайдың өз енесі,  Түсіптің цатыны.
-А л ,  шешелер,  көрімдік! /- Көрімдік кәні! /- Болмаса,  балаларыцызды 
көрсетпейміз,  беті  үялады!  -   деп,  алгаиіцы  келген  келітиектер  күлген 
бойларында шымылдъщпыц шетін үстады. /-Алыңдар! Көрімдік сендердікі! 
Үлкен  бәйбіше:  «Өмір  жасыц  үзац  болсын!  Алды цнан  ж арылгасын, 
царагым!» -  деп,  шашуът шашты
»
 («Абай жолы», 263  б.);
ғ)  қ алы ң ды қты   «үры н  бар ы п »,  көру  үш ін   к үй еу  м ін деттер ді 
оры ндауға  тиіс:  «ентікпе»,  «балды з  көрімдік»,  «есік  аш ар»,  «күйеу 
табақ», «сүтақы», «ат байлар» т.б. сыйларды үлестіреді: 
Жацын отырган 
цыздар күліп жіберді. Жецге Абайдыц ьрлын өзі көтеріп апарып, Ділданыц 
арцасындагы цос бүрымына тигізді.  Әлі деАбай цолыныц астътда жаңагы 
жібекжүр.  Сол жібекпен Абай бір-екірет сипап өтті.  «Қолүстау»,  «шаш 
сипау» деген атацты ырымдар осы («Абай жолы», 267 б.);
д) 
қалы ңды қж ағы т о й жасайды: 
«...мезгілтүскетакаіі беріп, жастар 
еттерін  жеп  болган  кезде,  тыстан:  Той!Той  басталды!
»
  («Абай  жолы» 
265 б.).
«Қына  менде»  дәстүрі  туралы  С.  Кенжеахметов  «Қазақ  халқының 
салт-дәстүрлері мен рәсімдері» кітабында былай дейді: «Қына менде, үрын 
бару -  күйеу жігіттің қалындыққа баруын қүдалықты жасап,  қалың малды 
төлегеннен кейін күйеу бірінші рет өзінің қалыңдығын көруге барады. Осы 
күйеудің салтанатты түрде баруы «үрын келу» деп аталады.  Кей жерде ол 
«қалыңдық ойнау» деп аталады. «Қына менде» жастар мен жеңгелер үшін -  
той.  Болашақ күйеу қалыңдық ауылына жасырын түрде келеді.  Оны ешкім 
көрмеуі  керек.  Қалыңдық  көру  үшін жігіт  жағы  ...тиісті  әдет-ғүрыптарын 
орындайды: «ентікпе»(жеңгелер тез жүргенде ентігіп қалады, сол үшін «сый 
беру керек», «балдыз көрімдік», «ат байлар» т.б.)  [6,  310].
3. 
Лингвистикалық  деңгей: 
бүл деңгейде  «Қына  менде»  дәстүрінің 
менталдық-тілдік сипаты:  осы  концепті  қандай  сөз,  сөз  тіркестер  арқылы 
реп р езен тац и ялан аты н ы   аны қталады .  Л и н гвом эден и   ко н ц еп тін ің  
лингвистикалық  деңгейін  пропозиционалды  деңгей  деп  атауға  болады. 
Концептінің пропозиционалдық деңгейін аталымды-дүниетанымдық кеңістік 
түрінде  көрсетіп,  сондағы  өзекті  пропозицияларды  жэне  перифериялық 
пропозицияларды  табу  қажет.  Бүл  кеңістікте  өзекті  пропозиция  деректі 
тілдік,  парадигмалық,  синтагмалық,  ассоциативтік  байланыстар  арқылы 
жүзеге асырылады. Ал пропозициялар тілдік мазмүнныц бірлігі. Бүл бірлік 
адамныц  сөздік-ойлау  әрекетінде  ой  мен  мэнніц  «жеке  квантын  жүзеге 
асьфуға» бағытталған  [7,  79].
«Қына менде» лингвомэдени концептініц функционалдық кецістігінде 
өзекті  п ропозициялар  ж эне  периф ериялы қ  п ропозициялар  көрініс 
береді: 
а)  өзек т і  п р о п о зи ц и я л а р ,  яғни   «Қ м м а  м ен д е»  к он ц еп тін і

182 
ISSN   1811-1823.  В е с т н и к  ПГУ
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
репрезентациялайтын аталымдар: 
жаушы,  сәтті күн,  цүда түсер,  шеге- 
иіапан,  царгыбау,  бас цүда(главный  сват),  бауыздау цүда(отцы жениха  и 
невесты),  сырт татр,  баталасу,  ниет  білдіру,  жігіт түйе,  кесімді бата, 
кесімсіз бата,  цүда тартар,  цалыц мал,  сүт ацы,  өлі-тірі,  кәде,  киім тігу, 
цүйрыц-бауыр және т.б.;
э) 
шеттегі, яғни  перефириялық  пропозициялар: 
цүда  болуга келді, 
цүда  деспек,  цүдалап  келді,  цүда  -  мың  жылдыц,  күйеу  -   жүз  жылдыц, 
бел  цүда,  царын  цүда,  бесік кертті  цүда,  бесік цүда,  царын  цүда,  аманат 
цүда.  Олар  парадигмалық  қатынастарға  кіретін  синонимдер,  анонимдер, 
синтагмалық қатынасқа кіретін мақал-мәтелдер,  фразеологизмдер  арқылы 
репрезентацияланады.
Лингвомэдени концептінің менталдық мазмүнын объективациялаудың 
тәсілдері  көп.  Когнитивті-пропозиционалдық  талдау  арқылы  концептінің 
менталды мәнін, оның функционалдық кеңістігін жүзеге асыруға болады.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 
Гумбольдт,  В. 
Избранные  труды  по  языкознанию.  -  М.  :  Прогресс, 
1984.
2 Когнитивтік терминдердің қысқаша сөздігі. -  М.,  1996.
3
  Воробьев, В. В. 
Лингвокультурология: теория и практика. -  М.,  1997.
4 
Ляпин,  С. 
X.  Концептология:  к становлению  подхода // Концепты. 
Научные труды центроконцепта. Вып.1. -  Архангельск,  1997. -  С.  11-35.
5 
М и нск ий,  М.  A. 
Framework  for  representative  knowledge  //  The 
psychology of computer vision. Ed. by P.H. Winston. -  N.-Y.,  1975.
6 
Кенжахметов, С. 
К. Қазақ халқының салт-дәстүрі мен эдст-ғүр ы птар ы.
-  Алматы, 2003.
7  Ли,  В.  С.  О 
когнитивно-пропозициональной  структуре  концепта 
// 
Языкознание, 2004. -  № 3.
Материал  18.06.15 баспага түсті.
А. М.  Нурханова
Анализ лингвокультурного концепта «Первое посещ ение женихом 
дома невесты » методом когнитивно-пропозиционального  анализа
Университет «Туран-Астана», г.  Астана.
Материал поступил в редакцию  18.06.15.
А. М.  Nurhanova
Linguocultural  analysis  of the concept  «First visit  of the  groom  to the 
house of the bride» through cognitive-propositional analysis

University «Turan-Astana», Astana.
Material received on  18.06.15.
В статье при помощи метода когнитивно-пропозиционального 
анализа  исс.педуется  концепт  «Первое  посещение  женихом  дома 
невесты», рассматриваются его социолингвистический, когнитивный 
и лингвистический  (пропозициональный) уровни.
The article analyzes the concept o f  «First visit o f the to the house o f 
the bride»,using the method o f cognitive-propositional analysis, discusses 
its sociolinguistic,  cognitive and linguistic (prepositional) levels.
Ә О Ж  373.412.2 
5 . 
С.  Ожекенева
магистрант, JI. H. Гумилев атындағы Еуразия үлттық университеті, Астана қ.
ҚАЗАҚ КҮНТІЗБЕСІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ 
ТЕРМИНДЕРДІҢ АҒЫЛШЫН ТІЛІНЕ 
АУДАРЫЛУ МӘ СЕЛЕЛЕРІ
Қазаң  кунтізбесіне  байланысты  терминдердің  тіл  білімінде 
әр тургыдан  аз  да  болса  зерттеліп  келгені мәлім.  Мақалада  қазақ 
кунтізбесіне  байланысты  терминдердің  агылшын  тіліне  аударылу 
мәселелері қараст ырылган.
Кілтті  создер:  кунтізбе,  қазақ  кунтізбесі,  эквиваленттік 
сәйкестіктер,  аударма нусқалары,  аудармашылық ерекшеліктер.
Халықтық үғым-түсініктер  мен рухани,  мәдени  қүндылықтардан  мол 
мағлүмат беретін қазақ жэне ағылшын тілдеріндегі күнтізбеге байланысты 
терминдер  осы  кезеңге  дейін  салғастырыла  зерттелмей  келеді.  Соңғы 
кездері  аударма  тілдік  кедергілерді  жоятын  күрделі  қүрылымға  айналды. 
Аудармашының  кездесетін  қиындықтары  тілдің  ерекшелігімен  жэне  сол 
тілдің  эр  турлі  жағдаяттарда  кездесетіндігімен  тығыз  байланысты.  Бүл 
жерде үш түрлі қиындықты атауға болады:  тілдік бірліктің семантикалық, 
яғни  мағыналық  ерекшелігі,  «өмір  қүбылысының»  сәйкес  келмеуі,  тілден 
тысқары өмір шындығын суреттеудегі тілді пайдалану,  өмір шындығы мен 
осы шындықты мэтінде суреттеп берудегі өзгешелік. Әрбір тілдің өзіне тэн 
түрақты белгілері бар, өзіне тэн өзгеше мән-мағынасы бар. Бүл өзгешеліктер
серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2015. №2
 
183

184 
ISSN   1811-1823.  В е с т н и к  ПГУ
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
басқа бір тілмен сэйкес келмейді. Аударма ісі бір формадан екінші формаға 
жай  ауыса  алмайды.  Ол  үшін  аудармашыға  қай  тілдік  бірліктің  мэні 
түпнүсқадағы мазмүнға сэйкес елетінін біліп алу керек.
Лингвистикада кездесетін тағы бір екінші кедергі -  эрбір тілдің ерекше лігі 
мен өмір шындығын суреттеуі  [1].  Әрбір үлт өз таным деңгейінің негізінде 
жалпы мэдениетке, өркениетке өз таңбасын қалдырып отырады. Үлттардың, 
этникалық қауымдастықтардың мэдени таным негізінде қалыптасып, түрлі 
дэуірде  түрлі  өзгеріске  үшыраған  тәжірибелі  ілімдерінің  бірі  -   халықтық 
күнтізбе  мен  жылнама.  Күнтізбе  мен  жылнаманы  эр  үлт  өзінше  түсініп, 
өзінше анықтама береді. Ал, Қазақстан үлттық энциклопедиясында күнтізбе 
мен  жылнамаға  мынадай  анықтама  берілген:  «Жылнама  -   оқиғаларды 
болған  жылы,  күні  бойынша  баяндайтын  аса  маңызды  жазба  деректер 
[2; 123]. Күнтізбе (латын тілінен аударғанда 124 қарыз кітабы деген мағынаны 
білдіреді)  -   үзақ  уақыт  мезгілін  есептеудің  аспан  денелерінің  көрінерлік 
қозғалысының  ауық-ауық  қайталану  ерекшелігіне  негізделген  жүйесі, 
анықтамалық басылым»  [2,  132 б.].
Аудармадагы  қиындықтар  түпнүсқада  аталған  кейбір  қүбылыстарға 
байланысты немесе қабылданып, аударылып отырған мәдениеттің аударма 
рецепторларына  белгісіз  жақтарына  байланысты  туындауы  мүмкін.  Бірақ 
тілдік факторлар тек аудармада ғана қиындық келтірмейді жэне  оны жою 
үшін  де  жағдай  туғызады.  Әрбір  тіл  өз  дербестігімен  ерекшеленгенімен, 
оның қүрылысы мен қолданылуы бпрлық тілдерге ортақ бір принцип бар, ол 
аудармада қолайлы жағдай туғызады. Барлық тілдер екі жақты бірліктерден 
қүралады, ол тілдің дыбысталуы мен мағынасына байланысты. Олардың бэрі 
сөздік қүрамнан,  грамматикалық қүрылысынан түрады,  ойды жүйелеп бір 
адамнан басқа үлт өкіліне жеткізудің қүралы болып есептеледі. Барлық тілдер 
хабарлама  қүраудың,  тілден  тысқары  шындықты  берудің  басты  қүралы. 
Тілдер  эр  түрлі  амал-тәсілдермен  түсінікті  болған  уақыт  категориясын, 
уақытын  жекелеген  заттар  мен  қүбылыстардың  атауларын,  жекелеген 
обьектілердің белгілерін, басқа да модельді атауларға түсініктеме береді.
Парсы аңызы бойынша, адам бүдан сегіз мындай жыл бүрын, фервердин 
айының бірі күні (хурмуз күні) жаралған.  Ол уақытта Күн жазғытүрғы күн 
мен  түннің  теңелу  нүктесінде  болган.  Осы  127  аңызға  сүйеніп  парсылар 
бірінші фервердинді жыл басы деп есептейді де, оны жаңа жыл күні -  науру з 
деп атайды.  Сондықтан өзге он бір айдың бірінші күндері ғана хурмуз деп 
аталады, фервердиндегі хурмуз наурыз болады. Науруз -  біздің есебімізше 
22 март. Парсылар бүл күнді су шашысып, біріне-бірі қонақ болып, қант жеп 
т.б.  ьфымдар жасап мейрамдаған  [3,  75  б.].
Аударма кезіндегі процесте эртүрлі тілдегі мәтіндер арасында белгілі 
бір қатынас  орнатылады,  аудармаға зер сала отырып,  оны қолдану кезінде 
салы сты рмалы   түйіндеу  жасалады.  М әтіндерді  салы сты ру-аударма

серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2015. №2
 

жүктеу/скачать 5,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: