Т о п о н о м І / ik r ЖӘне этимология қазақ тіл білімінің антологиясы а. Әбдірахманов Топономика жэне этимология Павлодар 2010
жүктеу/скачать 7,05 Mb. Pdf көрінісі
|
Топонимика және этимология
- Бұл бет үшін навигация:
- Барсған
| БАРСЫҒАН (БАРСАҒАН) - Ерте орта ғасырдағы тари-
хи қаланың аты. Бүл қала жөнінде XI ғасырдағы М. Қашқари еңбегінде мынадай мәліметтер бар: «Барсған-Афрасияб үлы- ның аты. Барсған шахарын салған сол еді. Махмудтың (М. Қаш- қари - А. Ә.) әкесі осы шахардан еді. Біреулер: үйғыр бегі жылқышысының аты Барсған еді; бүл жердің ауасы жақсы болғаны үшін, ол аттарын осы жерде бағар еді. Соңынан шахарға соның есімі беріліп, Барсған деп аталды - деген сөз бар»(ІІІ, 424-беті). Бүдан басқа Барсыған сөзі екі рет кездеседі. Ачы (қазақша әже) деген сөзді М. Қашқари «кексе қатын» деп түсіндіріп, бұл барсағанлар луғатида» (тілінде) дейді (I, 114-беті). Ал «қазған» деген сөзді түсіндіргенде, М. Қашқари мынадай бір ауыз өлең мысал келтіреді: «Қүс жауызы сауысқан, Ағаш жауызы азған, Жер жауызы қазған, 84 Халық жауызы Барсаған» (I, 4 1 1-беті). Жоғарыдағы қала атымен соңғы өлеңдегі Барсаған сөзі ... болып бірдей жазылған. Алайда М. Қашкари еңбегін өзбек тіліне аударушылар қала атын Барсған деп, ал халық атын барсаған деп берген. М. Қашқари еңбегін өзбек тіліне ау дарушылар бір рет Барсған (ІП, 425-беті), екі рет Барсаған (I, 114-беті, 411- беті) деп жазған. Бұл атау және оның этимологиясы жөнінде Ғ. Мүсабаев пен А. Махмұтов былай деп жазды: «Барсыған - Ыстық көлдің ба- тыс жағында, Баласағүннан түстік жерде. Мүны Барыс хан деу ойға сыймайды, өйткені Махмуд Қашқари олай деп атамаған. Бүл барсагүн болуы да ықтимал. Бірақ VTI ғасырда сығын бо лып жазылған. Қазіргі тіліміздегі сауын айту - сағынға айту деген болар» (Ғ. Мүсабаев, А. Махмутов. Эпиграфиялық экспедиция ма- териалдарынан. «Қазақ тілінің тарихы туралы зерттеулер». 1965, 163-беті). Осы атаудан кейінгі Барсагұн атауын автор- лар бала - кіші, сағүн - аймак деген сөздерден жасалған дейді. Авторлардың сагүн - аймақ дегені бір шама дүрыс болғанымен, бүл сөздің этимологиясы элі де ашылмаған. Ал авторлардың «бұл атау VII ғасырда сыгын болып жазылды» деген мэліметті қайдан алғанын білмейміз. Егер авторлар бүл мәліметті С. Е. Маловтыңеңбегінен алса, ондағы сығын сөзі XIV ғасырдағы автор Рабғузи шыгармасынан алынғанын авторлар аңғармаған (С. Е. Малов. Памятники... М.-Л., 1951стр., 424). Біздің ойымызша Атасағүн, Баласағұн, Барсыған деген та- рихи қала аттарының құрамындағы сыған//саған//сағун сөз- дері - араб графикасына байланысты эртүрлі оқылып келген атаулар. Біздіңше сыған//сығын - ертеде «қорганыс, бекініс, қала» дегенді білдіретін көне түркі сөзі. Біз бүл атаудың эти мологиясы туралы пікірімізді Баласағүн (қараңыз) сөзінде толық айтқандықтан, бүл арада тоқталмаймыз. Оның орнына 85 атаудың бірінші компоненті «бар» сөзі жөніндегі ойлары-мызды айтайық. М. Қашқаридың еңбегінен бар сөзінің екі мағынасы бар екені байқалады: 1) бір нәрсенің барлығын білдіретін сөз; 2) үлкен (ПТ, 161-162). Сөздің екінші мағынасына М. Қаш- қари мынадай түсінік берген: «бар: бар j іг-да - үлкен жиде» (ІП, 162-беті). Міне осы тіркесте; бар - «үлкен» деген сөз. Бүл сөздің үлкен мағынасы түркі тілдерінде сақталмаған. Оның қазақ тіліндегі сақталуы мүмкін-ау деген тіркесті С. Омарбеков еске салды. «Қыз Жібек» жырында Төлеген көш соңынан Жібекті қуып жетіп, екеуі айтысады. СондаҚыз Жібек Төлегенге былай дейді: Келсең кел шыдап қасыма, Шай мамығым басыңа Ап жатпас па едім қасыма. Алуа шекер беремін Ішетұғын асыңа. Келсең келгін Төлеген Қүрметім мүндай, мінеки. Келмесең арман кете бер жүктеу/скачать 7,05 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|