Свидетельство

қүрылымы,  компоненттерінің байланысу тәсілдері,  синтаксистік белгілері, 
инверсиялануы  С.  Кенжемүратованың,  фразеологиялық  түтастықтар  мен 
мақал-мэтелдер  үласымдылығы.  танымдық-прагматикалық  аспектілері 
Д. Бегалықызының ғылыми зерттеулерінде баяндалған.
Тіл-тілдегі паремиологиялық жүйені салыстыра-салғастыра  зертгеуге 
арналған  жүмыстар  қатарының  біртіндеп  толығып  келетіндігі  байқалады. 
Мысалы, А. Нүрмахановтың зертгеуі түркі тілдеріндегі мақал-мәтелдердің 
жалпылығы мен кейбір өзгешеліктерін саралауға бағытталса,  Э. Мүқышева 
қазақ жэне неміс тілдеріндегі мақал-мэтелдерінің өзара сәйкес түстары мен 
ерекше  белгілерін,  үлттық,  мэдени  компоненттерін  анықтайды.  Зерттеу 
нысаны  ретінде  алынған  тілдік  бірліктердің  лексико-грамматикалық 
ерекшеліктері,  қазақ  жэне  араб  тілдеріндегі  мақал-мэтелдердің  жасалу 
жолдары,  типологиялы қ  универсалия  жэне  уникалия  қүбы лы стары  
А.  Донбаеваның жүмысында қаралған.
Сонымен,  қазақ  мақал-мәтелдерінің  зерттелу  тарихына  шолу  жасау 
барысында оның бес бағытта жүргізіліп келгендігі анықталды: а) тілішілік, 
яғни  бір  тіл  аясындағы  зерттеулер;  э)  туыс  тілдерді  салыстыра  талдауға; 
б)  әртектес  тілдер  бірліктерін  салғастыра  қарауға;  в)  этнолингвистикалық 
астарьш ашуға жэне г) қолданбалы мақсатқа негізделген зерттеу жүмыстары. 
[3,236]
Мақалдар -  қалай, тура сол ойды эртүрлі сөздермен айтуды үйрену үшін 
берекелі мэлімет.  Монолог иен диалог сөйлеуіне үйретуде  олар  ауыспалы, 
сондықтан тандалған тақырып өзекті болып табылады. Мақалдар -  ауызша 
халық шығармашылығының кең тараған коне жанры. [4,986] Олар адамдарды 
баяғыдан бері алып жүреді. Тиянақты үйқас, кэдімгі формасы, қысқалылық 
сияқты мәнерлі сөздер мақалдарды түрақты, есте сақтаулы, сөйлеуде қажет 
етеді. Мақалдар коне заманда пайда болды, жэне өз пайда болу тарихымен 
ғасьфлар тереңіне кетеді.  Олардың кобі жазу  шықпай түрып иайда болды. 
Сондықтан  олардың  алғашқы  қайнар-көздері  туралы  мэселе  ашық  болып 
саналады. Мақалдарды мәтелдерден айыру керек. Мақалдың басты өзгешелігі 
оның  бітімі  жэне  дидактикалық  мазмүны  болып  табылады.  Мәтел уйрету 
мінезімен, ақылды қорытындының бітімсіздігімен айьфылады.
Мақал  деген  -   халықтың  ғасьфлар  бойғы  дүниетанымы,  тэжірибесі 
жинакталып берілген, мазмүны жағынан ғибрат, өсиет сияқты, ізгі қасиеттерді 
уағыздайтьш, қүрылымы жағынан эрі көркем, эрі ьфғақты, ықшам нақыл сөз. 
Мақал формасы жағынан аяқталған сөйлем ісиеттес. Мақалдардьщ копшілігі 
екі компонентті, яғни қүрмалас сөйлем типтес болып келеді.  (түстік омірің 
болса,  кештік мал жина;  ер бір рет өледі,  ез мың рет өледі т.б.).  Мағынасы 
жағынан  екі  ко м п о н ен т  мақалдың  алдыңғы  бөлімінде  эр  нәрсенің жайы 
не әрекетінің жағдайы, шарты байымдалса, кейінгі бөлімінде соған қатысты 
қорытынды, түйінді пікір түжьфымдалады (бір кісі таққа отырса, қырық кісі
178
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

атқа отырады; ер арыса аруақ, ат арыса тулақ т.б.). Бірақ мақалда айтылатын 
ойдың  өзара шарттылығы міндетті болмай,  логикалық жағынан  бір-біріне 
үқсас өмірдегі қүбылыстар оның екі бөлімінде де байымдау түрінде берілуі 
мүмкін. [5,50-526]
«Мақал - тэжірибе туындысы» дегендей, мақал-мэтел үзақ тэжірибеден 
туындаған  қысқа  түжырымды  сөз  тіркесі.  Қазақ  мақал-мәтелдері  сияқты 
ағылшын мақалдарында да айтылатын ой жүйеленіп,  қысқаша ғана сөзбен 
жеткізіледі.  Оларда да эр түрлі тақырыпқа байланысты пікірлер айтылады. 
