Т о п о н о м І / ik r ЖӘне этимология қазақ тіл білімінің антологиясы а. Әбдірахманов Топономика жэне этимология Павлодар 2010
жүктеу/скачать 7,05 Mb. Pdf көрінісі
|
Топонимика және этимология
- Бұл бет үшін навигация:
- Келес, Талас, Текес
- Баканас
| на. Осыдан бақанак, бақанас деген сөздер жасалған. Бақанақ
сөзі М. Қашқари сөздігінде былай деп түсіндіріледі: «Бақанақ - айыр түяқтылардың екі башпайының арасы, немесе екі башпайдың бірі» (III, 192 беті). В.В. Радлов сөздігінде мынадай дерекгер бар: «бақан - шест, которым поднимают и подпирают кошмы в кибитке». «Баканак (из бакан-ак) - 1) копыто двукопытных : животных (В. В. Радлов. Опыт СТН. Том ГУ, часть 2, стр. 1437-1428). Қазақша бакан киіз үйдің шаңырагын, түндігін, туырлығын көтеретін сырық, басы айырбақай аша түрінде болады. Монголша бағана - «бақан, бағана, қада, тіреу (Монғолша- қазақша сөздік. Уланбатар, 1954, 32 беті). Қалмақ тілінде бахн - «столб» (Краткий русско-калмыцкий словарь. М., 1969, стр. 548). Келтірілген фактілер түркі-монғол тілдеріндегі бакан// бахана//бахн, бағана формалары бір түбірден екенін дәлел- дейді. Сол себептен бүл түбірлі сөзді Ж. Болатов айтқандай монгол, қалмақ тілдерінікі гана деп қарауға болмайды. Ал сөз аяғындағы -с қосымшасы көне түркі-монғол тілде- рінде көптікті білдіретін форма болған (Т.И. Рамстедт. Вве дение в алтайское языкознание. М., 1957, стр. 57). Осы көптік жалғауы аркылы Келес, Талас, Текес (қараңыз) сияқты гидро- нимдер жасалган. Сөйтіп қорыта келгенде Баканас атауы бакан(а)+с элементтері нен жасал ып, бақандар, ягни «өзен салалары» дегенді білдіреді. Семей облысындағы Баканас өзені де бірнеше сала- 81 дан қосылып, бірнеше тармаққа бөлінеді. Тле, Бақанас өзендері- нің осы қасиетін Бақанас атауы географиялық жағынан дәл беріп тұр. БАЛАСАҒ¥Н - Қазіргі Жамбыл қаласы мен Ыстықкөл- дің арасындағы тарихи қала. Бұл қала аты М. Қашқаридың еңбегінде бірнеше рет кездеседі (1 том, 66, 94, 145, 148 беттері). Қала атының этимологиясы туралы Ғ. Мүсабаев пен А. Мах мутов былай деп жазды: «Баласатүн - Ы стық көлге жақын. Қордайдың күнгей жақ етегінде болтан, осы күнде қирап, қүр орны қалған, бала - кіші, сағүн - аймақ деген сөзден қүралған. Мүны Махмуд Қашқари: қүз орда, қүз - үлыс деп те атайты- нын айтқан. Баласагүн қаласы XIV ғасырдағы Азия картасын- да, ағылшын Юлдың картасында да болтан» (Ғ. Мұсабаев, А. Махмүтов. Эпиграфиялық экспедиция материалдары- нан. «Қазақ тілінің тарихы туралы зерттеулер», жинақ, 1965, 163 беті). Авторлардың Н.Я. Бичурин еңбегіне сүйене от- ырып айтуларына карағанда, бүл маңда ертеде Атасағүн деген де қала болтан (Сонда). Ендеше үлкен, кіші деген матынада жүмсалатын ата, бала деген сөздер Баласатүн топонимінің бірінші компонентінің түркі сөзі екендігіне күмән келтірмейді. Жотарьща авторлар атаудың екінші бөлі- мі сағун сөзі аймақ дейді де, қай тілден екеніне де, қай нүс- қадан алтандарын да айтпайды. Авторлардың сол мандаты Барсытан қаласы жөнінде жазтандары да көңіл аударарлық: «Барсытан Ыстық көлдің батыс жатында, Баласатүннан түстік жерде. Мүны Барыс хан деу ойта сыймайды, өйткені М. Қашқари олай деп атаматан. Бүл барсатүн болуы да ықтимал. Бірақ VII тасырда сытын болып жазылтан. Қазіргі тіліміздегі сауын айту - сатынта айту деген болар» (Сонда). Мүндаты авторлардың топоним этимологиясын Барыс хан деу ойта сыймайды дегендері дүрыс. Бірақ, олардың сатун сөзі VD тасырда сытүн болып жазылды деуі қате, өйткені С.Е. Маловтың еңбегіндегі сытын сөзі XIV тасырдаты автор 82 Рабгузиден алынғанын авторлар. байқамаған! (С. Е. Малов. Памятники... М .,-Л , 1951, стр. 424). Авторлар бір сағүн сөзі ту- ралы бір-біріне қайшы пікір айтады: біресе бүл сағынға айту (сауын айту) тіркесімен байланысты десе, біресе сағүн (аймақ) сөзімен түбірлес дейді. Біздің ойымызша бұл сығын - ертеде «қорғаныс, бекініс, қала» деген мағынаны білдіретін көне түркі сөзі. Оған мына- дай дәлелдер келтіруге болады. 1) М. Қашқаридың еңбегінде сығынды сөзіне мына- дай түсінік берілген: «кэук турағқа сығынды» (киік мекен- ге тығылды) (П, 177), «Көне түркі сөздігінің» авторлары М. Қашқаридың осы сөзін мысалға келтіре отырып, бұл «укры ваться, прятаться» деп түсіндірді де, сөздің түбірі сығ, ал -ын өздік (возвр.) етістің жүрнағы дейді (Древнетюркский словарь. Л., 1969, стр. 502). Бүл арада сөздің түбірі сығ - жасырыну, тығылу, қорғану мағынасында екені түсінікті. 2) Дэл осы контекстегі -ын жүрнағы етіс категориясы- на тән болғанымен, түркі тілдерінде мұндай жүрнақ ертеде етістіктен зат есім тудыратын өнімді жүрнақ та болған. Қазақ тілінен мысалдар келтірейік: тық+ын-тығын, шық+ын -шы- жүктеу/скачать 7,05 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|