Тақырыбындағы халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары
жүктеу/скачать 4,33 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Фаузия Шәмсиқызы Оразбаеваның
- : сөйлеу, оқу, жазу, түсіну.
| жарып, тісіңді тоңдыратын Күршім де Ертіске қосылып, жуасиды, екеуі бір-біріне мейірленіп,
жайбарақат жылжиды. Міне, сол Ертістің бір қанатында Күршім ауданы, менің туған жерім, екінші қанатында Самар ауданы орналасқан. Самар - белгілі ғалым, педагогика ғылымдарының докторы, Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінің «Қазіргі қазақ тілі теориясы мен әдістемесі кафедрасының меңгерушісі болған, ҚР Білім беру ісінің құрметті қызметкері, Ш.Уәлиханов атындағы сыйлықтың лауреаты, 12 жылдыққа арналған жалпы орта білім беретін орыс тілді мектептердің қазақ тілі пәні бойынша мемлекеттік стандарттар мен типтік бағдарламалары, бірнеше оқулықтың авторы, ұстаз, ғалым, әдіскер, профессор Фаузия Шәмсиқызы Оразбаеваның туған жері. Фаузия Шамсиқызы Оразбаева ердің жасы алпысқа 10 жыл бұрын толып кетті. Ердің жасы деп бекер айтып отырғаным жоқ, өйткені ақылы мен арлылығы, қайраты мен еткен еңбегі азамат ердің бірінен де кем емес, ғылымдағы орны да бөлек, айрықша. Педагогика ғылымдарының докторы, профессор Фаузия Шәмсиқызы Оразбаеваның еңбектері тілдің бірнеше қызметтерінің ішіндегі ең асылы, ең негізгісі, адамды басқа тіршілік атаулыдан бөліп алып, шырқау биікке жеткізетін өзара қарым-қатынас жасаудың құралы болу қызметін зерделеуге, яки коммуникацияны зерттеуге арналған еңбектер. Бұл сала бойынша «Тілдік коммуникация негіздері» (Алматы: РБК.-252б.); «Тілдік қатынас: теориясы, әдістемесі» (Алматы: РБК, 2000.-208б.); «Тілдік қатынас негіздері» (Алматы: Print-S,2005.-145б.) т.б. және осы бағыт бойынша жазылған педагогикалық, әдістемелік еңбектердің үлкен топтамасы, сериялық еңбектері бар. Әрине, қазақ тілінің қабырғалы мәселелері, атап айтқанда, жазу, сөйлеу мәдениеті, белгілі ғалымдардың ғылыми еңбектері талданатын зерттеулері өз алдына бөлек қарастыруға, пікір айтуға болатын ізденістер. Академик Р.Сыздық, С.Исаев, Ә.Қайдар т.б. тұлғалардың тұғырлылығын ашуға арналған ғылыми мақалалары, түркологияның кейбір мәселелері қарастырылған ізденістерін де бөле-жара айту керек. Дегенмен, ғылыми еңбектерінің ішінде ерекше көңіл бөліп, ерекше ізденістерімен шоқтығы биік болып тұратын еңбектері тілдік қатынасқа арналғанын да мойындау керек. Тіршілік иелерінің ішінде санасы мен ойы бөлек адамзат баласы тіл арқылы ұғынысады, тіл арқылы табысады, себебі адам үшін тіл – тіршілік арқауы, сырын да, жырын да, іштегі шерін де тілі арқылы дүниеге шығарады. Сол тілдің қатынас барысындағы қызметінің қыры мен сырын ғылыми тұрғыдан ашу мақсаты Фаузия апайды осы еңбектерін жазуға итермелегені анық. Міндеті көп, адамзаттың ой-сана, тіл, логика, философиясымен байланысып жатқан тілдік қатынас мәселесі, сөзсіз жан-жақты ізденісті керек етеді. Алдымен, тілдік қатынас деген ұғым қандай ұғым, ол өзі қандай құбылыс, оны түсіндіретін амал- тәсілдері қандай, ғылымда терминдік жүйесі бар ма, кімдер зерттеді, осы ғылым саласы бойынша қазақ тіл білімі мен педагогика ғылымында қандай жетістіктер бар деген сауалдардың бәріне де еңбекті оқи отырып, жауап алуға болады. «Қарым-қатынастың түрлері көп. Тілдік қатынас – тіл арқылы байланыс, сөйлеу тілі арқылы адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас жасауы; қоғамдық, ұлттық тіл арқылы ұғынысу, түсінісу; яғни адамзаттың тіл арқылы сөйлесім әрекетін меңгеруі тілдік қатынас дегенді білдіреді», – деген анықтамадан қарым-қатынас жасау, ұғынысу, түсінісу, сөйлеу тілі, сөйлесім әрекеті деген бірнеше ұғымдар тоғысы 56 көзге шалынады. Әрқайсысы жеке-жеке зерттеуге сұранып тұрған, философия, логикамен ұштасып жатқан ұғымдардың сырын тілмен жеткізу оңай емес. Сондықтан автор сөйлеу тілін бөліп алып, оның ауызекі сөйлеу тілі емес, «адамзаттың сөйлесу құралы, сөйлеу құралдарының қызметі, адамның тілі, адамның тілдік қатынас құралы» ретінде қарастыратынын, Ф.Оразбаева еңбектерінде сөйлесім тілі деген тіркесті ерешелеп, «сөйлеу» деген сөздің тек адамзатқа тән екенін, аталмыш тіркестің адамның ойын жарыққа шығару қасиетін білдіретіндіктен, ерекше бөле-жара атайтынын ғылыми тұрғыдан уәждейді, түсіндіреді. Профессор еңбектерінде тілдік қатынастың тілдік және тілсіз түрлері туралы, олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтары жөнінде көптеген ғылыми тұжырымдарға орын берілген. Тілдік қатынастың күрделілігі автордың тілдік қатынас құрамын мынадай термин-ұғымдардан құралатынын көрсетуінен байқалады: баяншы, бірліктер, қабылдаушы. Баяншы ойын бірліктер арқылы айтып, қабылдаушыға жеткізгенге дейін адам ойы мен ойы арқылы жететін хабар санада дайындық кезеңінен өтуге тиіс, ол кезең: хабардың пайда болуы, хабардың сыртқа шығуы, хабардың жеткізілуі, хабардың қабылдануы, хабардың жауабы деген этаптардан өтеді. Ал тілдік қатынастың дыбыс арқылы жетуі мен әріп арқылы жетуіне қарай оның ауызша және жазбаша тілдік қатынастар түрі болатыны, оларға тән әдіс-тәсілдер кешені жөніндегі пікірлері тереңнен терілетін маржан тәріздес, ал ойлары бір-бірімен қиюласып, «арасынан қыл өтпейтіндей» тізілген. Ойлау мен сөйлеудің бірлігінен тұратын тілдік қатынастың қызмет түрлерін (қатысымдық, байланыстырушылық, экспрессивтік) ажыратып беру кезінде, ғалым «тілдік бірлік пен қатысымдық бірліктің» бір еместігін, олардың ең басты айырмашылығы атқаратын қызметі мен қолданылу өрісіне байланысты екенін» дәлелдеп, көрсетеді. Қатысымдық бірліктердің тұтас ойды білдіруі, бірбүтін тұтас мазмұндық қасиеті болуы, сөйлесім әрекетіне тән, ойлау мен пайымдау арқылы хабарды қабылдайтын бірліктер болуы сияқты бірнеше қасиеттерін ашу барысындағы ізденістері – пайым парасатымен әдіптелген. Тілдік қатынаста өзіндік орны мен маңызы бар қатысымдық бірліктерге: сөз, фразеологиялық тіркестер, сөйлем және мәтінді жатқызады. Қатысымдық бірліктерді осылайша сатылай көрсету арқылы зерттеуші қазіргі кездегі ең жоғарғы тілдік бірліктердің біріне жатқызылып жүрген мәтінге де тоқталып өтеді. Зерттеу нысаны болып отырған тілдік қатынастың ғылыми негізі болуы тиіс. Сондықтан жеке зерттеу саласы болғандықтан, оның өзге ғылым салаларымен байланысы анықталып-ашылуы керек. Тілдік қатынастың педагогикалық, психологиялық, лингвистикалық негіздеріне автор мақсатты түрде тоқталады. Сонымен бірге «Тіл мен ойлау», «Тіл мен сөйлесім», «Тіл және таңба», «Тілдік қатынас және таным» деген тарау тақырыптарының бәрі де тілдік қатынасты жан-жақты тану мен танытуға арналған. Автор сөйлесім әрекетін төрт түрге бөледі: сөйлеу, оқу, жазу, түсіну. Осы әрекеттерден тікелей туындайтын сөйлесім оқылым, жазылым, тыңдалым, айтылым, тілдесім деген бес бөліктен тұратыны да қазақ тіл білімі мен педагогикасында осы монографияда айтылған. Әрбір түрді іштей жіктеліске түсіру де логикалық жолмен, жүйемен іске асырылған. Бірақ бұл бес түрдің маңызы ойда пайда болып, сана түзілісінен өтіп, ауыздан шыққан ақпараттың ақпаратты қабылдаушыға дұрыс жетуіне байланысты: «сөйлесім әрекетіне қатысты айту да, оқу да, жазу да, есту де, тілдесу де белгілі бір хабарланған, баяндалған ойды түсінуге негізделеді». Автордың бұл тұжырымы адамзаттың тілдік қатынасының астарында бірін-бірі ұғу, түсіну жатқан тілдік қатынастың түпкі мақсатын ашуында жатыр. Тілдік қатынастың қыры көп, практикалық маңызы зор, әсіресе, ғылыми негзіделген тілдік қатынас теориясын жете меңгерген мұғалім әдісқой болуы керек, тілді үйретуде осы әдістемелік ұғымдарды жөнімен пайдаланып, тілді үйретудің жинақтық әдісін, тілдік қатынастың қағидаларын естен шығармауы керек. Бір сөзбен айтқанда, ЖОО оқытушы мен орта мектеп ұстазы үшін бұл еңбектің теориялық құндылығы мен практикалық маңызы бары ақиқат. Бүгінгі қазақ тілін оқытуға байланысты ізденістерге жол ашылып, әдістемелік инновациялық жолдар қарастырылып жатқан заманда, бұл еңбектердің маңызы одан сайын артып отырғанын ешкім жоққа шығара алмайды. Ғалым еңбектерінің өзіне тартып, қызықтыратын тұстарының біріне оқылымның түрлері туралы талдауларын жатқызуға болады. Зерттеуші оқылымның зерделік оқылым, ізденімдік оқылым, жүктеу/скачать 4,33 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|