Т о п о н о м І / ik r ЖӘне этимология қазақ тіл білімінің антологиясы а. Әбдірахманов Топономика жэне этимология Павлодар 2010
тариа 1) егін, егістік, астық; 2) екпе, буря монгол тілінде тари-
жүктеу/скачать 7,05 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Тарыты
- Бақанас, Келес, Талас
| тариа 1) егін, егістік, астық; 2) екпе, буря монгол тілінде тари-
са (сев, посев). Жоғарыдағы фактілерді қорыта келгенде көне тарык>тары// д а р ы сәзі Тарыты топонимінің жасалуына негіз болған; т а р ы + т ы > Т а р т ы («тарылы» деген мағынада). Сөз түбіріндегі ы дыбысы түркі тілдеріндегі рт, лт, нт дыбыс тізбектерінің заңдылығына сай түсіп қалған. ТЕКЕС - Теріскей Алатаудан басталып, Қытай территория- сына агып өтетін Алматы облысы Нарынқол ауданындағы тау өзенінің аты. Гидроним екі элементтен қүрылган: т е к е + с . Т ек е түркі тілдерінде жэне қалмақ тілінде (тек) «козел - производитель» дегенді білдіреді (А. М. Щербак. Названия домашних и диких животных. Сб. «Историческое развитие лексики тюрских язы ков». М., 1961, стр. 118). Атаудьщ екінші бөлімі -с түркі-монғол 203 тілдеріндегі көптілікті білдіретін көне жұрнақ (Г.И. Рамстедт. Введение в алтайское языкознание. М , 1957, стр. 57). Бақанас, Келес, Талас (қараңыз) гидронимдері осы үлгімен жасалған. Теке+с (текелер) осы тауда теке (таутеке, тауешкі) көп екенін білдіреді. ТОЛАҒАЙ - Қазақстанда жиі кездесетін атау: Зайсан көлінің оңтүстігіндегі тау, Қалба тауындағы шоқы, Ертістің Оба өзенінің маңындағы сол жағындағы тау, Қарағанды облысындағы тау, Қоржалжын көлінің батыс жағындағы шоқы (Жетім Толағай) аты. Кенек Толағай - Сарысу станциясының маңындағы тау, Ақ Толағай - Жем (Эмба) өзенінің орта ағысы маңындағы тау, Ноқай Толағай - Алматы облысындағы тау аты. Ғ. Қоңкашпаевтың зерттеуі бойынша бұл монғолдың «шоқы», «жеке тұрған биік» деген сөзі (Ғ. Қоңқашпаев, Гео графические названия монгольского происхождения... Известия АН ҚазССР. Серия филологии и искусствоведения. Вып. I (11), 1959,94-95 беттері). Монғолша-қазақша сөздікте толгой сөзін бас деп аударган (С. Хабшай, Ә. Мініс. Монғолша-қазақша сөздік. Уланбатор, 1954, 183 беті). Қазақ тілінде де толағай деген сөз бар. Мысалы, Махамбеттің «қу толағай жастанбай» деген сөзі елге эйгілі. Осындағы толағай аттың қу басы деп түсіндіріледі. Жорықта жүрген батырдың тоқымының астына Ку толагайды жастанып ұйықтауы да кэміл сендіреді. Қазақ тіліндегі «тау басы» деген тіркес осы толағай сөзімен мәндес. Сондықтан да монғолша-қазақша сөздікте т о л а ғ а й сөзінің б а с деп берілуі - оның бірінші магынасы. Ал «шоқы, биік, тебе, тау» деген оның монгол тіліндегі екінші мағынасы болса керек. Қазақ тілінде жер аттарында т о л а ғ а й сөзінің екінші мағынасы сақталған. ТОПАР - Алматы облысы Бақанас ауданында өзен жэне сол өлкенің аты. Іле өзенінен бөлініп, Балқашқа жетпей, сондағыұсақ көлдерге кұйып, су аягы құрдымга айналады. Бұл гидронимнің этимологиясы туралы екі түрлі жорамал айтуға болады. 204 1. М.Қашқари еңбегінде «топрады» деген етістік «құрыды» дегенді білдіретіні айтылған (III, 292 бет). Сөздің түбірі т о п р екенін аңғару қиын емес. В. В. Радловтың сөздігінде т о б ы р сөзінің шор, сағай тілдерінде 1) тупой, 2) короткий мағына- лары бар екені айтылған (Том III, часть 1, стр. 1232). Түркі тілдерінде п//б дыбыстары ауыса беретінін ескерсек, топр//то- жүктеу/скачать 7,05 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|