Н Е К О Т О Р Ы Е ПРАВА И  О Б Я З А Н Н О С Т И  Г О С У Д А Р С Т В Е Н Н Ы Х  С Л У Ж А Щ И Х

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Юриспруденция», № 3 (21), 2010 г. 
их квалификацией, либо по выбору административных служащих им производится выплата выходного 
пособия. 
Новеллой Закона в части усиления правовой защиты государственного служащего являются 
следующие нормы: при сомнениях в правомерности полученного для исполнения распоряжения 
государственный служащий должен незамедлительно сообщить об этом в письменной форме своем] 
непосредственному руководителю и руководителю, давшему распоряжение; в случае, если вышестоящий 
по должности руководитель письменно подтверждает данное распоряжение, государственный служащий 
обязан его исполнить, если выполнение его не влечет действий, которые относятся к уголовк 
наказуемым деяниям; ответственность за исполнение государственным служащим неправомерног 
распоряжения несет подтвердивший это распоряжение руководитель. 
Также Законом определены гарантии прав государственных служащих при привлечении их к 
дисциплинарной ответственности: 
государственный служащий обязан быть ознакомлен со всеми материалами, связанными с 
привлечением его к дисциплинарной ответственности; 
действия и решения государственного органа или должностного органа или должностного лица 
могут быть обжалованы привлекаемыми к ответственности государственными служащими в порядке, 
определенном уполномоченным органом, либо суд; 
Закон предусматривает такую меру социальной защиты, как обеспечение государственных 
служащих жильем в установленном законодательством порядке. Для индивидуального жилищного 
строительства государственным служащим, нуждающимся в улучшении жилищных условий, бесплатн 
предоставляются земельные участки; 
Кроме того, Законом предусматривается, что в целях определенности служебных функций 
государственные служащие вправе: 
- требовать от руководителя точного определения задач и объема служебных полномочий в 
соответствии с должностью, занимаемой государственным служащим; 
- на уважение личного достоинства, справедливое и уважительное отношение к себе со сторонь: 
руководителей, иных должностных лиц и граждан; 
Помимо этого государственные служащие имеют также и иные права, как: 
- на стимулирование и оплату труда в зависимости от должности, которую он занимает, качества, 
опыта и иных установленных настоящим Законом оснований; 
- на переподготовку (переквалификацию) и повышение квалификации за счет средств 
соответствующего бюджета; 
- беспрепятственно знакомиться с материалами, которые касаются прохождения им 
государственной службы, в необходимых случаях давать личные объяснения; 
- на продвижение по службе с учетом квалификации способностей, добросовестного исполнения 
своих служебных обязанностей; 
- требовать служебного расследования при наличии безосновательных, по мнению служащего, 
обвинений; 
- на охрану труда, здоровья, безопасные и необходимые для высокопроизводительной работы 
условия труда; 
- на социальную и правовую защиту; 
- увольнение с государственной службы по собственному желанию; 
- на пенсионное и социальное обеспечение; 
- на внесение вышестоящим государственным органам и должностным лицам предложений по 
совершенствованию государственной службы; 
Государственный служащий участвует в формировании общественно-политических, 
государственно-правовых и социально-экономических предпосылок сфер управления, обеспечивают^ 
реальную связь с жизнью общества и народа. 
Государственный служащий должен знать и соблюдать Конституцию Республики Казахстан 
Кроме того, он обязан: 
- обеспечивать соблюдение и защиту прав, свобод и законных интересов граждан и юридических 
лиц, рассматривать в порядке и сроки, установленные законодательством, обращения граждан, принимать 
по ним необходимые меры; 
24 

А бай атындагы Қаз¥ПУ-дың Хабаршысы, «Юриспруденция» сериясы, № 3 (21), 2010 ж. 
- осуществлять полномочия в пределах предоставленных ему прав и в соответствии с 
должностными обязанностями; 
- соблюдать государственную и трудовую дисциплину; 
- принимать на себя ограничения, установленные законом; 
-соблюдать нормы служебной этики, установленные законодательством, 
- выполнять приказы и распоряжения руководителей, решения и указания вышестоящих органов и 
должностных лиц, изданные в пределах их полномочий, 
- хранить государственные секреты и иную охраняемую законом тайну, в том числе и после 
прекращения государственной службы, в течение времени, установленного законом, о чем дают подписку; 
- сохранять в тайне получаемые при исполнении служебных обязанностей сведения, 
затрагивающие личную жизнь, честь и достоинство граждан, и не требовать от них предоставления такой 
информации, за исключением случаев, предусмотренных законодательством; 
- обеспечивать сохранность государственной собственности; 
- незамедлительно информировать должностное лицо, имеющее право их назначения, в случаях, 
когда частные интересы государственного служащего пересекаются или входят в противоречие с их 
полномочиями; 
- повышать свой профессиональный уровень и квалификацию для эффективного исполнения 
служебных обязанностей [3]. 
Особенности правового положения различных категорий служащих обусловлены возложенными 
на них обязанностями и характером служебных полномочий, спецификой деятельности государственных 
органов, в которых они проходят службу. Особое правовое положение различных видов государственных 
служащих устанавливается специальными нормативными актами, например: законами РК «О 
прокуратуре» и т.д. 
Правовое положение государственных служащих с изменением условий прохождения 
государственной службы также изменяется. Например, повышение по службе предоставляет служащему 
дополнительные полномочия, права и обязанности; устанавливаются и дополнительные запреты и 
ограничения по службе, особенности процедуры привлечения к дисциплинарной ответственности. 
Конкретные обязанности государственных служащих, вытекающие из установленных настоящим 
Законом основных обязанностей, определяются на основе типовых квалификационных требований и 
отражаются в должностных инструкциях, утверждаемых руководителями соответствующих 
государственных органов. 
Таким образом, законодательство Республики Казахстан учитывает интересы государственных 
служащих, адекватно возможностям государства, обеспечивает их социальную и правовую защиту, что 
является гарантией повышения стабильности и профессионализации персонала государственной службы. 
Согласно передовому мировому опыту, в органах государственного управления существует 
строгое разделение политической и административно-исполнительной деятельности, а также 
соответствующих им должностей. Практически во всех странах с рыночным управлением успешно 
прошел испытание временем, и как показала практика, является наиболее эффективным и 
распространенным. По общественным и объективным причинам основные пара?летры проводимых 
экономических реформ в Казахстане задавались из центра и осуществлялись по схеме «сверху-вниз». 
Ключевой проблемой при создании эффективной системы государственного управления является 
рационализация структуры центральных исполнительных органов и упорядочение их деятельности. 
Положительное решение этой проблемы создаст соответствующее условия для рационализации 
территориального управления и оптимального перераспределения функции между центральными и 
местными исполнительными органами, что является целью следующего этапа реформ [4]. 
Таким образом цель реформирования государственной службы в Республике Казахстан 
заключается в создании эффективной системы государственного управления, обеспечивающей 
устойчивое социально-экономическое развитие за счет эффективного государственного регулирования. 
1. Стариіюв Ю.Н. Государственная служба. - Воронеж, 2006г. 
2. Конституция Республики Казахстан. 
3.Закон Республики Казахстан «О государственной службе» от 23 июля 1999 года N 453 
4. Манохин В.Н. Советская государственная служба. - М.,2006г. 
25 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Юриспруденция», № 3 (21), 2010 г. 
ТүЙІН 
Мақалада мемлекеттік қызметкерлердің қүқыгы мен міндеттері сипатталған, мемлекеттік қызмет 
үрдісінің құқықтық реттелеуіне талдау жасалады. 
Summary 
This article describes the rights and obligation of civil servants, an analysis of the legal regulation o: 
public-service processes. 
ӘНЕТ БАБА  К І Ш І К ¥ Л Ы - ҚАЗАҚ  Қ Ү Қ Ы Ғ Ы Н Ы Ң ІРІ  Р Е Ф О Р М А Т О Р Ы 
Қ.Н.Дауталиев -
заң гылымдарыныц кандидаты, « Интеллекту ал-Парас am » 
зац компаниясыныц жетекші гылыми кызметкері 
Дәстүрлі ауызша тарихнамада және көптеген ғылыми-көпшілік әдебиеттерде Төле, Қазыбек және 
Әйтеке билер өмір сүрген дэуір қазақ билерінің классикалық кезеңі ретінде суреттеледі. Шынымен де, үш 
би өмір сүрген кезең қазақ билер сотының өркениеттік үлгісіне үласа алды. Үш биге дейінгі кезендерде 
өмір сүрген билерді салыстыра қарайтын болсақ үлкен аиырмашылықтар барына көз жеткіземіз. Мэселен 
Ноғай Ордасының негізін қалаушы Ер Едіге би - батырлығымен және соңына ел ерте алатын дара 
басшылығымен танылды. Заманы мемлекет құрушы міндетті жүктеді. Одан кейінгі билер жыраулык 
қырынан танылды жэне негізінен осьт функцияны алып жүруші сапада көрініс тапты. Оларға Қазак 
Ордасының негізін қалаушылардың бірі әз-Жәнібек ханның бас биі болған Асан қайғы (1361-1469жж 
Еңсегей бойлы Есім ханның серігі Жиенбет жырау (1598-1628жж), Абылай ханның бас биі болған Бүхар 
жырау (1668-1781 жж) және т.б. жатады. Сондай-ақ билердің бір парасы рухани кемелденген, тақуалыккI 
бой алдырған ортадан келіп қосылды. Бұлардың қатарына Аргын Ақжол биді (Дайырқожа) және мақаладг 
біз көтергелі отырған Әнет бабаны жатқызуға болады. Тіпті кейбір зертгеушілердің атүсті пікірі бойыншг 
билер эуелде тек діни әулеттерден ғана шыққан, тар шеңбердегі әлеуметтік топ ретінде есептелінеді [1]. 
Қазақ билерінің бойына тэн мұндай қасиеттердің қайсыбірін байқай алу - біржақты эрі түпкілікг 
қорытынды жасауға негіз бола алмайды. Билердің заман ағымына тез бейімделуі - оның жан-жақты 
сапада көрініс табуына алып келеді. Мәселен Бұхар жэне Қоқан хандары қазақтың Досбол, Байзақ сняқты 
бірсыпыра билеріне «датқа» генерал шендерін берді. Сәйкесінше халық арасында олар Досбол датк_ 
Байзақ датқа деген атпен де танылып жүрді. Бірақ аталган билердің билік-шешімдерін, нақыл сөздерін 
саралау арқылы, күнделікті өмірде би ретіндегі қызметі маңызды роль атқарганын байқаймыз. Сондықтаг: 
да қазақ билерін тергеп-қараганда мүмкіндігінше кең ауқымда және кешенді сипатта талдау жүргізгеніміз 
абзал. 
Жалпы қай дэуірдің белгілі биін алып қарасақ та, олардың заман жүгін қабат арқалаган жандар 
екеніне көз жеткіземіз. Әнет баба - Төле, Қазыбек жэне Әйтеке билермен тізе қосып, замандас болумен 
қатар, қоғамдық-саяси ахуалы бөлек, діни дәстүрі ертеден қалыптасқан Бүқарадагы отырықшь: 
мэдениеттің де ортасын көрді. Осы орайда айта кетер бір жәйт, бүгінде зерттеушілер арасында үш бидін 
тасасында Әнет бабаның орны еленбей қалып кетті деген пікір қалыптасқан. Біз бүл пікірге қосылі 
алмаймыз жэне мүндай түжырым ғылыми тұрғыдан өзін ақтамайды. Әнет бабаның жарыққа шықпауынын 
басты себебі, оның қазақ билері арасындагы орны мен арқалаган міндеті туралы жүйелі
  Ғ Ы Л Ы М Й 
зерттеушілік жұмыстың жүргізілмеуінде деп есептейміз. Тіпті, атақты үш биді зерттеу арқылы Әнет бабе 
туралы тың пікірлер мен түщымды түжырымдарға жол аша аламыз. 
Әнет баба өз ғұмырында Толе, Қазыбек және Әйтеке билермен замандас болу арқылы тагы біг 
заманның куәсі болады. Төле, Қазыбек және Әйтеке билерге дейінгі заманның рухани міндетін арқалаған 
Әнет баба абыздық, тақуалық деңгейге көтерілді. Қазақ арасында «баба» деген атқа ие болды. Сондай-аі: 
оның ел ішіне ислам құндылықтарын далалық құндыльгқтармен жарастыра жаюшы қызметін ерекше атап 
қарастыру керек. Мүны Әнет бабаның Төле, Қазыбек жэне Әйтеке билерге дейін атқарган еле; -
26 ^
 1 

Абай атындагы Қаз¥ПУ-дыц Хабаршысы, «Юриспруденция» сериясы, № 3 (21), 2010 ж. 
еңбектері деп бағалаймыз. Ал аталған үш биге «ұстаздық» етуі, «Жеті Жарғыны» түзуге атсалысуы және 
дала заңы мен шариғат заңдарының жігін ашып қазақ арасына үлгі салып кетуі - Әнет баба ғұмырының 
келесі кезеңін қамтитын қызметтері еді. Әрине, бұл пайымдаулар бүгінде көпшілікке белгілі деректер 
негізінде ғана жасалып отыр. Ал. бізге белгісіз болып отырған деректер әлі де көп және олар кешенді 
зерттеушілік-іздестірушілік жұмыстар нәтижесінде ғана ғылыми айналымға енуі мүмкін. 
I 
Әнет баба Кішікұлының өмірі және шыққан тегі 
Әнет баба Кішікүлы - XVII ғасырдың бірінші жартысы мен 1723 жылдар аралығьшда Сыр, 
Қаратау жэне Мұғалжар таудары өңірінде өмір сүрген даланың дана үстазы әрі атақты биі. Әнет баба 
Арғынга жататын Тобықты руынан тарқайды. Ш.Қүдайбердіүлы «Жолсыз Жаза» поэмасында Әнет 
бабаның шыққан тегі мен қоғамдағы орны туралы былай дейді: 
Әнет Бабан - Аргынның ел агасы, 
Әрі би, эрі молда гүламасы. 
Орта жүзге үлгі айткан гаділ екен, 
Сол кезде тоцсан беске келген жасы. 
Кішік деген - Бабацныц өз атасы, 
Мэмбетей - ол Кішіктіц бір агасы, 
Мәмбет сопы, Кішіктін шешесі бір, 
Қатаган Түрсын ханныц ханышасы [2, 31-6.]. 
Өлең жолдары бірнеше мәселенің басын ашып көрсетуді қажет етеді. Бірінші үғатынымыз, қатаған 
ханы Түрсынның қызы - Әнет бабаның туған эжесі болып келетіндігі. Бұл Әнет бабаның түп нағашысы 
хан түқымына барып тірелетіндігін көрсетеді. ІІгни, әкесі Кішік шеше жағынан текті тұқымның (Шыңғыс 
хан үлдарының) үрпағы! Қазақ арасында хан (билеуші) түқымынан қыз алған ерді - көреген деп атаған. 
Мүндай атақ ел ішінде екі кісіге телініп айтылатын көрінеді: біріншісі - Мұқаммед Хайдар Дулатиге, 
екіншісі ~- Әмір Темірге. Екінші туатын сұрақ, Тұрсын ханның қызын әйелдікке алып жүрген кім және 
осындай мүмкіндікке ие болған жыр жолдарындағы Мәмбетсопы мен Кішіктің әкесі тарихта қандай кісі 
болған? Тобықты шежіресіне көз жүгіртер болсақ Мэмбетсопы мен Кішіктің әкесін - Сары деп көрсетеді. 
Бүл, Әнет бабаның атасы Сары деген кісі, өз заманында батыр әрі би болған көрінеді. Сары батыр қазақ 
құқығы тарихындағы атақты зандардың бірі - «Ескі Жолды» салған Есім ханмен шайқастарға бірге 
қатысқан, серіктесі болған. Осы Сары батыр Есім ханның ата жауы қатаған ханы Тұрсынның қызын -
Қоңырбикені тоқалдыққа алған керінеді. Біз қарастырып отырған Әнет баба осы Қоңырбикеден туған 
Кішіктің баласы. Әнет бабаның түп нағашысы Түрсын хан түқымынан тарауының мән-жайын 
Ш.Қүдайбердіұлы «Түрік, қырғыз, қазақ һэм хандар шежіресі» [2, 336-337-66.] деген еңбегінде былай 
тарқатады: «біздің тоғызыншы атамыз - Сарының қатыны, Түрсын ханның қызы Қоңырбике сол 1628 
жылы алып келінген болды. Оны қазақтар былай айтушы еді: "Атамыз Сарымен бір туысқан інісі Әлі 
деген бір сарт қызметкер болып жүргенде Есім хан Қатаған елінің ханы Түрсынды олтіріп Ташкентті 
қайта алыпты деген хабар келіпті. Мүны естіген соң Әлі сарт жемге байлаған екі атын мініп, елге қарай 
қашыпты. Жолда келе жатып, әкесінің олгенінен бұрын сейілге шығып жүрген Түрсын ханның қыздарына 
жолығып, оларға сырын айтьтп, елге келіп, елден кісі алып барып, Айбике, Нүрбике, Қоңырбике деген 
Тұрсын ханның қыздарын қаншама нөкер қыз әм жасау, жолдастарымен алып келген соң, Әліге коріп-
бастап барған жүлдесіне - Қоңырбикені барша киім, шатыр сайманымен бергенсоң, жасау киімдерін озі 
алып, Қоңырбикені ағасы Сарыға беріпті. Сол Қоңырбикеден біздің сегізінші атамыз Кішік пен Мәмбет 
туыпты."». Әнет баба ата жағынан және әже жағынан да текті ұрпақтың окілі әрі өз заманында осы 
қасиетін жарқыратып корсете білген ғұлама. Қазақ арасындағы тектілік туралы түсінік тек генетикалық 
байланысты ғана білдірмейді, ол мазмүндық түрғыдан байытылған әлеуметтік ұғым жэне мәртебе. 
Мәселен «жүйелі созге - некесіз ұл ғана тоқтамайды, не жетесіз қүл ғана тоқтамайды» немесе «жеті 
атасын тең соксең де, жетесі асыл арланбас», «өзі созге тоқтай білетін, озгені сөзге тоқтата алатын - хас 
(нағыз) жігіттің белгісі» сияқты қысқа құқықтық нормалар тектіліктің мазмұнын аша түседі. 
Ш.Құдайбердіүлы еңбегінде Әнет бабаның әжесі болып келетін Қоңырбикемен бірге Тұрсын ханның 
Айбике, Нүрбике деген қыздары да қатар аталады. Осы Айбике мен Нұрбикенің
 де үрпақтары Арғын 
—
  2 7 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Юриспруденция», № 3 (21), 2010 г. 
ішіяде танымал тұлғаларға айналды. Айбике мен Нұрбикені атақты Қаз дауысты дауысты Қазыбек бидін 
атасы Шаншар әйелдікке алған. Осы Қазыбек би жэне оның әкесі Келдібек би, бүлардан тарайтыь 
қаракесектің сөзін үстаушы билері - Бекболат, Тіленші, Алшынбайлар қатаған елінің Тұрсын ханыньтн 
қызы - Айбикеден өсіп-өнген ұрпақ. Демек, Қаз дауысты Қазыбек би мен Әнет баба түп нағашылары біг -
немере бөле болып шығады. Әнет бабаның жасы әрі жолы (тобықты руы тарақтымен қосылып арғыннын 
ноқта ағасы саналады - автордан) үлкен болғандықтан Қазыбек би  " Б а б а " еліне өзі іздеп келіп жаз! 
жайлауда жатып білім үйреніп отырған. Бұл бір жағы Әнет бабаны үстаз түтқандығы деп қарасақ, екіниг: 
жағынан «төрт аяқтыда бота тату, екі аяқтыда бөле тату» деген конеден келе жатқан салтқа салып жаксы 
қарым-қатыиас орнатуының негізі депте қараймыз. Ал Нұрбикеден атақты күйші Тәттімбет Қазанқапүль-
оның әкесі Мүшке күйшілер [3, 161-6,] және белгілі Бертіс би тараған. Сондай-ақ қазақтың бас  а қ ы н м 
Абайдың нағашы жүрты да осы Нүрбикеден тарайды. Абай Құнанбаевтың шешесі - «Ұлжанның әкесімея 
бірге туысқан ағалары - Қонтай, Тонтай - Орта жүзге белгілі мысқылшыл, тапқыш, күлдіргі болган, БұяІ 
әдет Бертіс, Шаншар руына түгел жайылған мінез» деп жазады М.О.Әуезов [4, 343-6.]. Байқап отырсақ, 
Түрсын ханның қыздары Айбике, Нұрбике және Қоңырбикеден қазаққа танымал үрпақтар тарағанына 
көз жеткіземіз. 
Ш. Күдайбердіүлының «Қалқаман-Мамыр» дастанындагы: 
Өткен іс, ойга күцгірт, көзге таныц, 
Көрмесе де білгенге бәрі қанық. 
Мың жеті жүз жиырма екінші жыл, 
Қазактын Сыр бойында жүргені аньщ - деген жолдардың жалғасы Әнет бабаның «сол кезде 
токсан беске келген жасы» [2, 31-6.] деп бидің өмір сүрген жылдары туралы алғашқы әрі наг
-
: 
көрсетілген мәліметті береді. Егер Ш.Қүдайбердіұлы көрсеткендей 1722 жылы Әнет баба 95-ке кел : 
болса, онда Баба 1627 жылы туылған болып шығады. Бұл Әнет Бабаның өмір сүрген жылдары тург_ 
нақты пайымдауымыздың бірден-бір дерек көзі. Қазақ Совет энциклопедиясында «Әнет баба Кішікүл» 
1626-1723жж. омір сүрген» деп көрсетсе, кей жерлерде 1625 ж. туылған деген пікірлерге де ұшырасамьа 
Қайтқан кісінің негізгі жасына үш жыл қосып айту сияқты қазақ арасына кең тараған діни ғүрыпты 
нормалардың барын еске алсақ, осы рэсімнің Әнет бабаға да қосылып есептелгендігі туралы жорамалл 
жоққа шығара алмаймыз. Сол себепті Әнет бабаның туған жылы туралы пікірлерде 1-3 жыл алшақты 
болуының да басты себебі осында жатса керек деген ойдамыз. Бүдан шығатын бірінші қорытынды, Әна 
бабаның өмір сүрген уақытын есептеуге Ш.Қүдайбердіұлының «Қалқаман-Мамыр» дастаны мен «Түріі 
қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі» деп аталатын еңбегі барлық зерттеушілердің ортақ пайдаланған дера 
көзі болып отыр. Алайда Әнет бабаның 1627 жылы туғаны туралы пікіріміз кейбір дерек көздеріні 
қисынына салып қарайтын болсақ шындыққа жанаспайтын болып шығады. Айталық, Ш.К^дайбердіүлі 
«Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі» аталатын еңбегінде «Осы Есім хан 1628 жылы Түрсья 
Мұхамедті өлтіріп, Қатаған елін шапты» дейді. Ш.Күдайбердіұлы бүл мәліметті 1663-1664 жж. жазылға 
Әбу-л-Ғазы Баһадүр ханның «Шежіре-ий түрк» деп аталатын еңбегіне негізделіп айтып отыр. Ойы 
сабақтай отырып Ш.Қүдайбердіұлы «біздің тоғызыншы ағамыз - Сарының қатыны, Түрсын ханның қьгд 
Қоңырбике сол 1628 жылы алып келінген болды» деп тұжырым жасайды. Егер Әнет бабаның атасы Capm 
батыр 1628 жылы ғана Қоңырбикені эйелдікке алған болса, онда Әнет бабаның бүл жылдары  д ү н и о т 
келуі мүмкін емес. Тіпті Әнет бабаның туған жылы деп көрсетіліп жүрген 1625-1628 жылдары зхт 
кеткенде әкесі Кішік туылуы мүмкін мерзім ғана. «Он үште отау иесі» деп әкесі Кішік ерте үйленді дегаі 
жорамалдың өзінде Әнет баба 1645-1650жж. дүниеге келген болып шыгады. Алайда Әнет пен Әйт^и 
Кішіктің тоқалынан, яки екінші әйелінен туган балалары. Кішіктің бэйбішесінен Мәмбетей мен Үмбетш 
тарайды. Демек бүлай көрсетуіміз әке мен бала арасындагы жас алшақтығын мейлінше қысқартыи 
қайырғандагы жагдай. Орта есеппен ұрпақ ауысудагы бір буын 25-30 жылды қамтиды. Ендеше, 6щ 
деректі талдаудан шыгатын қорытынды, қатаган Тұрсын хан 1628 жылдан ертерек шабылды не Әнет бэт 
1645-1650жж. дүниеге келді? Алайда Түрсын ханның шабылганы тарихи деректерде нақты беріледі, яғт 
- 1628 жыл. Жалпы Қазангап Байболұлы жырлайтын тарихи дастанға [5] жүгінсек қатаган хгш 
Тұрсынның анық екі рет шабылганы белгілі. Біріншісінде Тұрсын хан Сырдан асып қашып құтылаіш 
Кейін ара агайынга Әбілғазы хан жүріп Есім мен Тұрсьш ханды татуластырады. Бұл оқиганы балх  ғ а л ь м і 
Махмуд ибн Валидың 1634 жж. жазған «Бахр ал-асрар фи манакиб ал-ахйар» атты шыгармасы ш 
құптайды: «После того как высокостепенный хан (Имам-кули-хан) возвратился из встревожившего ея 
похода (1624-1625 гг. - от автора), Турсун-султан и Ишим-султан простили друг-друга и снова завязая 

Абай атындагы Қаз¥ПУ-дың Хабаршысы, «Юриспруденция» сериясы, № 3 (21), 2010 ж. 
узы дружбы» [6, 361-6.]. Мүмкін осы Тұрсын хан елін тастап қашатын бірінші шабылған түста қыздары -
Айбике, Нұрбике, Қоңырбике қолға түсті ма екен деген жорамал шығады? Бұлай болған жағдайда Әнет 
бабаның да туған жылы 1628 жылдарға бір табан болса да жақындай түсері сөзсіз жэне Әнет бабаның 95-
тен асьтп қайтыс болганы да ойға оралымды болар еді. Бірақ көңілді күпті қылып тұрған мэселенің екінші 
ұшы бар. Тұрсын ханның қыздары Қоңырбике мен Айбикеден тарайтын Әнет баба мен Қазыбек би бір-
біріне түп нағашысы ортақ немере бөлелер болып келеді. Айбикені әйелдікке алған Шаншар абыздан -
Келдібек би, одан - Қазыбек би болып үш буын үрпақ шығады. Ал Қоңырбикені әйелдікке алған Сары 
батырдан -- Кішік, одан - Әнет баба болып, бүларда үш буын болып жалғасады. Демек шамалап алғанда 
Әнет баба мен Қазыбек би жас айырмашылыгы едэуір алшақ бола қоймауға тиіс түстас адамдар? Қазыбек 
би 1666-1763 жж. өмір сүрген деген пікірді [7] негізге алсақ, Әнет баба да осы тұста, яғни ауыз 
әдебиеттерінде айтылып жүрген үлкендігін ескерсек шамамен 1650 жылдары дүниеге келген болып 
шыгады. Сонда Әнет бабаның 95-тен асқаны аңыз болганы ма деген занды сүрақ туады? Осы тектес эр 
түрлі жорамалдардан келіп, біз келесідей тұжырымга тоқтаймыз. Біріншіден, Тұрсын ханның қыздарын 
(Айбике, Қоңырбике, Нұрбике) 1628 жылга дейін болган жауластықтың бірінде қазақ батырлары 
олжалаған. Осылай болганда ғана Әнет баба тоқсан бес жастан асқан болып шығуы мүмкін. Алайда, осы 
түста Орта жүз арасында жүрген ел аузындағы сөзге кезек берсек «Тұрсын ханның көп қыздарын Есім хан 
батырларына сый ретінде тарту еткен» [8, 123-6.] көрінеді. Бүл турасында Х.Ғабжалиловтың Әнет баба 
туралы мақаласында «бұрынғы Қарқаралы мен Семей уездерінде мекендеген Аргындардың арасында 
сақталган ауызша мәліметтерге қараганда, осы жорықтан Аргыннның батьтрлары 40 қызды олжалаган» [9] 
деп көрсетеді. Автор «осы жорық» деп 1628 жылгы ақыргы шайқасты айтып отыр. Бүл турасында жэне 
бір дерек Ә.Бөкейхановтың "Родовые схемы казахов Каркарадинекого уезда" деген жазбасында былай 
делінеді: "Қатаган еліне жасалган бір үлы жорықтан кейін аргынның батырлары қолға түскен қырық 
қызды өзара бөліседі. Оның ішінде Шаншар Нұрбике мен Айбикені, Қарпық Дэулетбикені, Байбөрі 
Оразбикені, ал Тобықты руы Қоңырбикені алады. Бүлар Қатаған елінің көсемдерінің қыздары еді" [10, 27-
б.], Орта жүздің кей шежіресінде Дәулетбикені Қанжыгалы, Жолбике деген қызды Қаржас алды деген 
маглүматтар да бар, Шаншардың үшінші эйелі Қызданбике де Түрсын хан қыздарының тобынан дейді [11, 
119-6.]. Есім хан алғаш рет қыргызға хан болғаны белгілі. Осы себепті Есім ханның жорыгына қыргыз 
батырлары мен байлары бір кісідей қатысқан. Нэтижесінде Түрсын ханның олжага түскен көп қыздарынан 
қыргыздар да үлесті болган көрінеді. Мұны қыргыз шежірелеріде бекіте түседі: "Эшимкан кан Турсунду 
өлтүрдү. Катын-балдарын ажыратып алып катаган деген элди бүтүн тым-тыракайын чыгарып, мал, 
дүнүйе, кыздарын олжолоп, көпчүлүгү менен элди Ооган жакка сүрүп жиберди. Бул кабарды угуп Тугел 
бай: - Шарпкуланы алып кел, жана саога сурап кел, - деп Мангыт деген улын жиберди... Эмил ошол кан 
Турсндун қызынан тууылган Мангыттьш балдары жогарыда айтылган Сүиеркул батыр, Казыгул, 
Эсиркекши дегендерди туган. Ошан үчун энелери Катаган кызы болгондутан бул учеон уругу Катаган деп 
аталып калды" [12, 32-6.]. Қалай болганда да Түрсын ханның бүл көп қызы 1628 жылгы шайқастан көп 
бүрын олжаланған болып шыгуы керек. Бірақ тарихи деректер байқап отырганымыздай бүл 
пайымымызды түбегейлі жоққа шыгарып түр. Махмұд ибн Уэлидің жогарыда аталган еңбегінде Түрсын 
ханның өлімімен аяқталатын Есім хан екеуінің арасындагы шайқасты егжей-тегжейлі баяндай отырып 
сөздің аягын келесідей түйіндейді: «Словом, воинство Ташкента оказалось в плену роковой судьбы: 
большая часть [его] была истреблена, Турсун-султан же бежал [с поля] боя. Однако же, когда он добрался 
до своего постоянного местопребывания (Ташкент), узнал что невестка царства уже находится в 
объятиях другого...(курсив мой - автор)» [6, 362-6.]. Осы шайқастың аягы көпке үзамай Тұрсын хан 
олімімен аяқталады. Демек, Түрсын хан қыздары әкесінің өліміне алып келетін соңгы шайқаста, ягни 1628 
жылы олжаланған. Бұл шайқастың 1628 жылы болганын өзгеде тарихи деректер бекіте түседі. Атап 
айтсақ, 1603-1664жж. өмір сүрген Әбу-л-Ғазы баһадүр ханның «Шежіре-ий түркте» берілген өмірбаянын 
жобалап есептегенде, шежірешінің Есім хан қолында қонақ болуы шамамен жиырма екі-жиырма үш 
жасында аралыгында өткенге саяды. Бүл туралы өзі былай дейді: «Түркістанда Есім хан қасында үш ай 
түрдым. Ол уақытта қазақтың ханы Түрсын хан еді, ол Ташкентте тұратын еді, Түркістанга келді. Есім хан 
оны коре барды, мені есік алдына қойып, қайтып келіп, мені қолымнан жетектеп алып барды. Түрсын 
ханга: «Бұл Йадгар хан үлы Әбу-л-Ғазы, еш уақыт бізге бүл жамагаттан кісі келіп қонақ болған жоқ еді, 
бізден баргандар көп болар, бұл Сіздің қызметіңізде болганы жақсы» - деді. Түрсын хан: «Жақсы, сенің 
айтқаның болсын» - деп, өзімен бірге Ташкентке алып кетті. Ташкентте Тұрсын хан қасында екі жыл 
түрдым. Екі жылдан соц Есім хан Түрсын ханды олтірді..» [13, 195-6.]. Әбу-л-Ғазы баһадүрдің 1603 жылы 
29 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Юриспруденция», № 3 (21), 2010 г. 
туылғанын ескерсек жэне Тұрсын хан өліміне жиырма төрт-жиырма бес жас шамасында куэ болса,  о н д а і 
Тұрсын ханның Есім хан қолынан 1628 жылы қаза тапқаны анық. Демек парсы, түркі жэне ауь 
әдебиетінің деректік көздері Тұрсын хан қыздарының дэп 1628 жылы Есім хан қолының батырларыме-
олжаланғанын көрсетеді. 
Екіншіден, мұсылмандық түсініктегі «баб», «баба» атауы - қазақи санаға салғанда тек жасы үлксиі 
адамға ғана тән қалыпта үгынылады. Әнет бабаның діни ғүламалығын құрметтеп, ұстаздығынан атта* 
алмай, атының «баба» дәрежесіне сай болуы үшін, ел ішінде жасын қосып, өсіріп айтуы да ғажап  e v : 
Мэселен "Насаб-нама" нүсқаларының барлығында дерліктей Қожа Ахмет Яссауи бабаның да жасы

жүктеу/скачать 1,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: