Т. Т. Балашов редакциялық алқа мүшелері

Абай атындагы Қаз¥ПУ-дың Хабаршысы, «Юриспруденция» сериясы, № 3 (21), 2010 ж. 
тегінде соғыссыз, ылаңсыз, бейбіт өмірге деген құштарлығы мен тақуалыгынан туындаса керекті. Осы 
арада Әнет бабаның софыларға тэн тақуалықтың кемелденген деңгейлеріне жеткендігін жэне осы қыры 
бізге элі де құпия күйінде келе жатқан ақтаңдақтар екендігін айта кеткеніміз жөн. Біздің пікірімізше Әнет 
баба бастауын Қожа Ахмет Яссауи тарихатынан тартатын софылық ілімге, тақуалық дәстүрге бой 
үсынған, далалықтар қалыптастырган ойлаудың даналық жүйелерін терең меңгерген гүлама адам 
(пэлсафашы жэне философ). Формальды логика зандылықтарына негізделген мүндай гипотетикалық ой-
түжырым гылыми түргыдан кемшіліктердің орын алуын жоққа шығармайды. Сондай-ақ логикалық 
операциялар жүйелі қолданылган жорамалдар белгілі бір деңгейде гылыми обьективтілікке және дәйекті 
пікірталасқа жол ашатындығын ескерсек, мүндай ой-топшылауларды позитивті құбылыс ретінде 
қараймыз. 
Әнет бабаның өміріне қатысты анық мәселе, бұл бабаның «Ақтабан шүбырынды, Алқакөл сүлама» 
аталатын қазақ басына түскен 1723 жылгы қасірет кезінде кошке ермей қалып, көп ұзамай қайтыс 
болғандығы. Бүл туралы ел арасында «Сыр бойынан ауа кошкен тар заманда 95 жасқа келген Энет баба ел 
шеті, жау шебі Мүгаджар тауында кошке ере алмай, жан тапсырган» [18] деп айтылады. 
Ш.Қүдайбердіұлы [2, 338-6.] Ақтабан шүбырынды жылдарында негізінен «қалмақпен кобіне үрысқан 
және қырылган орта жүз екендігін» көрсетеді. «Біздің Әнет бабаң деген кісінің 97 жасында жүре алмай 
қалган жолы да осы» дейді. «Әнет бабаңның бэйбішесінің бес баласы - көп Болаттар қалмақтың огына 
ұшып өлгені де сол согыста еді» [сонда]. Қарап отырсақ қалмақ пен қазақ арасында болган бұл шайқастың 
салдарынан Әнет бабаның өзі және оның кіндігінен тарайтын бес баласы қайтыс болган. Сондай-ақ ел 
аузында сақталған ескі сөздерді жинаушы С.Қарамендин келесідей мәлімет береді: «Әнет бабаң 1723 
жылы Қаратау-Қошқарата деген деген жерде қайтыс болган. Шек-қарнын, өкпе-бауырын сол Қошқаратага 
коміп, сүйегін сөрелеп Көкенай батыр Түркістанга Қожа Ахмет Яссауи мавзолейінің қасына әкеліп 
сөрелеп жерлеген» [19, 47-48-66.]. 
II 
Өскен ортасы, тәрбиесі және бата алуы 
Сары батырдың (бидің) немересі Әнет - бала кезінде Бұқарадагы медереседе 7 жеті жыл [20] 
оқып, шатырхат (қазіргі тілмен айтқанда «диплом») алган көрінеді. Осы кездерде Бұқара Орта Азиядагы 
білім мен мәдениеттің ірі орталыгы бола алган коне қалалардың бірі еді. Қабылетті бала Әнет үшін 
Бұқарага барып медреседе білім алу сол кездің багамымен өлшегенде үлкен жетістік еді. Бұқара қаласы 
б.з.б. I мыңжылдықтың орта шенінде іргесі қаланган көне қала. Бұқара атауы алгаш рет жазба деректерде 
V г-ғы қытай жылнамасында кездеседі. XII г-дан бастап Шыңғыс ханның, 1370 ж. былай Әмір Темірдің, 
XVI г~да Шайбани әулеті мемлекетінің қүрамына кірді. Ал XVI г-дың ортасынан бастап 1920 жылға дейін 
Бүхар хандыгының қүрамында болды [21, 475-6]. Қыр қазагы үшін Бүқарада оқу қол жете берерлік 
мүмкіндік еместі. Тек жастайынан байқалған оқу-білімге деген талабы, лсүрт козіне біліне бастаган ерен 
қабылеті бар жастар гана ел-жүрттың қолдауымеи арнайы жіберіліп білім алып отырған. Мәселен 
Бүқардагы Көгелташ медресесінде Әнет бабамен қатар үйсін Сарышуаш жырау оқыған деген дерек бар 
[сонда]. Қыр қазагының мүндай жастары шындыгында да бертінірек ел-жұрттың сенімін ақтаган даланың 
дарынды үландары бола алды. Сондай-ақ байлыгымен не билігінің өтімділігімен қайсыбір қолы жеткен 
кісілерде мүмкіндікті жібермей пайдаланып, балаларын Бұқарда оқытып отыруга тырысқан. Қазақ 
арасына танымал Толыбай сыншының 24 баласының 19-ы Самарқан, Үргеніш, Бұқардагы медреселерде 
оқып, хадимше сауаттарын жетілдіріп, діни білім алып, көне түрік, парсы, араб, өзбек тілдерін жақсы 
тэмамдаған көрінеді [22, 253-6.]. Толыбай сыншының балаларын дерліктей оқыту мүмкіндігіне ие болуьт, 
оның кезінде Бұқардың эмірі болган Жалаңтөс баһадур Сейітқұлүлымен туыстық байланысында жатса 
керек деп пайымдаймыз. Жалаңтөс баһадүрдің апасы - Толыбай сыншы әулетінен болса керек. Тіпті Әнет 
бабаның да Бүқарада оқуының басты бір себебі ретінде осы Толыбай сыншының зор ықпалы болгандығын 
корсетеміз. Анығында атақты Толыбай сыншы бала Әнетке бата берген және оның атасы Сары батырмен 
(бимен) замандас, тіпті дәм-түзы жарасқан адамдар болуы керек. Үлкендер арасындағы жақсы қарым-
қатынас әрі бала Әнеттің қабылетін бағалап атақты сыншьшың бата беруі кездейсоқтық болмаса керек. 
Бүл дарынды жас үшін қальтптасудың қарапайым гана жагы еді. Шындыгында Орта Азия аумагында 
үздіксіз жүріп жатқан саяси, діни сипаттагы шайқастар коп қазақ жастарының білім іздеуіне кедергі 
келтірді. Дэл осы кезеңде, нақтылап айтсақ 1603-1624 жж. созылган 20 жылдық қазақ-бұқар согысы Есім 
хан тұсында аяқталган кез еді. Мүның алдында да қазақ-бұқар қатынасы жақсы емес еді. Тәуекел хан 
—  3 , ^ . 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Юриспруденция», № 3 (21), 2010 г. 
жүргізген ұрыс бұқарлықтарды сабасына түсіріп, XVI ғасырдың аяқ тұсында жеңіспен аяқталған еді. 
Алайда бүл тыныштық ұзаққа бармай қазақ-бүқар арасындағы жаулық қайта өршіді. Белгілі жазушы 
М.Мағауин Тэуекел хан түсындағы қазақ-бүқар соғысын бірінші, Есім хан түсындагыны екінші деп бөліп 
көрсетеді [23, 46-66.]. Алайда бүлай бөлу үстірттеу берілген бага. Қазаққа жататын екі сан қатағанға хаі 
болып түрған Тұрсын хан Бүқар ханымен үнемі жаулықта болды. Мұны қазақ тарихынан бөлек қарастырі 
алмаймыз. Бүл жаугершілік заман қазақ жастарының біраз уақытқа дейін Бүқарда білім алу мүмкіндігіі 
шектеді. М.Мағауин 1624  ж ы л ы Есім хан бүқарлықтарды ақырғы шайқаста жеңіп, қазаққа тиімді бітіу 
орнатты деп көрсетеді. Алайда, біздің пікірімізше Бүқар ханы Имамқүлы Есімнен жеңіліп тынышталғаі 
жоқ, тіпті жеңіліс тапты деп айтудың өзі күмэнді. Аныгында, Махмұд ибн Уәлидің көрсетуі бойынша [6] 
Есім хан Тұрсын ханды өлтіргенсоң (1628ж.), оның басын Жизақтың билеушісі Бек-Оғлы арқылы Бұқа| 
ханы Имамқұлы-ханға жібереді. Себебі, ол кезде қазақтың билеушісі ретінде Түрсын-хан танымал еді эрі 
Бүқар ханымен үздіксіз шайқас жүргізген басты жауы да осы еді. Шайқастар негізінен маңызды сауда-
экономикалық орталықтарға иелік ету мақсатын көздеді. Есім ханға жауап ретінде, Имамқұлы-хг-
Ташкент, Түркістан жэне сол аймақтағы елді-мекендерді оның билігіне беретіндігі туралы пэрменін 
(фирман - хан жарлығы) табыстап жібереді [сонда]. Бүл қазақ билеушісі Есім хан мен Бүқар билеуш:: 
Имамқұлы-ханның арасында жақсы қарым-қатынастың орнауына себепші болган маңызды тарихи факті. 
Сондай-ақ С.Г Кляшторный мен Т.И. Сүлтанов еңбегінде «согласно русским источникам, одна из дочере? 
Ишима была замужем за бухарским ханом Имамкули» ден көрсетіледі [24, 303-6.]. Демек Есім хан мен 
Имамқүлы-хан коне түрк заманынан келе жатқан іліктік цагидасын басшылыққа алып, екі ел арасындагъ, 
қатынасты одан әрі бекіте түскендігін байқаймыз. Есім ханнан кейін 1652 жылга дейін қазаққа хан болған 
Жэңгір хан, өзінің қызын Аштарханидтер әулетіыің сұлтаны, кейіннен Бүқардың ханы болган Әбд 
Әзизге XVII ғасырдың 40 жж. түрмысқа берген. Жәңгір ханның қызы хан сарайында Қазақ ханым аталгаз 
көрінеді, Осыған қараганда оның Бүқар хандыгының сарайында беделді әрі мемлекеттік істерге де едә; ; 
ықпалды болган сияқты. Жэңгір хан әкесі Есім ханнан қалган іліктікті жаңгырту арқылы Қазақ-Бүкар 
қатынасының түрақтылыгына үлкен үлес қосты. Екі ел арасында экономикалық, әлеуметтік жэне т ' 
қатынастар нығайды. Соның бір көрсеткіші ретінде қазақ жастарының Бүқарда білім алуын айт>: 
болады. Шындығында бүл бала Әнет өмірінің Бүқарада білім алумен өткізілуіне тікелей эсер еткен басп 
әрі тарихи маңызды фактор еді. 
Білім іздеген бала Әнет заманы осы бір мамыражай тұсқа кез келді, Мүсылман діни орталығи 
ретінде танылған Бұқарага Орталық Азияның барлық түкпірінен, Татарстаннан, түрлі шыгыс елдерінея 
балалар келіп оқыган. Сол кездегі мәліметтер Бұқарада жалпы саны - 103 медресе болган деп көрсете^і, 
оның 60 шамалысы ең басты білім ордалары қатарынан саналган көрінеді [сонда]. 
Әнет баба Бұқардагы осынша көп медересінің ішіндегі - Көгелташ медресесінде үйсін Сарышу^ш 
жыраумен бірге білім алган. Бүқардагы 100 ден астам медресенің ішінен - Көгелташ медресесінде
 OK>J 
да кездейсоқтық емес. Себебі бұл медресені қыр қазақтары салдырган еді.  " А л а ш " тарихи зертт-
орталыгының директоры, тарихшы Х.Ғабжалилов "Қазақ ру-тайпаларының тарихьГ сериясымен жарьң 
көрген жекелеген руларды зерттеу жинақтарына негізделе отырып: "Тама руының тарихын зерттеуш:
-
: 
кесенені салдырған түлганың XVI г. соңгы ширегінде Мәуереннахр билеушісі Абдаллах II тұсында оны^ 
қарулас досы, сенімді серігі болган көрнекті мемлекет қайраткері, ортагасырлық жазба деректерде  т о т 
атымен Низам әл-Мулк ЬОүл баба Көкілташ деп аталатын Көге батыр екендігін" көрсетеді [9]. Қазақ Со-
энциклопедиясы "Кіші жүз Тама руьтның Көге батыры 1538 жылы салдырган жэне осы себепті медреся 
батыр есімімен «Когелташ» аталады", - деп көрсетеді. Ал М.-Ж.Копеевтің корсетуі бойынша Көгелтзи 
медресесін II Абдолла ханмен бірге бір ененің емшегін қатар емген кісі салдырган дейді: «Бүкараі 
Шэріпте Жақсы Ғабдолла ханның [шейбанилық Бүқар ханы Абдолла хан (1534-1598жж. өмір сүргенУ 
қол уәзірі Аргын руынан
  u
Қүлбaбa
, ,
 деген. "Қүлбаба сопы" атанган, жүз елу хыжырасы бар, екі  т ү б қ а м 
"Көкалташ" медресесін салдырды. Тэшкентте һэм бір медресе салдырды». Тәуелсіздік кезені^ 
құрастырылған Ұлттық энциклопедияда Көгелташ медресесінің салынуы туралы басқалай пікір айтылғзж. 
Онда «Кокелташ, Көгелташ медресесі - Өзбекстанның Бұқара қаласындагы діни оқу орніі 
архитектуралық ескерткіш (17 гасыр). Қазақ батыры, қолбасы, Самарханның әмірі Жалаңтөс Сейітқү.іі-"а| 
талай согыста қарсыластарын күйрете жеңіп, көп олжаға кенелген,,
=
 Жалаңтөс осы байлыққа дербес
  Э С Е 
ұстаумен қатар, Самарқан қаласында  Ш и р Дор медресесін, Бүкара ктасында Тіллэ Қари және Көкелш 
медреселерін салдырган... Кокелташ медресесінде шэкірттер араб, парсы тілдерін игеріп, шығг 
классиктерінің тарихи, әдеби еңбектерін оқып үйренген» делінеді [25, 684-6.]. Жалпы Көкелт* 
. 32 

А бай атындагы Қаз¥ПУ-дың Хабаршысы, «Юриспруденция» сериясы, № 3 (21), 2010 ж. 
медресесінің қүрылысы, күтіп-бапталуы қазақ батырларының тікелей ықпал-қолдауымен жүзеге асқаны 
анық. Қырдан келген қазақтар салдыргандықтан да Бүқар қаласына ықпалы өткен кез-келген қазақ батыры 
(дін адамы) тікелей назарын аударып, жөндеу және т.б. жұмыстарына көңіл бөліп көмектесіп отыруды 
жөн санаган. Сондықтан да болар Когелташ медресесін салдыру мәртебесін бірде Көге батырға, бірде 
Жалаңтөске, тіпті Қүлбаба сопыға теліп жүретіндігі. Сондай-ақ тарихи деректердің қисыны Қүлбаба сопы 
мен Көге батырдың бір адам болуы мүмкін екендігін де жоққа шыгармайды. Тіпті кейінгі кездерде 
төртқара руының тарихын зерттеушілердің пікірінше Жалаңтөс баһадүр Әйтекеден өте үлкен бола 
қоймаган, оның түстас ағасы есебіндегі кісі екендігін айтып жүр. Егер бүл пікір шындыққа жанасса, онда 
Көгелташ медресесін анық Жалаңтөс баһадүр салдырмаган болып шыгады. Ол тек қыр қазақтарымен 
ертеректе салдырылган Көгелташ медресесін күтіп-баптау және қосымша жөндеу жүмыстарына 
жетекшілік жасаган болып шығады. Бізде осы пікірге тоқталамыз. Жалпы жазылып жүрген деректерге 
сэйкес Жалаңтөс баһадүр (1576 - 1656жж.) кіші жүз төртқара руынан шыққан, тарихта Салқам Жәңгір 
ханга 20 мың қолмен көмекке барып қалмаққа ұрыс салган ерлігімен танымал болған кісі. Бұқар 
хандығында үлкен ықпалы болгандығы парсы жэне т.б. тарихи деректерде кездеседі. Орта Азия 
халықтары Әмір Темір мен оның немересі Үлықбектен кейінгі халыққа жагымды әмір ретінде осы 
Жалаңтөс баһадүрді таныган көрінеді. Ол атақты Әйтеке би Бәйбекүлының атасы - Ақша ханның інісі 
болган. Кейінірек Әйтеке де 12 жасына дейін Жалаңтөс, 15 жасына дейін Ақша би аталарынан олар 
дүниеден озғанша қолдарында болып, тәрбие көрген. Ілгеріде осы Жалаңтөс баһадүрдің атақты Толыбай 
сыншымен туыстық қатынасы барын айттық. Бейбіт Сапаралы қүрастырган жинақта Әнет баба «Орта жүз 
Ашамайлы керей Толыбай сыншы Ордабасы Дәуленұлының (1603-1680жж.) жас жігіт кезінде батасын да 
алыпты» [19] деген дерек беріледі. Сондай-ақ Толыбай сыншының кенже ұлы Қожаберген жырауға (1663 
-1763жж.) да Әнет баба бата беріп, шәкірт еткен деген сөз бар [сонда, 7-6.]. Эр зат пен қүбылыстың 
сынын дөп басып тауып айта алгандықтан қазақ, қыргыз, ноғай, өзбек, қарақалпақ халықтарына Толыбай 
сыншы деген атпен мәшһүр болган көрінеді. Сыншы Толыбайдың қырагы ойы байқай алган жас Әнеттің 
бойындағы ерекше қабылет пен қасиеттер бата беруге итермелегені анық. Тіпті Әнеттің Бүқарада білім 
алуына да осы Толыбай сыншының тікелей ықпалы болуы мүмкін. Мүның себебін ілгеріде айттық. Ягни 
Толыбай сыншы үшін Бүқар хандығына қарасты қалаларда (Самарқан, Үргеніш, Бұқар) 24 баласының 19-
ын оқытуы, сол кездері Бұқар хандыгы қалаларының әмірі атанған Жалаңтөс баһадүрмен арадагы туыстық 
байланыстың негізінде қол жеткен секілді. Бұл турасында "Қожаберген жырау" кітабында келесідей 
түсінік берілген: "Толыбай сыншының өз анасы Жамал... әйгілі Жалаңтөс Баһадүр Сейітқұлүлының (1576-
1656жж.) апасы екен". Толыбай сыншы балаларын нагашыларының "...үйлеріне қойып, сол білім 
ордаларында оқытады" [22, 247-6.]. 
Тіпті өз балаларын гана емес, сонымен бірге қыр қазагының да қабылетті балаларын оқуга 
жіберуге ықпалы өткен сияқты. Толыбай сыншының баларымен бірге олар оқып жүрген медреседе бала 
Әнеттің де білім алуы әбден мүмкін жәйт. Толыбай сыншының кенже ұлы Қожаберген жыраудың Әнет 
бабадан бата алып, оған шэкірт болуында агалы-інілідей болган жақсы қарым-қатынастың ізі жатқан 
сыңайлы. Жалпы Толыбай сыншы сыншылыгымен қатар қазақ қолының басын бастаган Ордабасы болган 
батыр кісі. Бүл турасында: «Толыбай сыншы Дәуленұлы (1603-1680жж) заманында Қазақ, Ногай 
(Қарагаш, Маңгыт рулары), Қарақалпақ, Сібір татары (Ескер, Барабы, Құралаш рулары), Шалабай 
естектерінің (Челябинск башқүрт-татарының) біріккен әскерінің ордабасысы болыпты» [22, 253-6.] деп 
келтірілген. Батырльтқ дәстүр Толыбай сыншының ата-бабаларынан келе жатқан қасиет болған көрінеді. 
Сондай-ақ Әнет бабаның батасын алган Қожаберген жырау Толыбайүлы (1663-1763жж.) да 1683-1688 жж. 
Әз Тәукенің елшісі болса, 1688 жылы ордабасылыққа сайланады. Толыбай сыншының мүндай 
батырлыгын және ордабасылыгын ескерер болсақ Әнет бабаның атасы Сары батырды жақсы таныган әрі 
қарулас дос жарандар болуы ықтимал жэне осы себепті де бала Әнеттің қабылетін байқаган деп жорамал 
жасаймыз. Жалпы қазақ билер сотының әлемдік сот жүйелерінен басты ерекшелігі ретінде - бата беру 
құбылысын көрсетеміз. Батаның өсіп келе жатқан қабылетті жасқа берілуі - оның болашагы үшін аса 
маңызды, әсіресе батаның танымал адамдармен берілуі оның маңыздылыгы мен бағасын арттыра түседі. 
«Бала би деп тану міндетті түрде билік айтумен байланысты емес, ең алдымен би болуга талпынган 
баланың атақты адамнан бата сүрауы жэне алуы шарт болган» [26, 362-6.]. Бүл талап түргысынан 
келгенде жас Әнет өз заманында атагы шыққан, тіпті есімі желдей есіп бүгінгі үрпақтарга дейін танымал 
болган Толыбайдай сыншының батасын алуы айтулы оқига. «Бата беруші бидің беделі мен батасының 
мазмұны - бата алушьт бидің болашақта айтылатын билігінің мазмүнын анықтаушы, тінін қалаушы күшке 
33 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Юриспруденция», № 3 (21), 2010 г. 
ие болды эрі заңи кеңістігі мен заңи күшін танушы қызметті атқарды, Бата бидің адами болмысы-: 
біліміне, икеміне және т.б. сапалық ерекшеліктеріне орай, сұрауына қарай дербес арналып берілді» [сонда 
363-6.], Толыбай сыншының Әнетке берген батасының мазмұны туралы дерек сақталмағандықтан Әнет* 
бала бн ретіндегі бейнесін ашып көрсету қиындық тудырады. Сондай-ақ Әнет бабаның тағы да қандаі 
танымал кісілерден бата алғандығы туралы деректердің қолда жоқтығы ойымызды байлап отыр. 
Жалпы Әнет бабаның Бұқардай дін орталығына айналған қалада 7 жыл білім алуы жастыж 
шагының текке өтпегендігін көрсетеді. Себебі сол кездегі медреселер өздерінің білім беру жүйесі жәнс 
оқу дәрежесіне қарай торт төрт сатылы сипатқа ие болған: 1) бастауыш медресе, оны ибтадия деп атаған 
оқу мерзімі 4 жыл; 2) рошдия, оқу мерзімі 3 жыл; 3) икдадия - жоғары оқуға дайындық, оқу мерзімі 
жыл; 4) ғалия, мүнда жоғары білім берілген, оқу мерзімі 3 жыл. Ғалияны бітірген шәкіртеке "абь:: 
"молла", "халфе" немесе "мударис" деген атақ берілген. Медреседе жалпы оқу мерзімі 12-13 жылпі 
созылған [27, 437-6.]. Жоғары білім беретін медреселерде: араб тілі (лексика, этимология, синтакс; •:: 
шешендік онер, тарих); дін және құқық ілімдері (Құран сүрелерін, аяттарын, Мүхаммел 
пайғамбарымыздың хадистерін түсіндіру, шаригат нормаларын меңгеру), фәлсафа (логика, математи ка 
география, астрономия, медицина, табигаттану негіздері, ой талдау философиясы) оқылған. Бұл бала Әне^ 
үшін ислам құндылықтарымен жэне ағымдарымен жете таныс болуына көп мүмкіндіктер орнатты 
Шаригат нормаларын жете меңгере отырып, өзі келген қазақ арасында қолданылатын дала заңдарымеі 
салыстыру арқылы олардың мэніне және магыналық айырмашылықтарына көз жеткізген гүлама кісі 
Араб жэне парсы тілдерін жетік меңгергендігі Әнет баба туралы айтылатын әңгімелерден де айқы 
байқалады. Қүран сүрелері мен Мұхамбет пайгамбарымыздың хадистерінен мысалдар келтіріп, оларды 
магынасын тікелей араб тілдерінен аударып, түсіндіріп отырган. Ойымызды дәлелдейтін мына бір е 
аузында жүрген әңгімені айта кеткенді жөн санаймыз: «Бірде Түркістанға, қожа Ахмет Яссауй мешітн! 
зиярат етуге дүниенің төрт бүрышынан агылын келіп жатататын молда-саудагердің бірі Әнет бабага сәле 
бере келіп: 
- Баба қазағыңыздың үл-қызын шашына қарап ажырату қиынба деп қалдым, депті. Оны айтк: 
себебі - Әнет бабаның жеті жасар үл немересі айдар қойып, бүрым етіп өріп, түлкі түмагынан арқасьи 
бос қоя беріп жүреді екен. Саудагер молданың медзеп отырганы - «бұл діні бөлек, тілі бөл< 
қалмақтардың дәстүрі, мүсылман баласы шашын тақырлатып afifызып жүруге тиіс» - деген екен. 
Сонда Әнет баба айтыпты: 
- Молда жігіт, шаш қойды деп сөкпе. Шашты пайгамбарымыз Мүхаммед-Мүстафа Рас 
Икрамның өзі де қойған. 
- Оны қай кітаптан оқыдьтңыз? 
- Хадис-шарифтен, - депті Әнет баба. 
Сөтіпті де, керегенің басында ілулі түрган «Мың бір хадисті» алып ішінен пайғамбар айтғ 
«кімде-кім шаш қойса оны күтіп үстауы керек» деген рэуаятты тауып арапгиа оңът, оны түрікш» 
тэржімэлап беріпті. 
- Мүнда пайғамбар шаш қойыңдар деп қадап айтпаған гой, - депті молда-саудагер жеңіс 
бермей. Сонда Әнет баба айтты деген сөз мынау: 
- Қазақта «шайнап берген балага ас болмайды» деген мақал бар. Ислам діні - парыз гана ел 
ілім. Ал, ілімді адам өзі дамытып, өрбітіп отыруы керек. өрбімеген, дамымаган ілім түрып қалган 
секілді адамды өзінен жиіркендіреді. Пайгамбарымыздың айтқан сөзі бар «бесіктен бейітке дейін оі 
деп. Қүранда «Икра» деген сөз бар. Ол «оқы» деген сөз. Діннің жауы - надан, тас ми молдалар. 
Содан қайтып ешкім Әнет бабамен дін мәселесінде дауласпайтын болыпты» [19, 81-82-66.]. 
эңгіме мазмұнына этнографиялық деректер көзімен қарар болсақ шындыққа жанасатын реті бар. 
гасырда шипагерлігімен танымал болган Өтейбойдақ Тілеуқабылүлының "Шипагерлік баян" атала 
қолжазбасында адам денесіндегі түктердің атқаратын қызметін түсіндіре келе үш жүз қазақтары арасы 
бар салтқа тоқтала кетеді. Шипагер  ¥ л ы жүздің шашты алдырып тастайтынын, Орта жүздіц айдар, I 
жүздің тұлым қоятынын атап өтеді. Демек Әнет бабаның үл немересінің айдар қойып жүргені жэне < 
жүз қазағының салтында бар бұл әдетке молда-саудагердің назар аударып, әңгіме өрбуі оқиганың өм 
орын алгандығынан хабар береді. 
Әнет баба туралы тағы да бір әңгіме желісіне тоқтала кетейік. Медресені жаңа тәмамдаган 
Әнет үйренген ілім-білімін қыр қазагына тарату үшін ел ішіне қайтып келеді. Мүны Әнет бабаның тік^ 
ұрпагы, филол.г.д., профессор С.Қалиев келесідей эдеби эңгімемен көркейтіп ашып көрсеткен: « 
34 — 

Абай атындагы Қаз¥ПУ-дыц Хабаршысы, «Юриспруденция» сериясы, № 3 (21), 2010 ж. 
Бұқараның «Көгелташ» медресесіне оқуға келген жиырма бес шәкірттің алды болып озық бітіріп, еліне 
қайтқалы түрган Әнет бабага Бүқараның дінбасы Шейх үл-ислам былай деп сүрақ қойыпты: 
- Әнет, міие, сен гүлама болдың. Қадамың құтты бол сын! Енді Түркістанга жүргелі отырсың, 
бірақ онда біз сайлаган мүфти бар. Ол бір қасиетті адам. Саған мүфтиліктен өзгек лауазымды лайық 
көрмей отырмыз. Не істеген жон? 
- Әміріңізге қүлдық, Шейх үл-ислам. Мен Түркістанга барганда лауазым іздеп бара жатқаным 
жоқ! 
- Енді не іздеп барасың? 
- Елімді іздеп барамын. Ен сахараны еркін жайлаган қазақ деген халқым бар. Сол халыққа қызмет 
етемін, - депті Әнет баба. Шынында да, Гүркістан, Сауран, Қарнақ, Шорнақтагы мың сан мешіттің 
ешқайсысына мүфти болмаган, үнемі халық арасында жүріп, қазақ асқан билердің ұстазы болган. Соның 
үшін елі оны төбесіне котеріп, Әз Әулие тұтқан. Былайгы қазақ түгілі Түркістандагы эулие шейх Қожа 
Ахмет Яссауй мешітінің мүфтилерінің өзі келіп Әнет бабадан ақыл-кеңес алып тұрган» [20]. 
Әнет Кішікұлының өз заманында және күні бүгінге дейін ауызекі қолданыста оның «Баба» деп 
аталуы - медресе кезінен ислам қүндылықтары негізінде қалыпгасқан діни сенімінің күштілігінде жатса 
керек. Әйтпесе Әнет бабаның «би» ретіндегі бейнесі кем байқалмайды. Әнет бабаның медреседе алган 
ілімі қазақ билер сотының әділдігіне үлкен үлес қосты жэне осы себепті де қазақтың айтулы билері оны 
тегістей мойындап «ақиқаттың эталонына» балаган. 
I l l 

жүктеу/скачать 1,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: