Күрделенген сөйлемдердің интонациялық ерекшеліктері

1) Аз мөлшерлі оралым, яғни есім қабыспалы оралыммен күрделенген сөйлемдер.

Көтеріңкі – бәсең бірнеше толқынды интонациямен өрнектеліп, соңына қарай төмендеп барып тынады. Мұндай бірыңғай есім қабыспалы оралымдармен күрделенген сөйлемдердегі алдыңғы синтагмалардың паузасы да, айтылу тоны да біркелкі, соңғы есім оралым қабысқан негізгі сөйлемнің мүшесі акценттеліп, жоғары деңгейдегі тонмен айтылып, мол паузамен бөлінеді.

Келтірілген мысалдардағы алдыңғы көтеріңкі тонмен айтылатын сегменттері тиянақсыз және қыстырма интонемалардың варианттарымен сипатталады, ал соңғы көтеріңкі-бәсең айтылатындар тиянақты интонемаға жатады.

2) Күрделенген сөйлемдердің қазақ тілінде ең жиі кездесетіні және ең көлемдісі де есімшелі қабыспалы оралымдармен күрделенген сөйлемдер.

Жоғарыда қаралған есім қабыспалы оралыммен күрделенген сөйлемдермен салыстырғанда, есімшелі қабыспалы оралыммен күрделенген сөйлемдердің көлемі де мазмұны да молырақ болады. Себебі есімше өзінің маңына мазмұнына қатысты сөздерді үйрететіні белгілі. Мысалы:

1. 
   Қолына ұзын құрық ұстаған Дәрмен // су бойын жағалай түсіп
   

тереңдігін өлшеді (М.Әуезов).

2. 
   Енді міне адам қарарлық ажары қалмаған күміс самауыр,
   

//масқара болып келіп тұр (Ғ.Мүсірепов).

3. 
   Әдеп пен әдет дегеннің екеуі де тар қыспаққа айналып кеткен
   

қазақ қызының // беті мен қолынан басқа денесі // көзге көрінген емес.... (Сонда).

4. 
   Көзіне тіршілік үміті елестеген Амантай //, жанып жатқан
   

сарайдан сырғып түсіп //, өзенге қарай жүгірді (С.Мұқанов).

Барлық мысалдарда да есімшелі қабыспалы оралыммен күрделенген сөйлемдерде есімшелі оралым өзі қабысқан сөзін анықтап, сипаттап тұр. Сондықтан бұлар анықтауыш – анықтаушы мүшелер ретінде біртұтас мағыналық-интонациялық тұлға құрайды.

Есімшелі қабыспалы оралыммен күрделенген сөйлемдердегі осы оралым және оған қабысқан анықталушы сөзді, яғни тұтас бір синтагма құрап, мөлшерлі паузамен бөлініп тұрған сөздерді, сөйлемнің басқа мүшелерінен кейде үтір арқылы бөлу де кездеседі. Келтірілген мысалдардың 2-ші және 4-шілер түпнұсқадан өзгертілмей алынған. Бұл синтагмадан кейін үтір кою пунктуацияның ережелеріне сәйкес келмесе де, синтагманың көтеріңкі әуенмен мәнерленіп мөлшерлі паузамен бөлінуіне кепіл бола алады.

Бұл сөйлемдердің есімшелі қабыспалы оралымы мен оған қатысты акценттелген сөзі біртұтас синтагма құрап, сәл толқынды, соңына қарай көтеріңкі әуенмен айтылып, көлемді пауза арқылы бөлініп тұрады да, сөйлемнің одан кейінгі сөздері қосылып, арасында азын-аулақ кідірістері бар ырғақты топтар құрайды. Ең соңғы синтагма төмендеп барып саябырлайды.

Үшінші сөйлемнің есімшелі қабыспалы оралымының ішіндегі бірыңғай мүшелер (әдеп пен әдет дегеннің екеуі де) синтагма құрап өздеріне тән интонациямен мәнерленіп, азғана паузамен бөлініп барып, басқа сөздермен ұласып, анықталушы сөз тіркесімен (қазақ қызының) қабысып, көтеріңкі әуенмен өрнектеліп синтагмаға тән мөлшерлі паузамен бөлінеді.

Есімшелі қабыспалы оралымдар да жоғарыда қаралған есім қабыспалы оралымдар сияқты бірыңғай мүшелер түрінде кездесе береді.

3) Көсемшелі жанаспалы оралымдармен күрделенген сөйлемдердің интонациялық ерекшеліктерін қарастырайық.