Халық  мақал-мәтелдерде  сөзді  барынша  үнемдеп  қолданады.  Мақал- 
мэтелдерде  дүниетаным  мен  даналық  сақталып,  атадан  балаға,  үрпақтан 
үрпаққа  үзілмей  ауысып  келе  жатқан  асыл  мүра,  рухани  қазына  болып 
табылады. [9,556]  Мақал-мәтелдерден  біз  белгілі  бір  халықтың  үлттық 
болмысы,  рухани  -   заттық  мәдениеті,  дүниетанымы,  салт-дәстүрі,  әдет- 
ғүрпы, наным-сенімі т.б. туралы бай ақпарат аламыз.
Мақал  өмірдегі  түрлі  қүбылысты  жинақтап,  түйіп,  ықшамдап  беріп, 
бір  не  екі  тармақтан  түратын,  алдыңғы  жолдарында  пайымдап,  соңғы 
жолдарында  қорытылған  ой  айтатын  халықтық  бейнелі  по этика лық 
жанрдың бір түрі,  ғасьфлардан екшеліп жеткен терең мазмүнды,  тақырып 
аясы кең сөз мәйегі.  Мақалдар  көбіне  өлең үлгісінде  кейде  қара сөзбен де 
айтылады. Үйқасқа (“Қайраңы жоқ көлден без, қайырымы жоқ ерден без”), 
аллитерацияға (“Етігін шепшей ер шьщаймас”), ассонансқа (“Қатты жерге қақ 
түрар, Қайратты ерге бақ түрар”) қүрылады. Мақалдар тура жэне ауыспалы 
мағынада  қолданылады.  Ауыспалы  мағынадағы  сөздер  ішкі  астары  бар, 
түтас бір ойды білдіреді (“Бір жеңнен қол шығар, бір жағадан бас шығар”), 
(“Ырысқа қарай үл өсер, Қонысқа қарай мал өсер”), (“Ел -  ырыстың орманы, 
ер -  ьфыстың қорғаны”), (“Ер жігіт үш ақ үй тігеді, үш қара үй тігеді”). [6,276]
Ағылшын  тіліндегі  жалпыхалықтық  мүраны  жинақтап,  жариялау 
жүмыстары сонау көне ғасырда қалыптасып, күні бүгінге дейін дәстүрлі түрде 
жалғасып келеді. Тарихи деректерге сүйенер болсақ, өте көне мақал-мәтелдер 
тізбегін  қамтитын  алғашқы  “Book  of Proverbs  in the  Old  Testament”  атты 
топтама V ғасырда жарық көрген. Кейінгі жинақтар халық игілігіне айналған 
осы іске  етене  араласып,  зор  еңбек сіңірген  оқымысты ғалым  Дезидериус 
Эрасмус есімімен тығыз байланысты.  Оның  1500 жылы “Collectanea”  (818 
ММ), 1508 жылыВенецияда “Chiliades” (3260 ММ) деген атпен жарияланған 
жинақтары 1515-1536 жылдары аралығында толықтырылып қайта басылып 
шықты.
Артына өшпес тарихи із қалдырған ғалымдардың бірі Джон Хеуд (John 
Heywood)  өзінің алғашқы “A Dialogue Containing the Number in Effect of all 
the  Proverbs  in the  English Tongue”  атты  еңбегін  1546  жылы,  кейінгілерін 
1550,1555,1560 жылдары жарыққа шығарды. Сондай-ақ,  1610-1680 жылдар 
аралығында  бірқатар  мақал-мәтелдер  жинақтары,  атап  айтқанда,  1612
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2014.  №2
 
179

жылы  ағылшын  шіркеу  қызметшісі  Thomas  Draxe  “Bibliotheca  Scholastica 
Instractissima  or,  a  Treasurie  of Ancient  Adagies,  and  Sententious  Proverbs”,
1639 жылы пастор Дж. Кларктың (Jolm Clarke) “Paroemiologia Anglo-Latina”,
1640 жылы Дж. Хербэрттің “Outlandish Proverbs”,  1659 жылы Дж. Хауэльдің 
“Proverbs”, 1670,1678 жылдары Дж. Рэйдің “English Proverbs” атты еңбектері 
жарық  көрді.  Келесі  ғасьфларда  бүрынгы  ескі  жинақтар  толықтьфылып, 
қайта  бастырылып  отырды.  Зерттеу  барысында  мамандардың  көбінесе 
ағылшын  тілі  мақал-мәтелдерін  жинаққа  енгізу  үрдісімен  шектелгенін 
көреміз.
Ағылшын  тілі  мақалдарын  ғылыми  түргыдан  арнайы,  жан-жақты 
қарасты рған  зерттеу  ж үм ы стары ны ң  бар  екендігі  мэлім.  М ысалы, 
JI.  И.  Селянинаның диссертациялық жүмысында ағылшын мақалдарының 
варианттылығы, варианттардың өзара ұқсастықтары мен айьфмашыльщтары 
ж эн е  сөй л еу  т іл ін д е г і  о к к а зи о н а л д ы   ө зг е р іс т е р і  си п а т т а л а д ы . 
JI. И. Швьщкоянның ғылыми зерттеуінде мақалдар мен афоризмдер “клише” 
деген атаумен бір топқа біріктіріліп, олардың синонимдік қатары берілген.
С.  И.  Вяльцеваның  кандидаттық  жүмысы  ағылшын  мақал  -мәтелдерін 
стильдік, ал Э. Ахундованың зерттеуі синтаксистік ерекшеліктері түрғысынан 
талдауға арналган. Ағылшын тілінің түракты тіркестерін зерттеу жүмыстары 
галым А. В. Кунин есімімен тыгыз байланысты. Ол өзінің “Курс английского 
языка”, “Курс фразеологии современного английского языка” тәрізді көлемді 
гылыми еңбектері мен “Англо-русский  фразеологический словарь”  сөздігі 
т.б.  арқылы  агылшын  тілі  табигатының  кейбір  өзгеге  беймэлім  түстарын 
айқындап,  жалпы  тіл  гылымына  елеулі  үлес  қосты  жэне  салгастырмалы 
негіздегі ізденістерге багыт-багдар берді.
Мақалдардың  басқа  тілдік  бірліктермен  салыстыра  алганда  өзіндік 
ерекшеліктерін, күрделілігін, мән-мазмүнының терендігін айқын көрсететін 
түстардың  бірі -   аударма  жүмысы.  Кейбір  жалпыхалықтық универсалдық 
сипатқа  ие  түрлерін  есепке  алмаганда,  эдетте,  мақал-мэтелдер  бір  тілден 
екінші  тілге  тікелей  аударылмайды.  Бір  тілден  екінші  тілге  тәржімелеу 
барысында магынасы мен тіркес қүрамындагы сыңарлары дәлме-дәл келетін 
теңбе-тең баламасы (абсолюттік балама) немесе контекстік магынасы сәйкес 
эквиваленті  қолданылуы  мүмкін.  Әсіресе,  ілеспе  аудармада  шапшандық, 
жинақылық,  дэлдік  қажет.  Осы  мақсатқа  негізделген,  практикалық  мэні 
бар жүмыстардың бірі - Т. Баймаханова, Н.  Өтешева, Н. Байтөлеевалардың 
қүрастьфуымен  жарық  көрген  “Английские  пословицы  и  поговорки  и  их 
эквиваленты в русском и казахском языках”  атты ецбек.  Алайда,  агылшын 
мақалдарының  қазақ  тілінде  баламалары  бола  түра,  тікелей  аударылган 
түстары да баршылық.
Зерттеу  барысында,  агылшын  тіліндегі  мақалдарды  топтастырып, 
жүйеге келтіріп, баспадан шыгару ісіне галымдардыц баса назар аударганы
180
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

жэне ағылшын мақал-мәтелдерін тек өз аясында ғана зерттеудің, жан-жақты 
емес,  бір  қьфынан  ғана  қарастьфудың  орын  алғандығы  байқалды.  Біздің 
пайымдауымызша, екі немесе бірнеше тілді салыстьфа-салғастьфа зерттеу 
жүмыстарының  нэтижелері  тіл  білімін  теориялық  түрғыдан  толықтьфа, 
жетілдіре түсері даусыз.
Мақал-мәтелдердің  шығу  төркіні,  тілде  қалыптасуы  деген  мэселеге 
келер болсақ, оның күрделілігі де, түпдеректі қалтқысыз табудың қиындығы 
да түсінікті. Дегенмен, қазақ халқының рухани қазынасын, сөз маржандарын 
қалыпқа келтіру  барысында елеулі еңбек сіңірген Б.  Адамбаевтың “мақал- 
мәтелдер  эуелде  аузы  дуалы  жеке  кісінің  аузынан  шыққанымен,  біреуден 
біреуге, үрпақтан-үрпаққа ауыса жүріп өнделген, өзгерген, бүкіл елге тарап, 
оны  халық  ақиқат  деп  таныған  қағидаға,  тіпті  ережеге  -  заңға  айналған” 
деген  ой  түжырымымен толық  келісуге  болады.[12,17б]  Тарихи деректер, 
ғылыми  ізденістердің  нэтижелері,  танымал  ғалымдардың  пайымдаулары 
да  жоғарыда  айтылған  пікірмен  өзектес.  Себебі,  кез-келген  сөз  үриақтан 
үриаққа жетіи,  ақиқат ретінде таныла бермесі хақ.  Өз дэуірінің озық ойлы 
кемеңгерлерінің  халықтың  көкейінен  шығатын,  үтқьф  ойы,  бейнелі,  өткір 
сөзі ғана кеңінен таралыи, танымал болуы мүмкін. Халықтың дана билері мен 
шешендерінің бір кезде аузынан шығып, кейіннен ел аузында мақал- мәтел 
ретінде қолданысқа енген сөздерінен бірер мысал келтірейік. Майқы би:
Алтау ала болса, ауыздағы кетеді,
Төртеу түгел болса, төбедегі келеді.
Даналығымен,  шешендігімен,  қара  қылды  қақ  жарған  әділдігімен 
жастайынан елді аузына қаратқан Төле  би сөздерінің де үрпақтан үрпаққа 
мирас  болып,  халық арасында мақал-мәтел ретінде  кең қолданыс тапқаны 
байқалды:
Жаңбьф жаумаса, жер жетім,
Басшысы болмаса, ел жетім.
Сондай-ақ, халықтық мақал-мәтелге айналып, жиі қолданылып жүрген 
“Көпті қорлаған көмусіз қалады” тіркесінің Әйтеке бидің, ал “Бүлақ көрсең 
көзін  аш”  Бәйдібек  бидің  дуалы  аузынан  шыққан  тілдік  бірліктер  деген 
деректер  бар,  мүндай  мысалдарды  эрі  қарай  тізбектеп,  қатарын  көбейте 
беруге болады.
Зерттеу барысында ертегі, аңыз әңгімелер негізінде қалыптасқан мақал- 
мэтелдердің де аз еместігі байқалды. Мысалы:  Түйе бойына сеніп, жылдан 
қүр қалыиты; Қайда барса да Қорқыттың көрі; Аяз би эліңді біл, қүмырсқа 
жолынды біл т.б.
Тілімізде  жүмбақтардан  бастау  алатын  ММ-дер  кездеседі:  Сырты 
бүтін,  іші  түтін  (оқ);  Қараңғы  үйде  қабан  күркірейді  (диірмен)  т.б.  Бүл 
жүмбақтардың кейде жүмбақтық негізінен “қол үзіп”, фразеологиялық тіркес, 
мәтел ретінде де қолданысқа енгені анықталды  [10,1016].
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2014.  №2
 
181

Рухы  биік,  ойы  көркем,  тілі  шүрайлы,  мән-мазмүны  терең,  кесек 
туындыларымен  ерекш еленетін  дарынды  ақын-жазушылардың,  дара 
түлғалардың көңіл түпкірінен шьщқан пікір-пайымдаулары да жалпыхалықтық 
қорға еніп, түракты қолданысқа, мақал-мэтелдік сипатқа ие болуы мүмкін. 
Мысалы: Еңбекетсең ерінбей, тояды қарныңтіленбей; Азға қанағат етпесең, 
көптен күр қаларсың (Ыбьфай); Берекені көктен тілеме, еткен еңбектен тіле 
(М.  Әуезов);  Жасында көргені жоқтың,  өскенде айтары жоқ (Ғ. Мүстафин) 
т.б.  Қорыта  айтқанда,  қазақ  тіліндегі  мақал-мэтелдердің  басым  көпшілігі 
тарихтың  терең  қат-қабат  қаттауларынан  көрініс  беретін  оқиға,  аңыз, 
әңгіме, ертегілердің жэне көрнекті ақын-жазушылар шығармалары негізінде 
қалыптасқан.
Ағылшын  тіліндегі  мақалдардың  ауқымды  бір  тобы  қасиетті  кітап 
Інжілге  байланысты  қалыптасқан.  Халық  арасына  кеңінен  таралып,  көп 
оқылғандықтан,  Інжілдік тізбектердің  ауқымды  тобы  түлға  түрактылығы. 
тіркес  тиянақтылығы,  мағына  түтастығы  тэрізді  белгілердің  негізінде 
қолдануға даяр тілдік бірлікке айналған. Ағылшын тіліндегі үлттық болмыс 
жэне  үлттық  таныммен  тығыз  байланысты  теракты  тіркестерді,  мақал- 
мэтелдерді жан-жақты, түбегейлі зерттеген ғалымдар - Н . Барли, А. Дундэс,
А.  Крикман, М.  Куузи, Г. Мильнер, А.  Тэйлер, Г. JI.  Апперсон, Линда жэне 
Роджер Флавэлдер.
Ағылшын  паремиологиялық жүйесінің  Шекспир  шығармаларындағы 
цитаттар  арқылы  едәуір  байығандығы  жөнінде  мағлүматтар  бар,  алайда, 
олардың  Шекспир  дэуіріне  дейін  де  қолданыста  болуы  мүмкін  екендігін 
де  естен  шығармаған  абзал.  Д есек  те,  бүл  мақал-мэтелдер  Ш експир 
туы нд ы лары н а  д ей ін   ауы зш а  таралы п ,  кей ін гі  ү р п аққ а  Ш експир 
шығармалары  арқылы  жеткен.  Әлі  күнге  дейін  ғалымдар  қай  мақалдың 
Шекспир дэуіріне дейін қолданыста болғаны, қайсысы оның өз туындысы, 
жазушының  данышпандығы  мен  тапқырлығының  жемісі  деген  сүраққа 
жауап іздеуде. Ағылшын мақал-мәтелдерінің пайда болуының негізгі қайнар 
көздері: халықтық, әдебиеттік, библияньщ пайда болуы, басқа тілден алынуы 
жэне мақал-мәтелдер ретінде Шекспир цитаталарының пайдаланылуы.
Дүние жүзі тілдерінің сөздік қоры тэрізді ағылшын паремиологиялық 
жүйесі де басқа тілдерден, мысалы латын,  француз, испан тілдерінен енген 
мақал-мэтелдермен толығып отьфғаны мэлім. Олардың бір бөлігі ағылшын 
тіліне  кірігіп  кетсе,  келесі  бөлігі  басқа  тілден  енген  бастапқы  қалпын 
сақтап  қалған.  Зерттеу  барысында  басқа  тілдерден  енген,  ішкі  формасы 
көмескіленген,  қолдану  жиілігі  өте  жоғары  тілдік  орамдардың  ауқымды 
тобы бар екендігі анықталды.
Ақын-жазушы, саясаткерлердің үгымды, үйлесімді айтылған қысқа, эрі 
нүсқа, айшықты сөздерінің де ағылшын тілінің сөздік қорын байытуға едәуір 
үлес қосқаны нақтыланды.  Мысалы:  The customer is always  right (сөзбе-сөз
182
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

аудармасы:  Әрқашан түтынушынікі дүрыс) тіркесінің Еуропадағы ең үлкен 
сауда орталықтарының бірі “Сэлфриджезді” (Selfridge’s) ашқан Г. Селфриджге 
тиесілілігі  жөнінде  деректер  бар.  Себебі,  оның  барлық  дүкендерінде  “The 
customer is  always  right”,  яғни  “эрқашан тұгынушынікі дүрыс”  деген қатаң 
қағида  қалыптасқан.  Көпшілік  көңілінен  шыққан  осы  сөз  кейіннен  халық 
арасында  жиі  айтылып,  дәстүрлі  қолданысқа  енген.  Агылшын тілінде  бүл 
тәрізді қолдануға даяр, астарлы “авторлы” тіркестердің мол қоры бар.
Сонымен,  агылшын  тіліндегі  мақалдардың  ауқымды  бөлігі  қасиетті 
кітап  Інжілден,  ал  келесі  бір  бөлігі  дарынды  Шекспир  сынды  көркемсөз 
шеберлерінің,  халыққа  танымал  ақын-жазушылардың  туындыларынан, 
сондай-ақ, көрнекті саясаткерлер сөздерінен бастау алгандықтары байқалады.
Қазақ  жэне  агылшын  паремиологизмдерінің  түпдеректеріне  қатысты 
негізгі  айьфма  мынада:  Қазақ  мақал-мәтелдерінің  ауқымды  тобы  жеке 
түлгага (би, шешен, ақылгөй, дана қариялар т.б.) байланысты қалыптасып, 
үрпақтан-үрпаққа ауызша таралып отырган. Ал агылшын мақал-мәтелдерінің 
негізгі бүлагы діни агым,  қасиетті кітаптан тараган үлагатты сөздер болып 
табылады жэне сондай-ақ Шекспир сынды үлы түлгалардың айшықты, мэнді 
сөз үлгілері ерекше орын алады.[8,151б]
А гы л ш ы н   т іл   б іл ім ін д е   м а қ а л   м ен   м ә т е л д е р д ің   а р а -ж іг і 
ажыратылмағандығы,біртүгас,түрақгытүлғаларрегіндеқарастырылатындығы 
көпшілікке беймәлім болуы мүмкін. Бүл туралы белгілі галым А. В . Кунин: “В 
английской и американской лингвистической литературе также не проводится 
четкого разграничения между пословицей и поговоркой.  Этим объясняется, 
почему  английские  словари  пословиц  включают  также  обороты  явно 
непословичного характера. При современном развитии теории фразеологии 
пользоваться  понятием  “поговорка”  в  том  его  широком  понимании,  как 
это  принято  в  фольклористике,  нецелесообразно.  Поскольку  различные 
структурно-семантические типы ФЕ уже имеют названия, поговорка может 
быть использована лишь для одного  из них,  еще  не  имеющего  названия,  а 
именно  коммуникативных  ФЕ  непословичного  характера,  независимо  от 
того, связаны они с пословицами или нет.  К поговоркам относится тот тип 
устойчивых  образований,  который  принято  считать  поговорками  еще  со 
времен В. И.  Даля, т.е.  в течение свыше ста лет. Расширение же толкование 
этого термина в языкознании малоэффективно” -  дейді. Автордыц осы пікірін 
толыгымен қүптауга болады.
Сонымен,  жогарыда  келтірілген  пікір,  пайымдауларды  жэне  зерттеу 
нәтижелерін  қорыта  келгенде,  мақал  мен  мэтелдіц  айырмашылықтары 
төмендегідей:
Мақалдыц толық түлга болып келіп,  түтас  ой мен қорытынды пікірді 
қатар білдіруі ойды ишарат арқылы түспалдап жеткізетін мәтелден ара-жігін 
ажыратады.
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2014.  №2
 
183

Мақал бір немесе бірнеше толық сөйлемнен қүрылуы мүмкін, ал мәтел 
салыстьфмалы түрде алганда, қүрамының ықшамдылығымен ерекшеленеді, 
көбіне толымсыз жай сөйлем түрінде келеді.
Мақалдың басым көпшілігі егіз жолды, қос тармақты, кейде үш тармақты 
болып келеді жэне үйқасқа қүрылады.
Мақал көбіне уагыз, осиет, үндеу сипатында келіп, дәлел мен қорытынды 
пікір қатар беріледі.
Мақалдар қолданысы мен мағьшасы жағынан екі топқа бөлінеді: а) тура 
мағынада қолданылатын мақал-мәтел:
Достың алыс-жақынын іс түскенде білерсің.
A friend is never known till man have need.
ә) ауыс мағынада қолданылатын мақал-мәтел:
Аз сөз -  алтын, көп сөз -  күміс.
Speech is silver, but silence is gold.
Мақалада,  сондай-ақ,  мақал-мәтелдердің  фразеологиялық  бірліктер, 
қанатты ,  нақы л  сөздерм ен  үқсасты қтар ы   мен  ай ы рм аш ы лы қтары  
айқындалып, нақты тілдік деректер арқылы дэйектеледі.
ӘДЕБИЕТТЕР  ТІЗІМІ
1  Кеңесбаева,  Ү.  Ағылшын  халқының  мақал-мэтелдері.  -   Алматы  : 
Өлке.  2004.-214 6.
2 М алайсарин,Ж. Қазақмақал-мэтелдері. -  Алматы: Анатілі. 2007. -184 6.
3 Ахметова, С. Г. Английские пословицы и поговорки и их эквиваленты 
в  русском  и  казахском  языках,  Паремиологический  словарь.  -   Алматы, 
1989. -  50 6.
4 Дэуренбеков, Ж. Қазақ мақал-мәтелдері. -  Алматы, 2001. -  95 6.
5 Кейкин, Ж. Қазақтың 6000 мақалы мен мәтелі. -  Алматы, 1998. -  3,4 6.
6 Ж абықбаев, М. Қ. Мақал-мәтелдерді ағылшын сабағында пайдалану.
-  Алматы, Қазақстан мектептеріндегі шетел тілдері №3. 2005. -  87 б.
7 П ермяков, Г. JI. Пословицы и поговорки народов Востока. -  Москва, 
Наука.  1979. -  671  с.
8 Аскар, О. Қазақ жэне элем халықтарының тандамалы мақал-мәтелдері.
-  Алматы, Балауса.  2005. -  556.
9  Кеңесбаев, L,  Мүсабаси, Ғ.  Қазіргі казақ тілі.  -  Алматы  :  Лексика, 
фонетика.  1962. -  89 6.
10 Болғанбаев, Ә.,  Қ алиүлы , Ғ.  Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы 
мен фразеологиясы. -  Алматы :  Санат.  1997. -  816.
11  К у н и н ,  А.  В.  М ақал-м әтелдердің   қүры лы м ды қ-м агы налы қ 
ерекшеліктеріндегі “коммуникативтік фразеологиялық бірліктер”. -  Москва, 
1981.-776.
184
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

12 
Адамбаев, Б. Ағылшын жэне қазақ мақал-мэтелдерінің қүрылымдық 
жэне мағыналық үқсастықтары. -  Алматы,  1996. -   17 б.
JI. Н. Гумилев атындағы 
Еуразия үлттық университеті, Астана қ.
Материал  18.04.14 редакцияға түсті.
А. Ж.  Сматова
Общие свойства пословиц и поговорок в  казахском и  английском 
языках
Евразийский национальный университет 
имени JI. Н. Гумилева, г.  Астана.
Материал поступил в редакцию  18.04.14.
A.  Smatova
General characteristics of proverbs and sayings in Kazakh and English 
languages
L. N.  Gumilyov Eurasian National University, Astana.
Material received on 18.04.14.
В данной статье рассматриваются общие свойства и история 
становления пословиц и поговорок в казахском и английском языках, 
принимая  во  внимание работы  разных  теных  и  исследователей  в 
этой области.
The  general  characteristics  and  history  o f  proverbs  and sayings’ 
usage  in  the Kazakh  and English  languages are  considered in  the given 
article, taking into account the works o f  different scientists and researchers 
in this area.
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2014.  №2
 
185

186
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ
УДК 800
Д. В.  Сизов, Ш.  С. Жакупова, В. А. Бурмистрова
ЯЗЫКОВАЯ ИГРА КАК ЛИНГВОПРАГМАТИЧЕСКИЙ 
ФЕНОМЕН В КОММУНИКАТИВНОМ ПРОСТРАНСТВЕ 
БЫТОВОГО ДИСКУРСА
В  представленной  работе  исследуются  способы  воздействия 
выразительных  средств  в  текстах  бытового  дискурса  и  приемы 
языковой  игры,  выступающие  в  качестве  тактических  средств 
обеспечения  комфортного  межличностного  общения  в  бытовой 
ситуации.
Данная  работа  посвящена  лингвопрагматическому  исследованию 
языковой игры (ЯИ) в бытовом дискурсе (БД) и представляет собой анализ 
использования ЯИ как прагматической стратегии и тактики с учетом условий 
и целей коммуникации.
Активный интерес языковедов вызывает в настоящее время феномен ЯИ. 
JI.  Витгенштейн,  впервые  использовавший данный термин,  интерпретировал 
ЯИ  как  форму  репрезентации  языка,  любую  форму  речевой  деятельности. 
В  лингвистике  под  общим  термином  «языковая  игра»  объединяются  все 
явления,  когда  говорящий  «свободно»  обращается  с  формой  речи  и  такое 
отношение  получает  определенное  прагматическое  задание.  ЯИ,  таким 
образом,  -  это  некоторая  языковая  неправильность  (или  необычность), 
осознаваемая  говорящим  (пишущим)  и  намеренно  допускаемая.  В  сферу 
интересов  исследователей  включены  такие  аспекты  ЯИ,  как  ее  функции 
(В.  3.  Санников,  Е.  А.  Земская,  В.  Н.  Сыров,  В.  А.  Суровцев),  способы 
реализации и задачи в различных видах дискурса (Е. А. Земская, А. А. Задаева,
В.  В.  Колесина,  О.  М.  Клецкина),  характеристика  конкретных  игровых 
приемов  и их классификация  (В.  3.  Санников,  Е.  А.  Земская,  Б.  Ю.  Норман, 
JI. В. Лисоченко, О. В. Лисоченко). Выявление игровых приемов и определение 
их  свойств  целесообразно  с  учетом  характеристик  того  вида  дискурса,  в 
котором  они  функционируют.  Дискурс  продолжает  оставаться  сложной 
мировоззренческой  категорией,  привлекающей  внимание  отечественных 
и  зарубежных  лингвистов  (Т.  ван  Дейк,  Ю.  Н.  Караулов,  А.  А.  Залевская,
А. В. Олянич, А. Е. Карлинский, Э. Д. Сулейменова и др.). Вовлечение дискурса 
в орбиту лингвистических исследований связано со становлением в языкознании 
когнитивно-коммуникативной  парадигмы,  т.е.  переходом  к  всестороннему 
изучению человека, смещением фокуса исследований в сферу рассмотрения языка

в живом общении и в связи с ментальными процессами. ЯИ как прагматическая 
тактика и стратегия получает свою реализацию в конкретном коммуникативном 
акте  и  не  может  быть  всесторонне  изучена  вне  рамок  определенного  вида 
дискурса. Проблема сущности и функционирования ЯП не является новой для 
лингвистики, однако многие аспекты этого сложного, многогранного феномена 
остаются не до конца изученными. Так, не прослеживаются генетические связи 
игры  как  общекультурного  феномена  и ЯП;  существующие  классификации 
построены преимущественно на формальных характеристиках и не учитывают 
коммуникативно-прагматический аспект функционирования игровых приемов; 
мало изучена степень зависимости коммуникативной успешности того или иного 
речевого акта в рамках определенного дискурса от актуализации, наличия или 
отсутствия отдельного атрибутивного признака ЯП.
Сложность феномена ЯП, неоднозначность предлагаемых лингвистами 
определений, множество игровых приемов и специфика их использования в 
различных видах дискурса определяют необходимость обращения к данному 
явлению в целях определения сущностных характеристик ЯП, позволяющих 
выступать ей в качестве стратегического и тактического средств реализации 
коммуникативного  намерения  автора  высказывания.  Обозначенная  цель 
достигается путем разрешения основной задачи - определение особенностей 
функционирования ЯП в БД.
Объектом  исследования  является  ЯП  как  способ  функционирования 
языковых единиц,  обусловленный лингвопрагматическими потребностями 
речевого  общения,  как  сложный  феномен  коммуникации,  определенный 
совокупностью культурных, социальных, индивидуально-психологических 
и др. компонентов интеракции; предметом исследования -  универсальные и 
специфические игровые приемы как средства реализации тактики и стратегии 
в рамках БД, рассматриваемые в коммуникативно-прагматическом аспекте. 
Источниками исследования послужила русскоязычная реклама, предлагаемая 
СМИ на телевидении, художественные произведения современных авторов- 
представителей  авангардных  субкультур,  устная  речь  носителей  русского 
языка.  Количество  текстов,  построенных  с  использованием  приемов  ЯИ, 
составило  280  единиц.  Целевые  установки  и  задачи  работы  потребовали 
привлечения комплекса методов  и  приемов исследования:  дескриптивный 
метод  с  его  основны ми  компонентами:  наблюдением,  обобщ ением, 
классификацией, интерпретацией; сравнительный и количественный методы; 
валентностный, контекстологический и компонентный виды анализа и пр.
Научная  новизна  исследования  состоит  в  углубленном  анализе 
примеров  использования  ЯИ  в  новом  аспекте  современной  лингвистики
-   лингвопрагматическом.  Благодаря  такой  постановке  проблемы  стало 
возможным  выявление  универсальных  и  специфических  характеристик 
игровых  приемов,  рассматриваемых  как  средства  стратегии  и  тактики
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2014.  №2
 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: