Т о п о н о м І / ik r ЖӘне этимология қазақ тіл білімінің антологиясы а. Әбдірахманов Топономика жэне этимология Павлодар 2010
КЕЛЕС - Оңтүстік Қазақстан облысындағы өзен аты, аудан аты. Аудан аты осы өзен атынан алынған. Біздіңше, Келес атауы көл//кел+/е/с
жүктеу/скачать 7,05 Mb. Pdf көрінісі
|
| КЕЛЕС - Оңтүстік Қазақстан облысындағы өзен аты, аудан
аты. Аудан аты осы өзен атынан алынған. Біздіңше, Келес атауы көл//кел+/е/с (көптік жалғауы) элементтерінен құралган болуы керек. Көл сөзі, Кюль-тегин ескерткішінде бар (С.Е. Малов. Памятники. ДТП. М.Л., 1951, стр. 395). Көл терминіКавказданякутияғадейінтүркітілдерінде кеңтараған (Э. иВ . Мурзаевы. СловарьМГТ. М., 1952, стр. 124). Көл сөзінің айтылуы да, мағынасы да түркі тілдерінде бірдей емес. Бүл жағдай В.В. Радлов сөздігінен орын алған: «Кол (Алт. Тел. Леб. Саг. Койб. Ктч. Кюер. Тар. Кир. Ккир...) -кул, гол 1) озеро... 2) Алт. Тел. рукав реки. 3) Саг болото» (В.В. Радлов. Опыт словаря... Том II, часть 2, стр. 1268). Мұнда келдің «озеро» деген мағынасынан басқа кейбір түркі тілдерінде «рукав реки», «болото» деген магыналары да бар екені байқалады. Кол термині түркі тілдерінде кел, гел, күөл деп те айтылады (Э. және В. Мурзаевтардың көрсет. сөздігі, 124 беті). Көл//кел формаларының қайсысы ерте? Біздіңше, көл ерте, эйткені, біріншіден, осы түрде орхон-енисей ескерткіштерінде бар, екіншіден, осы түрде көптеген түркі тілдерінде сақталған. Бұлай деп монгол тілдері түрғысынан да айтуға болады. монгол тілдерінде гол//һол//қол - «өзен». Шынтуайттап келгенде түркі-монғол тілдеріндегі көл// кел//гол//кол варианттарының түп негізі тіпті әрманда жатыр. В. М. Иллич-Свитычтың зерттеулеріне қараганда дәл осы сөз сэл фонетикалық өзгерістермен сол мағынада (көл, өзен, бегет, су) семит-хамит, урал, дравид, алтай семья тілдеріне жататын 118 көптеген тілдерде кездеседі (В. М. Иллич-Свитыч. Опыт срав нения ностр. языков. М , 1971, стр. 305-306). Түркі тілдерінде ө//е, немесе е//ө дыбыстарыпың ауысу құбылысы бар ма? Бұл сұраққа «я, бар» деп жауап беруге болады. Біраз дәлелдер мен мысалдар келтірейік. Белгілі тюрколог Н. А. Баскаков соңғы бір мақаласын былай деп атапты: «Делабиализация передних гласных в тюркских языках и абсолютный переход б>е й>і в галицко-Луцком диалек те караимского языка» (Сб. «Тюркологические исследования». Фрунзе, 1970, стр. 117). Мақаланың атының өзі б>е, й>і дыбы- стары алмасуының түркі тілдерінде бар екенін айтып тұр. Бұл кұбылысқа автор түркі тілдерінен мынадай мысалдар келтіреді: үйғырша өтік//өтек, хакасша едік, алт. едүк, қырғ, өтүк сөздері караимша, қазақша етік, башқүртша итік, түркменше едік, шу- вашша ідік болады, қазақша көбелек, алтайша көбөлек, сөздері қарайымша, түрікше, түркменше кебелек, болады, қазақша, қаракалпақша төбе сөзі қарайымша тебе, түрікше, түркменше жүктеу/скачать 7,05 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|