Свидетельство

186 
ISSN   1811-1823.  В е с т н и к  ПГУ
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
көп  емес,  бірқатар  сөздер  -   көп  мағыналы  сөздерді  жеке  мағынасынан 
ғана  қарастырады.  Мысалы:  күнтізбені  ертеде  Қазақстанлы  мекендеген 
халықтар  табиғат  қүбылыстарына  негіздеген;  «аласапыран»,  «күзем», 
«соғым» т.с.с. Біріншіден, алғашқы күнтізбелер жеке бір данышпан адамның 
немесе бір дарынды халықтың ойлап шығарған өнертабысы емес, көптеген 
халықтардың  мыңдаған  жылдар  бойы  жинақталған  өмір  тәжірибесінің 
нәтижесі. Екіншіден, алғашқы күнтізбелер жер бетіндегі табиғи қүбылстарға
-  қардың кетуі, өзендердің тасуы, дауылдардың соғуы, қүстардың келуі тағы 
басқаларға  сайып  келгенде  ауа  райына  байланысты  болған.  Үшіншіден, 
алғашқы күнтізбелер эр түрлі болған, олардаға жыл басы, жыл ішіндегі айлар 
мен күндердің саны эр түрлі жэне  эр халықтың түрмысына сәйкес болған. 
Төртіншіден, алғашқы күнтізбелерде сағат, минут, секунд, ғасыр өлшемдері 
болмаған, ай есебі тиянақсыз болған  [2,  50 б.].
Бір ағылшын сөзінің мағынасына, бірнеше қазақ сөздерінің үқсас болуы 
мүмкін, яғни берілген сөздің қазақ тілінде бірнеше аналогтың сәйкестігі болады. 
Бүл  үқсастық  -   варианттық  немесе  нүсқалық  үқсастық.  Аудармашыға  дэл 
үйқасатын нүсқаудың бірін тандауы қажет. Сөздікте берілген кейбір лексикалық 
нүсқаулы үйкастыктар.  аудармашьшы қанағаттандырмайды.  Контекстуалды 
мағынаны көрсету үшін аудармашы өзі керекті сөзді табуы тиіс.
А ударм аны ң  н егізгі  тәсілдері:  аударм аны ң  тран скри п ті  жэне 
транслитерациясы, калькалық жэне лексикалық-семантикалық ауыстырулар. 
Контекстік  лексикалық-грамматикалық  трансформацияға  антонимикалық 
аударма, көркем аударма жэне колигенсациясы жатады. Аудармада эр түрлі 
қосылуларды,  қосымшаларды  қолдануға  болмайды.  Аудармашы  мэтінге 
сьфттай мағыналы аудармаларды қоса алады. Кейбір кезде аудармашы қазақ 
тілінің зандарын бүзбау үнгін қосымшаларды қосады. Лексикалық ауыстыруда 
аудармашы  аудармада  контекстке  байланысты  сөздік  жэне  эквиваленттік 
сәйестіктерді  қолданбауы  мүмкін.  Ол  осы  сөздің  аудармасын  контекстке 
байланысты іздейді.  Осындай әдісті «контекстік ауыстыру» деп атайды.
Ағылшын тілінде кең мағыналы кейін басқа тілдерде толығырақ, дәлірек 
анықталатын сөздер көп: violence, nation. Қазақ тілінде осыған үқсас жалпы 
кең  мағыналы  сөздердің  қолданылуы  өте  сирек  кездеседі.  Аудармашы 
лингвистикалық  жэне  статистикалық  қазақ  тілі  нормасынан  қүтылу  үшін 
бірнеше  сөздерді жіберуі  мүмкін.  Бірақ эрбір жіберілген  сөз  айқындалып, 
аудармаға қиын сөздерді жібермей, ағылшын тілінде синонимдік нүсқаларын 
қолданады.  Аудармада  эр  мағыналы  синонимдер  жіберіледі  [5].  Аударма 
кезінде сөз тіркесі, мағынальщ топ немесе сөйлем таныстьфлмайды. Шамадан 
сөздік сәйкестіктен немесе сөйлем қүрамындағы бөлек сөздің мағынасынан 
бас  тарту,  тек  қана  қажеттісі.  Мағынаның  маңыздысын  түсіну,  бүкіл 
аударманы толық қазақ тілде мәнерлеу керек, кейде өте алшақ сөз үзақтығы 
болған кезде, біз қабылдау мағынаға жүгіреміз.

серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2015. №2 
187
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
Мағынальщ  даму  дегеніміз  -   сөз  немесе  сөз  тіркесіне  сэйкес  сөздіктен 
тікілей  бас  тарту  деген  сөз.  Олай  болса,  негізінде  мағналық  даму  тым 
қарапайым  жеңіл  қабылдаудың  лексикалық  өзгеруден,  дэлелдеуден,  топтап 
қорытудан  айьфмашылығы жоқ.  Айьфмашылығы -   киындыкты  қабылдауда 
ғана.  Мағыналық даму  бір ғана алынған сөзге гана емес, сөз тіркесіне немесе 
мағынальщ  топқа  қарайды.  Сөз  жэне  сөз  тіркесі  үзактыкта  жэне  аудармада 
себеп-салдарлы  қатынаспен  байланысты.  Қазақ  жэне  ағылшьш  тілдеріндегі 
паремио логиялық бірліктерді тіл иелерінің тарихымен, дүниетанымымен, рухани 
жэне дэстүрлі түрмыстың мэдениетімен сабақтастьфа қарастьфу нэтижесінде 
қарастьфылған түжырымдар жалпы жэне тіл білімі, аударма лингвомәдениеттану 
ғылымдарьш теорияльщ түрғыдан жетілдіруге белгілі бір дэрежеде үлес қосады.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 
Аристов, 
Н. 
Б. 
Основы перевода. -  М.,  1959.
2 
Ы сқақов, 
М. Халық календары. -  Алматы  :  Жазушы, 2009.
3 
Латыш ев, Л. 
К. Технология перевода. -  М.,  1989.
4 
Львовская, 
3. Д. Теоретические проблемы перевода. -  Минск,  1985.
5 
А санова, 
Г.  Н.  Қазақ тіліндегі халықтық күнтізбе мен жылнаманың 
этномәдени болмысы. -  Алматы, 2014.
Материал 27.04.15 баспаға түсті.
Б.  Ожекенева
Проблемы перевода терминов казахского календаря на английский 
язык
Евразийский национальный университет 
имени Л. Н. Гумилева, г.  Астана.
Материал поступил в редакцию 27.04.15.
В.  Ozhekeneva
Problem s  of translation  of term s  of the  Kazakh  calendar into  English 
language
L. N.  Gumilyov Eurasian National University, Astana.
Material received on 27.04.15.
В  данной  ст ат ье  рассм ат риваю т ся  проблемы  перевода 
терминов казахского календаря на английский язык.
In  this  article  the problems  o f translation  o f  terms  o f  the  Kazakh 
calendar into English language are examined.

188
 
ISSN  1811-1823.  В ест ник П Г У
Э хлл Е 5 »л «2 3> л да Э хл л е5 »л «2 3> л д аЭ хл л е5 »л « 23> л д аЭ хлл е5 ^
ӘОЖ   811.512.122’373 
Г . 
Ж. Өтемісова
ф.ғ.к., доцент, Алматы Менелдмент Университеті, Алматы қ.
УӘЖЖӘНЕ УӘЖДІЛІК ТЕОРИЯСЫ: ШЫҒАРМА 
ТІЛІНДЕГІКӨНЕРГЕН АТАЛЫМДАРҒА ҚАТЫСЫ 
(НҮРТУҒАН ШЫҒАРМАЛАРЫ БОЙЫНША)
Бүл  мақалада  иіыеарма  тіліндегі  көнерген  аталымдардың 
даму  жолдары  мен  цалыптасуында  сапальщ  өзгеріске  үшырауын 
саралау  тіл  біліміндегі уәж   және уәжділік  теориясы  түргысынан 
ңараст ырылды.
Кілтті  сөздер:  уәж,  уәж ділік,  көнерген  аталымдар,  әдеби 
шыгарма,  сөздердің көнеруі,  зерттеушілгр.
Әр атаудың астарында үғым түрады, ал үғым зат я қүбылыстар жөнінде 
пайымдаудың  жиынтығынан  қалыптасады.  Ономасиология  таныммен 
тікелей  байланысты,  яғни  үғымның  қалыптасуына  қандай  уәждер  негіз 
болады, соны зерттейді, анықтайды.
Негізінен, тілдің ішкі дамуы -  таза лингвистикаға қатысты жағы болса, 
ал  сьфтқы  дамуы  -   экстралингвистикалық  жағы  (қоғам,  табиғат,  таным) 
арқылы атаудың мэні ашылады, яғни зат -  үіі.ім -  атау -  таңба арасындағы 
үдеріс тікелей аталым теориясымен жүзеге асады.
Тіл бірліктерінің уэжділік қасиеттері туралы пікірлер Н. О. Оралбаева, 
А. Салқынбай, Б. Қасым, JI. К. Жаналина еңбектерінде қарастырылады. Осы 
мәселені көтерген ғалымдардың барлығыуэжділікті сөздің ішкі мағыналық 
қүрылымымен байланыстырады.
Уэжділік  форма мен мазмүн арасын байланыстырушы қүрал,  маңызды 
белгілерінің  бірі.  Уэжділік  кез  келген  сөзге  тэн  емес,  дәлірек  айтсақ  оның 
ішкі  формасына.  Сөздің уэжділігін  ашпас  бүрын  оның  мазмүны  мен  ішкі 
формасыньщ сэйкестілігіне мэн берген жөн.  Уэжділік шекарасы лексикалық 
мағьшаньщ оның ішкі формасына өзектелген бөлігімен айқындалады [1,1586.].
А.  И.  Моисеев  сөздің  ішкі  мағыналық  қүрылымы  мен уэжділігін  бір 
деңгейде  қарастырады.  Ғалым  уэжділік  белгіні  таңдау  кездейсоқ  эрекет 
еместігін дэлелдеуге тьфысады, нысанға ат беруде адам оның ерекшеленер 
белгісінтанидыжэне тандайды дейді [2,130 б.]. Яғни атаулардыңуэжділігі 
сөз мағынасын тудыратын түбіртектің мағыналық қатынасынан анықталады.
Алғаш  уәждеме  мен  уэж ділік  үғымдарын  ажырата  қарастырған 
М.  М.  Гинатулина.  «От  мотивации  следует  отличать  мотивированность. 
М отивация  есть  обязательная  ступень  предноминативного  процесса.

серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2015. №2
 
189
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
Мотивированность лексических единиц и может отсутствовать»  [3,  27  б.]. 
Яғни уэждеме барльщ туынды сөздерге ортақ үғым болса, сөздің уэжділігі кез 
келген туындыга тэн қүбылыс емес. Лексикалық бірліктер өзінің уэжділігін 
тарихи түрғыдан жоғалтуы мүмкін, бүл оларды жалған у эжділікке де апарады. 
Л.  К.  Жаналина  сөз  уэжділігін  сөзжасамдық  негізгі  көрсеткіш  ретінде 
таниды [4,  374-390 бб.].  Сөздердің ішкі мағыналық қүрылымынан олардың 
лексикалық мағынасын айқындай алмау,  олардың уэжділігін, яғни мағына 
себептігін жоққа шығарады. Көнерген аталымдарда олардыңуэжділігі адам 
танымымен тығыз байланысы қарастырылады.  Олардың уэжділік дәрежесі 
тура  мағыналы  сөздерден  алшақтау  болады.  Өйткені,  нақты  заттардың 
білім  қорын  негізге  алуда  адамны ң  ассиоциациялы   түсінігі  де  аталы м  
ж асауға қаты насады . Нақты заттар мен қүбылыстар туралы ақпарат оның 
лексикалық  мағынасынан  танылады.  Өйткені  сөздіктерде  таңбалардың 
беретін үғымдары мен түсініктері лексикалық мағынада жинақталады.
Сөздің  уэжділігі  қүбылысын,  оның  ғылыми  мәртебесін  жан-жақты 
саралауға арналған еңбегінде О. И. Блинова «уэжділік -  сөздің таңбалануы 
мен мағынасының байланысын көрсететін қүрылымдық-мағыналық қасиеті» 
деген  анықтама  береді  [5,  191  б.].  Ғалым  сөздің  уэжділігін  айқындауда, 
оның  дыбыстық  түрпаты  мен  лексикалық  мағынасына  назар  аударамыз 
деп көрсетеді.  Сөздердің таңбалық  сипаты мен  лексикалық  мағынасының 
арасындағы  байланысты  зерделесек,  туынды  сөздердің  көбінің  таңбалық 
сипаты  мен  лексикалы қ  мағынасы  арасында  байланыстың  барлығы 
көрініп түрады,  сондықтан  да  олар уэжді  соз деп  танылады.  Тек олардың 
уэжділігі тура мағыналы сөздердегідей бір денотатқа бағынбайды. Көнерген 
аталымдардың уэжділігін  анықтау  үшін  ауыспалы  мағынаға  арқау  болып 
түрған нысан белгісін тану қажет болады.
Тіл  бірліктерінің  ішкі  мағыналық  қүрылымы  аталым  процесінің  өту 
зандылықтарының көрінісі болғандықтан, оның уэжділігін де көрсетіп түрады. 
Ол  жайында  М.  Н.  Янценецкая  мынадай  пікір  айтады:  «Внутренняя  форма 
слова  -   выраженных  мотивировочный  признак.  Особенности  ее  строения, 
определяемые  закономерностями  номинативного  процесса,  тесно  связаны 
с  явлением  мотивированности  слова»  [6,  17-33  бб.].  Демек,  аталым  процесі 
зандылықтарына  сәйкес  сөздің уэжділігі  оның  қүрылымындағы уәждемелік 
белгімен  айқындалады.  Сөзжасамдағы  негізгі  үғымдар  ретінде  сөздің  ішкі 
мағыналық қүрылымы, уэжділігі, уәждемелік белгісі барлығы да аталымның 
жасалуын,  оның  мағыналық  негізділігін  сипаттауға  қолданылады.  Сөздің 
мағыналық қүрылымы аталым жасаудың негізгі категориясы болып табылады. 
Ол туралы ғалым Б. Қасым:« Заттың күрде лі атау ларының мағыналық қүрылымы
-  көп жайттардың себебін, мэнін ашуға мүмкіндік береді. Демек, іппсі мағыналық 
қүрылым -  аталымның дербес мағыналы лексема ретіндегі үстанымы. Заттың 
күрделі  аталымдары  сыңарларының  арасындағы  мэн-мағыналық  байланыс

190 
ISSN  1811-1823.  В е с т н и к  П Г У
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
түрлері  олардың уэжділік дәрежелерін  көрсететін  болса,  солардың  негізінде 
екінпгілік аталымның жасалуы, дэлірек айтқанда уэж түбір жэне қүрылымға, 
сол сияқты мағьшаға тэуелді келеді» -  деп анық көрсетеді [7, 84 б.].
Т ілім іздегі  өсім дік  атауларыны ң  у эж діл ігі  ж айы нда  ж азы лған 
¥ .  Б.  Әділбаеваның  зерттеу  жүмысында  уэж,  уэжділік  теориясы  туралы, 
олардың  термин  ретіндегі  ролін,  орнын  өзге  ғылым  салаларындағы 
уэжділіктің  үғымдық  сипаттарын,  сөзжасаммен  байланысын,  номинация 
теориясымен арақатынасын өсімдік атауларын негізге ала отырып жазған. 
Зерттеуші  өсімдік  атауларына  байланысты  уэжділікті  төрт  түрге  бөліп 
қарастырады:  1)  дыбыстық  уэжділік;  2)  морфологиялық-синтетикалық 
уэжділік; 3) синтаксистік-аналитикалықуәжділік; 4) лексика-семантикалық 
уэжділік  -   деп  бөледі  де,  уэжділік  үғымына  мынадай  анықтама  береді: 
«Уэжділік -  атау сөз бен сол сөз белгілеп түрған реалды заттар арасындағы 
мағыналық байланысты айтады» -  деген пікірге келеді [8,121 б.]. Мағыналық 
байланыс нысандардың білім қорындағы ақпараттары арқылы жүзеге асады.
Сөз  мағынасының  өріске  түсуі  қоғамның  дамуымен  бірге  жүріп 
отыратын  қүбылыс.  Белгілі  тарихи  кезендер  мен уақыт  сол  кеңістікке  сай 
үғымдық жаңалықтар әкеледі. Жаңадан танылған үғымдар тілде түрлі тәсілдер 
арқылы, соның ішінде сөз мағынасының өзгеруі, жаңаруы арқылы іске асады. 
Сөз  мағынасының  өзгеруін  тілімізде  соңғы  кезеңдерде  бүрыннан  сөздік 
қорымызда бар атаулардың қолданыс аясы тарылып, бір кездердегі көнерген 
(архаизм) делінген аталымдар жаңа мағынаға ауысып, тілдік айналымға кіре 
бастағанынан да көруге болады. Академик I. Кеңесбаев пен F. Мүсабаев: «Сөз 
мағыналарының көпшілігі семасиологияньщ белгілі зандылықтары бойынша 
жасалады.  Оның  бастылары:  үқсату  заңы  (метафоралану);  функционалдық 
семантика заңы, бөлшектің бүтінге айналу заңы; мағыналардың кеңеюі мен 
тараюы» деген секілді зандылықтардың негізінде жүзеге асатындығын атайды 
[9,315 б.]. К. Аханов та жаңа жоқтан пайда болмайтынын, оның байырғытілде 
бар жалпы халықтық лексикадағы лексемалардың мағыналарының өзгеріске 
түсуінен жасалады деген түйін жасайды [10, 496 б.].
Уақыт  өте  келе  сөздің  атау  болып  қалыптасуындағы  бейнесі,  уэжі 
солғынданып, тіпті, бүрынғы мағынасы тасаланып, үмытылады. Сондықтан 
көнерген аталымдарды да басқа тілдік қүбылыстардан ажырататын негізгі 
белгілерін уэжділік теорияларына сүйеніп, анықтауға болады.
Ақын  шығармаларының  лексикасындағы  көнерген  аталымдарды 
(архаизмдер мен историзмдерді) эңгіме еткенде, объектіге екі шамадан қарау 
керек. 
Бірі 
-  ақындардың өз түсында-ақ көнерген немесе көнере (пассивтене) 
бастаған аталымдар тобы, 
екіншісі 
-  қазіргі нормадан қарағанда көнерген 
болып есептелінетін аталымдар.
Халықтың  ауызекі  сөйлеу  тілін,  ғасырлар  бойы  шыңдалған  ауыз 
әдебиетін, сондай-ақ өзіне дейінгі жэне  өзіне түстас қаламгерлер үлгілерін

жақсы  біліп,  солардың  тілін  сарқа  пайдаланған  ақындар  өз  лексиконына 
қазақ тілінде бүрынырак қолданылып, өз заманында көнерген немесе көнере 
бастаған аталымдарды да шебер енгізген.
Бір  кезде  тіпті  үмытылып  кейінгі  үрпақтарға  түсініксіз  көнерген 
аталымдар эртүрлі себептермен лексиканың активті қүрамына қайта оралып, 
күнделікті түрмысқа жиі қолданылатын дәрежеге жетіп, активтенеді.
Ескере  кететін  қүбы лы с,  көнерген  аталы м дарды ң  сол  дэуірде 
бірнеше  мағынасы  болған,  ал  қазір  қайтадан  қолданысқа  енген  көнерген 
аталымдардың  бір  ғана  мағынада  қолданылатыны  немесе  бір  үғымды 
білдіретін көнерген аталымдардың бірнеше жаңа мағыналары кездеседі. Бүл 
қүбылысты  Нүртуған  шығармаларындағы  көнерген  аталымдарды  арнайы 
зерттеу барысында анық байқауға болады.
Уәжділік, аталым теорияларын жан-жақты қарастырып, нақты түжырым 
жасаған ғалым Б. Қасым:« Дэуір өткен сайын атаудың кальштасуындағы о бастағы 
негіз -  уэж белгілер үмытыла бастайды.  Егер тілдегі атаудың түп-негізіндегі 
мағынасы үмытылса немесе көмескіленсе, яғни неғүрлым ішкі қүрылым өзінің 
негізгі  лексикалық  мағынасынан  алшақтаған  сайын,  жасалымдағы  дерексіз 
мағьшалардьщ қалыптасуына, мағыналы дамуына, ау ыспалы мағынаның пайда 
болуына  әкеледі.  Күрделі  атаулардың  жасалуындағы  метафора,  метонимия, 
мағынаның тараюы, кеңеюі т.б. сөзжасамдық амалдар күрделі аталымның ауыс 
мағынасын тудыратын өнімді тәсілдердің бірі»  [11,7 6 .],- дейді.
Ғалым  Ғ.  Қалиев  пен  Ә.  Болғанбаевты ң  «Қ азіргі  қазақ  тілінің 
лексикологиясы мен фразеологиясы» еңбегінде:  «сөз мағынасының кеңеюі 
деп  сөздің  түлғасын  өзгертпей-ақ  бүрыннан  белгілі  мағынасының  үстіне 
жаңа  қосымша  мағыналарға  ие  болуын  айтамыз.  Ал,  сөз  мағынасының 
тарылуы тарихи, қоғамдық, элеуметтік т.б. жағдайларға байланысты сөздің 
кейбір  мағынасының  қолданыстан  шығуып  қалуын  білдіреді»  деп  нақты 
түжьфымдайды  [12,  86 б.].
Жоғарыдағы айтылғандарды мына бір мысалмен дәлелдеп кетуге болады:
Мысалы, Сен хан цызы ханымга,  Зайыптыц келді цайымы.  Әрі батыр, 
әрі бекКөрсеткен жауга 
зайырды
 [17,111 б.]. Мүндағы зайыр казіргі ашык, 
жарцын  сөзімен  еш  қатысы  жоқ  жэне  осы  қүрамда  мағынасы  бүрынғы 
мағынасынан  алшақтап,  көмескіленген,  түп-негіз  мағынасы  -   ақын  өмір 
сүрген  түста  көрнекті,  көрсетерлік,  мацтанарлыц  деген  мэнді  білдірген. 
Кейіннен зайыр 
-
 мағыналық дамуға түскен: аныц, тәуелсіз,  күмәнсіз деген 
мағынада  жүмсалған.  Қазақ  тілінің  сөздігінде  «зайыр»,  «зайыры»  жэне 
«зайырлы»  сөздерінің мағынасы айтылған:  I Зайы р -  анъщ,  айцын,  ашыц;
II Зайы ры  -  сірә,  тегінде;  III Зайы рлы  -  білгір,  білімдар  [13, 267 б.].
М.  Бүралқыүлының  басқаруымен  шыққан  қазақ  тілінің  түсіндірмелі 
сөздігінде «зайьф» сөзінің бір ғана мағынасы түсіндірілген:  Зайы р -  анық, 
нақ, дэл  [14, 224 б.].
серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2015. №2
 
191

192 
ISSN   1811-1823.  В е с т н и к  ПГУ
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
Н. 
Ондасыновтың «Арабша-қазақша сөздігінде» зайыр сөзінің екі түрлі 
мағынасын түсіндіреді:  I Зайы р -  аныц аиіыц,  күмәнсіз,  жарыц,  жылтыр, 
көрнекті, көзгетүсетін; І І З а й ы р - сыртцы, сырт, түр, келбет [15,1106.].
Араб  тілінде  занирун  (блестящий,  яркий,  цветущий,  прекрасный) 
жарцын,  аныц,  айцын,  тамаша,  көркем  деген  мағынада  қолданылады 
[16, 4216.].
Келтірілген деректердегі аталымдарға уэж (себеп, негіз) болған негізгі 
қасиеті,  олардың  ерекиіелік,  айрыциіалыц  белгісінің  болуы  жэне  олардың 
көзге көрсетерлік қасиетін көрсетеді, яғни ономасиологиялық белгісі уэжі 
жэне атаудың жасалуында ішкі мағыналық үйлесімі мағьша мен түрпатының 
қалыптасуына, сөйтіп аталымның таңбалануына себеп болған.
Ш ы ны нда  да  м үндағы   зайы р  сөзі  қазір  ж оғары да  келтірілген  
шығармадағы  мағы насы нда  қолданылғандай  еркін  қолданылмайды. 
Қазақстан  өз  алдына  тәуелсіз  мемлекет  болғалы  кешегі  көнерген  аталым 
қолданысқа  қайта  ене  бастады.  Қазіргі  тілімізде  зайыр  сөзі  бүрынғы  тар 
мағынасында  емес,  зайыр  зат  есіміне  -лы,  сын  есім  тудьфатын  жүрнақ 
жалғанған түрінда (формасында) кең мағынада қолданыс табуда.  Мысалы, 
зайырлы мемлекет,  зайырлы ел т.б. Бүл жерде «жарқын мемлекет, тәуелсіз 
мемлекет» деген мағынаны білдіреді. Зайыр сөзінің мағыналық өрісі: аныц, 
күмәнсіз,  дәл,  нацты,  аиіыц деген  синонимдік қатар  түзеді.  Зайыр  сөзінің 
өзек семасы аныц деген сөздің негізінде пайда болған.
Ақын шығармаларындағы көнерген аталымдардың қолданылуын қазіргі 
тіл қолданысымен  салыстырғанда,  сөз  мағынасының кеңеюі мен тарылуы 
бірден көзге түсетін қүбылыс.
Қорыта келе, мынадай түжырым жасауға болады:
-  көнерген аталымдардың астарында уэж жатады, уэжділік аталымның 
пайда болуына негіз болады;
-  көнерген аталым негізіне себепші уэжділіктің бір белгісі түрткі болу 
керек;
-  уэжділік белгілерге:  пішін,  түс,  қызмет,  колем,  сапа,  мөлшер,  орын 
т.б. жатады;
-   эрбір  көнерген  аталымның  семантикалық  қүрылымында  уэжділік 
ерекш еліктері  эртүрлі  қалыптасқан.  Дегенмен,  көнерген  аталымның 
лексикалық  мағынасының  қалыптасуына  заттық  белгілер,  сол  аталымның 
уэждемесіне негіз болғандығы айқын аңғарылады.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 
К ияк, Т. Р. Мотивированность лексических единиц (количественные 
и качественные характеристики). -  Львов, Вища школа,1988.-158 с. -  ISBN 
5-292-00119-8

серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2015. №2
 

жүктеу/скачать 5,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: