Т о п о н о м І / ik r ЖӘне этимология қазақ тіл білімінің антологиясы а. Әбдірахманов Топономика жэне этимология Павлодар 2010

луы керек. Ал көне т о р ы ғ сөзінің т о р ы формасына айналуын 
дәлелдеп деп жатпасақ та түсінікті.
Сонда Торғай гидронимі екі компоненттен, яғни аты- 
нан жасалған. Бірақ оның т о р ы ғ деген бөлімі түске байла- 
нысты бір сөз деп қараймыз. Ал бұл осы т о р ы ғ т а р орыс 
жылнамаларындағы «торки» этнонимі ме, жоқ па деген мэселе 
элі де зерттей түсуді қажет етеді.
Т О Ш А Н Т Ы - Шығыс Қазақстанмен көршілес Тау­
лы - Алтайдағы өзен аты. Сол жерде экспедицияда болған 
Ж. Болатовтың зерттеулеріне қарағанда бұл монғолдың 
т о ш и н (г) (мұзды, суық) деген сөзінен жасалған. Алтай 
тілінде де тош -мұз, т о ш т ы -мұзды деген мағынаны білдіреді 
(Ж. Болатов. Қошагаш қазақтарының тіліндегі жергілікті ерек- 
шеліктер. «Қазақ тілі тарихы мен...», жинақ, 5 шығуы, Алматы, 
1962, 69-бет). Атау аяғындағы -ты түркі-монғол тілдеріндегі ту- 
ынды сын есім жасайтын көне жүрнақ. (Г.И. Рамстедт. Введение 
в алтайское языкознание. М., 1957, стр. 205). Қазақ тілінде То- 
ш и н т ы атауыньщ Т ош а н т ы түріне ауысуы бірінші буындагы 
о дыбысыньщ и дыбысына екпін арқылы эсер етуінен, яғни 
ілгерінді ықпал нәтижесінде а дыбысына айналған болуы ке­
рек. Ал -ты формасының сақталуы нт дыбыстарының ертеде 
тұрақты тізбек болғандығынан деп түсіну керек.
Т Ү ГІС К Е Н - Шығыс Қазақстан облысындағы Үлан, Жы- 
ланды жэне Байсерке өзендерінің Ертіске қүятын жері осылай 
аталады. Бұл атау жөнінде проф. С.А. Аманжолов былай деп 
жазды: «Наконец, историка и диалектолога не могут не инте­
ресовать такие факты в нашем языке, как чередование звуков 
в некоторых словах, диалектизмах, а также в географических 
названиях. Для примера беру слово Түгіскен (название местно­
сти в Уланском районе Восточно-Казахстанской области). Оно 
означает: смычка, столкновение, встретившийся. Его современ­
ный вариант - Түйіскен. В самом деле слово Түгіскен обозна­
чает место смычки, встречи или слияния трех точек: Уланки,
208

Жыланды и Байсерке: В словах Түгіскен/ЛГүйіскен мы видим 
историческое чередование звуков г//й. Когда это происходило, 
на базе какого диалекта? Разрешение этих вопросов пролива­
ет свет на проблему образования единого казахского языка» 
(С.А. Аманжолов. Вопросы истории и диалектологии казахско­
го языка. 1959, стр. 87). Проф. С.А. Аманжоловтың бұл топо- 
нимнің этимологиясы туралы жасаған талдауы дұрыс. Бірақ 
г//й дыбыстарының тарихи алмасуы ол кісі айтқандай 
белгілі бір диалектінің негізінде болып қойған жоқ, бұл даму 
жалпы қазақ тіліне тэн сияқты. Мәселен, мүгіз>мүйіз, 
кигіз>киіз, еге>ие т. б. өзгерістер жалпы Қазақ тілінің дамуы- 
на тэн. Ал оның көне кигіз түрі Көкшетау облысы говорында, 
еге - Оңтүстік Қазақстан говорларында сақталған.
Сонымен бүл атау Т ү г іс к е н - түрінде өзінің ескі көрінісін 
топонимде қалдырған.
¥ Л А Н Д Ы Р Ы Қ - Шығыс Қазақстанмен көршілес Таулы -
Алтайдағы өзен аты. Ж Болатовтың пікірінше, бұл - монғол- 
дьщ у л а н (қызыл), т а р а й х (қатаю, тастай болу) сөздерінен 
жасалған. Осы жерде экспедицияда; болған Ж. Болатовқа 
жергілікті халықтар бүл монғолдың «қызыл тас» деген сөздері 
деп 
түсіндірген 
(Ж. 
Болатов. 
Қошағаш 
қазақтарының 
тіліндегі жергілікті ерекшеліктер. Қазақ тілі тарихы мен 
диалектологиясының мәселелері. 4 шығуы, Алматы, 1962, 69 
беті). Атаудың бірінші компоненті (ұлан-қызыл) жөніндегі 
автордың пікірі дұрыс болғанымен, екінші бөлегі жөнінде 
айтқаны талас туғызады. Өйткені «қызыл тастай болу» деген 
тіркеспен атау жасалмайды. Біздіңше атаудың екінші сыңары- 
бурят-монголдың «тураг» (изюбр - бүғының еркегі) деген 
сөзі (Бурят-монгольско-русск. словарь. М., 1951, 449 беті). 
У л а н т у р а г > У л а н д ы р ы қ формасына көшуі улан сөзінің 
аяғындағы үңді 
«н» 
дыбысы өзінен кейін ұяң д дыбысының 
келуіне ықпал жасап тұр. Сөйтіп, монгол тіліндегі қатаң 
т дыбысы қазақ тілінде ілгерінді ықпал нәтижесінде д
209

дыбысына айналуы заңды. Ал сөз аяғындағы а дыбысы ал- 
дағы буындағы ы дыбысы әсерінен ы дыбысына айналған. 
Сонда бұл атау «қызыл бұғы» деген мағынаны білдіреді.
¥ЛАСТЫ - Тарбағатай тауынан басталатын өзен аты. Ғ. Қоң- 
қашпаевтың пікірі бойынша бұл монғолдың ульяс (терек) деген 
сөзінен қойылған. Шынында осы өзен бойында терек кездеседі. 
Батыс Монғолиядағы Улиастай деген қала да осы сөзден 
қойылған (Г. Қонкашпаев. Географические названия монголь­
ского происхождения.Известия АН ҚазССР. Серия филологии 
и искусствоведения. Вып. I (11), 1959, 96 беті). Монголша- 
қазақша; сөздікте улиас сөзі тораңғы, терек деп аударылған 
(С. Хабшай, Ә. Мініс. Монғолша-қазақша сөздік. Уланбатор, 
1954, 96 беті). Бұл жердегі қазақтар монғолдьщ; көп сөзін 
түсінеді, сондықтан у л и а с - терек, тораңғы деген сөз екенін 
түсініп, оған осы ағаштың өзен бойында бар екенін білдіретін 
-ты жұрнағын қосқан. Ал монгол тіліндегі бұл жұрнақтың ва­
рианты -тай, сондықтан Монголиядағы қала аты У л и а с т а й
(теректі) болған. Ұласты үшке бөлінеді: Үлкен Үласты, Орта 
Үласты, Шет Үласты. Үлкен, Орта, Шет деген сөздер өзеннің 
салаларын көрсетіп тұр. Шет Үласты деген село да бар. 
Сөйтіп, сөз этимологиясы былай: У л ьяс> ¥ л ас (терек-монгол- 
ша) + ты (туынды сын есім жасайтын, осы заттың барлығын 
білдіретін түркі тілінің жұрнағы) = Үласты.
ҮРЖАР - Семей облысының Үржар ауданындағы Алакөлге 
құятын өзен аты. Аудан жэне аудан орталығының да аты осы- 
лай аталады. Түркі тілдерінде у р / / о р / / у р а / /о р а сөздері 
«ров, яма, яма для хранения зерна» деген магынаны білдіреді 
(В.Г. Егоров. Этимологический словарь чувашского языка. Че­
боксары, 1964 г., стр. 275). Қазақ тіліндегі үра, op сөздері де 
түбірлес. Ендеше, Үржар атауы екі компаненттен жасалган. 
О р> үр +ж ар; Мұндағы ор>үр сөзі «терең», ал ж ар - «өзен» 
дегенді білдіреді. Сонымен бүл атау «терең өзен» деген мағы- 
надан жасалған.
210

Ү Й ДЕНЕ - Шығыс Қазақстандағы Сауыр жотасын жарып 
өтіп, Зайсан қазаншүңқырына құятын өзен аты. F. Қоңқаш- 
паевтың зерттеуіне қарағанда, бұл монғолдың уйдн (есік) 
деген сөзінен қойылған. Сауыр мен Маңырақ тауларын жа­
рып ететін бұл терең шатқал есік сияқты болып көрінгендіктен 
осылай атанған (Г. Қонқашпаев. Географические названия 
монгольского происхождения... Известия АН ҚазССР. Серия 
филологии и искусствоведения. Вып. I (11), 1959,95беті). Осы 
мандаты бір шатқал Есік деп аталатын көрінеді. Сондықтан 
бұның өзі де Ғ. Қоңқашпаев пікірінің дұрыстығын дэлелдей 
түседі. Ал үйдн сөзінің аяғына е дыбысының қосылуы, біздіңше 
қазақ тілінде сөз соңында дн дауыссыз дыбыстарының қатар 
келмеуінен. Сөйтіп үйдн сөзі үйдне түріне өзгерген де, осы 
өзгерістің өзі дн дыбыстарының арасына жартылай естілетін е 
дыбысын тудырған. Сонда бұл сөз мынадай өзгеріске түскен: 

жүктеу/скачать 7,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: