Т. Е. Тұмашбай «Әлеуметтану және саясаттану» пәні б ойынша дәрістер жинағы Шымкент 2021ж

1. 
   Адал, шынайы сайыс арқылы, жүйелі түрде өткізілетін сайлау. Ол амал-айласыз, қулық-сұмдықсыз жүргізілсе және оны шынайы өткізудің жолы табылғанда ғана адал болады. Егер мемлекеттік билік бір партияның қолында болса да сайлау адал-дыққа жатпайды. Шынайы сайыс арқылы дегенде өзінің кан-дидатурасын еркін ұсынуға мүмкіндігі бар әр түрлі топтар мен жеке тұлғалар болуын айтады. Егер бір топтар катысып, екіншілері қатыса алмайтындай болса, ондай сайлау жарыс ар-қылы өтпегені. Жүйелі түрде деп сайлаудың белгілі бір мерзімде өткізілуін айтады.
   
2. 
   Үкіметтің сайлау арқылы дүниеге келуі. Демократияны қамтамасыз ету үшін сайлаудың жүйелі түрде жүргізілуі жеткіліксіз. Мысалы, Латын Америкасында сайлау жиі болып тұрады, бірақ содан кейін көп ұзамай әскери төңкеріс жаса-лып, билік басына басқа біреу келіп отырып алады. Бұл дұрыс емес. Себебі өкімет басына сайлау аркылы келу керек.
   
3. 
   Демократия жеке тұлғалар мен аз ғана адамдардың да құқығын қорғайды. Әдетте, демократияға азшылықтың кепшілікке бағынуын айтады. Бірақ ол аз. Көпшіліктің үкіметі жеке тұлғалар мен аз ғана адамдардың құқығын қорғағаңда ғана демократиялы бола алады.
   

Саяси режим — билікті жүзеге асыру әдісі

Осы заманғы саясаттануда "саяси режим" санаты саяси жүйенің тетігін ашуда база болып табылады.

Саяси режим мемлекеттің белгілі бір түрі үшін сипатты саяси қатынастардың жиынтығы, өкімет орындары қолданатын құралдар мен әдістері, мемлекеттік билік пен қоғамның қалыптасқан қатынастары, идеологияның, әлеуметтік және таптық өзара қатынастары үстем нысандары, саяси мәдениеттің жай-күйі ретінде белгіленеді ("Саясаттану" энциклопедиялық сөздігі).

Кейбір зерттеулерді саяси режимді мемлекеттің саяси басқа да құрамдас құрылымдарымен және азаматтық қоғаммен (әлеуметтік жүйелер, топтар, саяси партиялар және т.т.) өзара іс қимылына назар аудармастан, мемлекеттік билікті жүзеге асырудың сипаттамасы ретінде ғана қолданады.

"Мемлекеттік режим" және "саяси режим" ұғымдарының арақатынасы туралы. "Мемлекеттік режим" және "саяси режим" ұтымдарын олар біртеңдес ұғымдар бола тұрса да, бір мәнді білдірмейді. Оның біріншісі жалпы және тұтастай алғанда, мемлекет билігін жүзеге асырудың әдістерін сипаттайды, екіншісі биліктің сипатын және қоғамның саяси өмірінің жағдайларын ашады.

Саяси режимдерді жіктеу. Өлшемдері — биліктерді заң шығарушы, атқарушы және сот билігі деп бөлу принципі десек, онда биліктерден бөлу режимі және биліктерді бөлу режимі деп ажыратуға болады. Өлшемдері — қоғамдағы армияның мәртебесі мен рөлі десек, онда әңгіме әскери немесе азаматтық режим туралы болады. Өлшемдері — ділі мен әлеуметтік-мәдени кешен — "батыс және шығыс ділі мен әлеуметтік-мәдени кешені. Өлшемдері — мемлекет пен шіркеудің өзара қатынастарының сипаты — теократиялық (клерикалдық) және зайырлы режимдер.

Саяси режимдердің мейлінше кең тараған және жалпы жұрт таныған жіктеуі билік пен азаматтық қоғамның өзара іс-қимылдары ерекшеліктеріне, мемлекеттік биліктің ықпал ету деңгейіне және әлеуметтік болмыс пен азамттардың жеке өмірінің басқа салаларына енуіне негізделген жіктеу болып табылады. Осы өлшемге сәйкес демократиялық, тоталитарлық және автократиялық режимдер деп бөлінеді.

Режимнің сипаты анықталатын белгілер:

а) халықтың саяси билікті құруға қатысу дәрежесі;

б) азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының мемлекет құқықтарымен арақатынасы;

в) қоғамның саяси жүйесіндегі мемлекеттік емес құрылымдардың орны мен рөлі;

г) азаматтар мен лауазымды адамдарға қатысты құқықтық реттеудің сипаты;

д) саяси көшбасшылық сипаты;

е) саяси билікгі жүзеге асыру кезінде белгілі бір әдістердің басымдығы;

ж) қоғамдағы "әлуетті құрылымдардың саяси, зандылық жағдайы мен рөлі;

з) саяси пікір алуандығы мен көппартиялықтың өлшемі.

Демократиялық саяси режим мына принциптерге негізделеді:

а) биліктің көзі ретінде халықтың танылуы;

б) биліктің негізгі органдары, мен лауазымды адамдардың сайланып қойылуы, олардың сайлаушыларға бағынуы;

в) тағайындау арқылы құрылатын мемлекеттік органдардың, сайланбалы органдар алдында бақылауда болуы мен жауапкершілігі;

г) негізгі демократиялық құқықтар мен бостандықтардың жариялануы, барлығының заң алдындағы теңдігі;

д) қоғамдағы пікір алуандығының заңды түрде орын алуы көппартиялық;

е) өкімет билікгерін бөлу және тежемелік әрі тепе-тендік жүйесінің құрылуы;

ж) демократиялық режимнің - орташа таптың әлеуметтік базасын құру.

Тоталитарлық саяси режим кезінде:

а) мемлекеттік билік қатаң түрде бір орталыққа бағынады және іс жүзінде жетекші партияның, билік ұйымының аппаратына немесе хунтаға тән болады;

б) мемлекет басшысы, әдетте, билік басында ғұмыры бойы болады, ол ешкімге де есеп бермейді, оның қолына мемлекеттегі барлық билік шоғырланған;

в) ел халқының негізгі көпшілігі басқаруға қатысудан шеттетіледі егер өкілдік ететін органдары болса, онда олар алдамшы сипатта болады, немесе жалпыға бірдей сайлау құқығы принципі бұзылып құрылады;

г) тоталитарлық режим үшін күш қолдану әдістерін, ашық түрде көрсету сипатты болады, мұның өзі халықты үрейлендіруге жәрдемдеседі және жүргізіліп отырған бағытқа қарсылық көрсету әрекеттерінің жолын кеседі;

д) экономика саласында, әдетте, мемлекет тарапынан монаполиялық үстемдік пен бақылау болады;

е) белгілі бір қоғамның саяси жүйесінде бір партияның шексіз билігіне, қарсыластардың қызметіне кез келген нысанда тыйым салынады;

ж) құқық тұрғысынан адғанда, мұндай тоталитарлық мемлекеттерде конституцияға тыйым салынады немесе олардың күші тоқтатылады, не олар әлемдік жұртшылықтың белгілі бір саяси режимді зәуқайыр сынамауы үшін бүркеніш перде ретінде болады.

Авторитарлықтың сипатты белгілері мыналар болады:

а) мемлекеттің қоғамдық өмірге әсер етуінің шешуші тұтқаларының ғана болуы;

б) орасан зрр жазалау аппаратының болмауы;

в) азаматтарға заңмен тыйым салынбағанның бәріне рұқсат ету;

г) "демократияның кейбір элементтерінің болуы (сайлау, парламенттік күрес).

Авторитарлық режимдер қоғамдық құрылыстың ауысуы болатын, демократиялық жолмен жеңу мүмкін болмайтын ұзаққа созылатын экономикалық және саяси дағдарыстар байқалатын елдерде пайда болады.

Сөз жоқ, авторитарлық билік қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етудің және қажет болған жағдайда толғағы жеткен проблемаларды шешуге күш-жігер мен ресурстарды шоғырландырудың жоғары қабілетіне ие болады, алайда осындай жағдайларда азаматтардың өздерінің саналуан мүдделерін саяси тұрғыда білдіру үшін мүмкіндіктерінің болмауы авторитарлық режимнің ең осал жағы болып табылады. Және де, қоғамдық өмірдегі объективті процестер білімнің өсуі, орташа таппен оның саяси белсенділігінің артуы, өскелең ақпараттар тасқыны, дамыған демократиямен байланыстардың күшеюі - дамушы елдерде де демократиялық қайта құруларды көтермелейді.

Осы заманғы әлемнің саяси көрінісі саяси режимдердіңтұрақты дамуын дәлелдейді.

"Демократия" термині көне грек сөзінен шыққан Этимология тұрғысынан "халық билігі", "халықтық өкімет" дегенді білдіреді. Осы орайда демократияның неғұрлым толық анықтамасын, Америка президенті А. Линкольн: "халық сайлаған және халық үшін сайланған халықтың басқаруы" деп берді.

"Демократияның" осы заманғы түсінігінің бірнеше мәні бар:

а) өздерінің мүшелерінің басқаруға көпшілік бойынша шешімдер қабылдауға тең құқықта қатысуына негізделген кез келген ұйым құрылғысының нысаны;

б) адамның бостандығы, тендігі, құқығы, халықтың егемендігі және т.с.с. құндылықтардың артықшылықтарын таңуға негізделген қоғамдық құрылыстың мұраты;

в) халықтық өкімет билігі жолындағы әлеуметтік-саяси қозғалыс, демократиялық мақсаттар мен мұраттарды жүзеге асыру.

Демократия - қоғамды басқарудың, саяси және әлеуметтік ұйым нысандарының бірі, тарихта дамитын және ілгерілейтін саяси режим...

Осы заманғы демократияның сипатты белгілері:

а) халық — билік көзі;

б) мемлекеттік биліктің негізгі органдарын мезгіл-мезгілсайлау;

в) сайлау құқықтарының теңдігі, мемлекетті, басқаруға қатысудың тең құқығы;

г) көпшіліктің шешімі азшылықтың құқығын тектейді;

д) демократия қоғамның үздіксіз әрі жіті бақылауымен өмір сүреді;

е) мемлекет пен қоғам қоғамдық өмірдің барлық деңгейлері мен барлық салаларында жанжалдардың алдын алудың пәрменді тетіктерін жасайды.

Демократияны дамыту мен оның теориясының негізгі кезеңдері

Демократияның көне дәуірлік теориясы. Демократия идеясын б.д.д. Vғасырда Геродот былайша білдірген болатын: бұл -теңдік негізінде құрылған мемлекет (грекше — изономия). Бұл тәріздес саяси құрылыстың негізгі белгілері: жеребеге сәйкес қызметтерді атқару, жоғары мәртебелі лауазымдағылардың өздерінің үкіметтік, атап айтқанда, қаржы қызметі туралы есеп беру міндеті, талқылауды қажет ететін аса маңызды Істерді халық жиналысының қолына шоғырландыру.

Демократияның көне дәуірлік теориясын сол заманның аса ірі филсофтары Аристотель мен Платон тұжырымдаған.

Аристотель демократияны құрылыс деп санаған жөн дегенді айтады, онда еркін туғандар мен құл-құтандар көпшілік болып табылады және жоғарғы билікті өздерінің қолдарында ұстайды. Азаматтар еркін әрі тең болады, олар мемлекеттік Істерді басқаруға қатысады, көпшілік пікірі шешуші маңыз алады.

Аристотельдің көзқарасы бойынша, ең нашар демократия — буржуазиялық, тобыр басқарған демократия. Демократияның мұндай нысаны жағдайында монарх рөлін халық атқарады және рақымсыз жауызға айналады, ал қоғамдық құрылыс қатал билеушіні еске салады. Бұл нұсқасында тобырдың пікіріне өктемдік етуші даукестің жолы болады, заңдар болмаса, мемлекет болмайды. Заңды көпшіліктің шешімдерімен ауыстыруы жүреді, заңды айналып өтетін халық шешім қабылдайды.

Платон да демократияға теріс қарайды, оны демократияның бірден-бір нысаны ретінде охлократия (құл-құтандардың, тобырдың билігі) деп қарайды. Платон үшін демоқратия — бұл құл-құтандардың билігі, ол ешқандай да заңмен санаспайды, кездейсоқ шешімдер қабылдап, кез келген ретте өз бетімен әрекет етеді. Оның демократияға берген анықтамасы мынадай: "Демоқратия — бұл құрылыс, оның ауқымында қалағанынның бәрін жасауыңа болады".

Сонымен, көнедәуір демократиясы мен қоғамдық өмір салты полистік нысаны ауқымында биліктің біртұтас билігі әрекет етеді, ол әртүрлі әлеуметтік топтар кезеңіне қарай шоғырланған. Биліктің бытыраңқы болу идеясы атымен болған емес.

Жаңа заман демократиясының классикалық теориясы. Демократия дегеніміз қоғамдық маңызды шаралар қабылдауға азаматтардың жаппай қатысуы идеясын айтады. Саяси шешімдер қабылдауға жалпыға бірдей теңдік пен жалпыға бірдей қатысуы принципін Ж.Ж. Руссо "Қоғамдық шартында" мейлінше айқын тұжырымдады. Руссоның айтуынша, саяси процеске тартылған дербес ойлауға, пайымды жеке-дара адамдар сапалық жағынанжаңа әлеуметтік құбылыс болып табылады, ол жалпы ерік-жігердің негізінде қалыптасатын ортақ игіліктің қандай да бір идеясын жасауға қабілетті болады.

Демократияның классикалық теориясының авторлары адамның бойындағы ұтымдылық бастауларын асыра бағалады, адамдар кәсіби саясаткерлер тарапынан болатын айлашарғыларға (әсіресе, соңғыларының қолында бұқаралық ақпарат құралдары болса) оңай елітеді және адамдар күнделікті ынта-ықыластарымен тікелей байланысы жоқ процестерге мейлінше селқос қарайды.

Демократияның шумпетерлік теориясы. Авторы — И. Шумпетер "шумпетерлік" деп аталған демократияның "тексеру" теориясының авторы. Демократия еш жағдайда да халықтың басқаруы емес, халық тек белгілі бір аралық институтты сайлайды, ал ол, өз кезегінде, ұлттық атқару органын немесе үкіметті құрады. Бұдан кейін бұқара іс жүзінде саясаттан шеттетіледі. Осыған байланысты, Шумпетер бойынша, демократиялық әдіс институциялық шаралар жүйесі ретінде көрінеді, бұл ретте жеке-дара адамдар халықтың дауысы үшін бәсекелестік күрес нәтижесінде билікке қол жеткізеді.

Демократияның қалыпты қызмет атқаруы үшін қажетті жағдайлар:

а) аса маңызды мемлекеттік лауазымдарға сайлауға болатын мейлінше білікті өкілдер тобының болуы. Англияда Шумпетер үшін бұл ең алдымен ақсүйектер болып табылады;

б) саяси органдар жалпы алғанда халық жақсы түсінергін және осы шешімдер жөнінде өздерінің көзқарасын айта алатын шешімдер қабылдауға тиіс;

в) жауапкершілігін сезіне білетін, шен-шекпен абыройын сақтайтын жақсы ұйымдасқан әрі даярлығы бар төрешілдер керек, өйткені олар кәсіби емес-ынталыларға қарағанда мемлекетті басқару міндеттерін жақсы атқарады;

г) тек саяси теория ғана емес, саяси мәдениеттің элементі болып табылатын демократиялық өзін-өзі бақылау қажет.

Демократияның пікір алуандығы теориясы. Бұл теория баршаның саяси процеске тікелей қатысуы идеясынан толық бас тартады. Жеке-дара адам дауыс беруге әншейін қатысады, өкілдік ететін демократия оны тікелей шешімдер қабылдаудан шеттеткен. Азамат саяси процестің ықпалды тұлғасы болудан қалады, саяси-процестің өзі жеке-дара адамдардың өзара іс-қимылы ретінде емес, қайта топтар мен топтық мүдделердің өзара іс-қимыл ішінде түсіндіріледі.

Демократияның бекзаттық теориясы. Демократияның нақ осы "шумпетерлік" теориясы бекзаттық теориясының негізін қалады. Бекзаттар үшін саяси процесс осы әртүрлі мүдделер топтарын күресі ретінде көрініс тапты.

Бекзаттардың әралуан пікірдегілерден негізгі айырмашылығы мынада: соңғылары сайлаушылар бұқарасы тарапынан жасалатын қысымға тиісінше мән бере отырып, оны саяси процестің түбегейлі факторы деп есептейді. Ал бекзаттар болса, бұқараны жалпы есепке алмайды. Осы заманғы батыстың саяси жүйелері бекзаттар — әралуан пікірдегілер жүйелері болып табылады.

Демократияның партиципаторлық теориясы. Бұл теория адам — пайымды тіршілік иесі, ол ізгілік пен зұлымдықтың болатынын, игіліктің не екенін түсінетін тіршілік иесі болатынына көзі әбден жеткен пайым-парасаттылар идеясына негізделген. Осы білімді негізге ала отырып, адам пайымды шешім қабылдауға саналы түрде қабілетті болады. Партиципаторлық теория демократияны жеке адамның қадір-қасиетін құрметтеуді қамтамасыз ететін қоғамдық өмірдің барлық салаларын ұйымдастырудың әмбебап принципі ретінде түсіндіреді. Бұл тұрғысында демократия отбасының, мектептің, университеттің, ұжымның, мемлекеттің және т.б. айрықша белгісі болып табылады.

Демократия және құқық

Демократия туралы ең жалпы түсінікті құқықты тұтастай алғанда бүкіл қоғам мен мемлекет тарапынан демоқратияға берілетін кепілдіктер туралы. Мәселе ретінде үғынуға болады.

Оны дамытудың біршама ұзақ тарихи тәжірибесі демократияның негізгі кепілдіктерін бөліп көрсетуге мүмкіндік береді:

1) бұл өзінің игілігі ретінде демократияны қорғайтын қоғамның өзі;

2) бұл қазіргі демократиялық институттар мен тәртіптер;

3) саяси билік, заңдық құралдар, мәдениеттің, ақлихаттың нормалары.

4) оның нақты, егжей-тегжейлі көріністерін немесе олқылықтарын қоғамдық бақылау.

Демократия құқық арқылы түсіндіріледі, мұның өзі олардың жеке өмір сүру мүмкіндігінің жоқ екенін білдіреді. Демократия – құқық белгісі ме немесе құқық демократия белгісі ме?

Демократияны құқықтың белгісі ретінде қарастыра отырып, біз оларды біріктіріп, ортақ негізге салуға, олардың белгісінің өзегін анықтауға тиіспіз. Шығу тегінде құқық басқару нысаны ретінде, қоғамдық өмірді ұйымдастыру принципі ретінде, құқықтарды, бостандықтарды және т.с.с. қамтамасыз ету деңгейі ретінде демократиядан бұрын қалыптасады.

Осыған байланысты, демек, мына пайым дұрысырақ болады: құқық — демократияның белгісі. Демократия қажеттіліктен құқықта, заңда, нормативтік кесімдерде және басқаларында көрінуі тиіс. Демократия болмысы құқықтан көрінеді.

Батыс деген не? Біреулер үшін ол жамандықтың, бәленің басы. Ол адамды жекелендіреді, дараландырады, адамшылықтан аздырады, бұзады дейді. Басқалар үшін ол өркениетті өмір сүрудің көзі. Адамдарға еркіндік пен бостаңдық әкеледі, өділдікті, де-мократияны орнатады, материалдық және рухани байлыққа қол жеткізеді. Соларға карап өз еліңнің экономикалық, мәдени, ғылы-ми деңгейіңді салыстырып, байқауға болады, тіпті өзіміздің күнделікті оміріміздің кедейлігін, күйкілігімізді, бейшаралығы-мызды айнада көргендей боламыз дейді. Әрине, Батыстан көп нәрсені үйренуге болады. Әсіресе, жеке адамның еркіндігі мен бостандығын жоғары қою, оны мемлекеттің езгісінен босату, олармен сауда-саттықты өрістету, тәжірибесін саралап, жақсы жағын қабылдау, мәдениетін баға-лау жөн және т.б. Десе де Қазақстанның түп тамыры Шығыс-пен байланысты. Оған дәлел — діні, мәдениеті, бүрынғы жа-зуы. Мәдениет бізге ең алдымен сол жақтан келді. Шығыс мәдениетіне қазақтардағыдай қауымдастық, үжымдастық, туы-стық жакын. Азия елдерінде саяси бейімделудің тиімді мысалы ретінде Жапонияны алуға болады. Олар басқа елдердің ең жақ-сы жақтарын кабылдай отырып, өзіндік ерекшеліктерін, төлту-малығын жоғалтпайды. Үлттың бар күшін Батыстың ең жаңа технологияларын меңгеруге жүмсап, жүмылдырып, әлемдегі ең озық, дамыған елдердің біріне айналды.

Егер республикамыз еркениетті елдердің даму жолын, тәжірибесін терең саралап, орынды пайдалана білсе, олардың жіберген қателіктерін қайталамай, реформаны жылдам жүргізуге болар еді. Тарих көрсетіп отырғандай, Батыс елдері реформаны жасағанда халықпен кеңесе отыра істейді. Оны сан түрлі жүзеге асыруға болады. Мысалы, жергілікті жерде болса жиын-дар, жиналыстар, билік органдарын бақылайтын комис-сиялар және т.т. Ал бізде шешімдер көп жағдайда біржақты жоғарыдан төмен түсірілу, әміршілдікке ұрыну, олар жабық жағдайда кабылдануы басым сияқты. Жалпы, билік басында-ғылардың қызметі халық бақылауынан тыс қалып бара жатқан-дай. Онсыз демократияны орнату қиын.