Талғат сайрамбаев
жүктеу/скачать 2,81 Mb. Pdf көрінісі
|
Тал ат сайрамбаев
| Сөз тіркесі мен жай сөйлем
К. Аханов, М. Серғалиев [45, 390] сөз тіркестерінің басыңқы сыңарын есімді, етістікті дей келіп, оған ІІІ топ етіп үстеуді сөз тіркестерін де қосады. Біз олардың үстеу де басыңқы қызметте жұмсалады дейтін пікіріне қосыла алмаймыз. Орыс тілімен са- лыстырғанда қазақ тіліндегі үстеулер сөйлемде көбіне қимылға, кейде есімдерге қатысты жұмсалуға бейім. Солай қалыптасқан да. Сондықтан үстеудің сөйлемді немесе сөз тіркестерін тиянақтау процесін əзірше көркем əдебиет мысалдары дəлелдей алмайды. Қабысу басыңқы сыңарына қарай есімді жəне етістікті, матасу тек есімді, ал меңгеру есімді, етістікті жəне оған ортақ меңгеру деп əртүрлі беріліп жүр. Осы жағынан алғанда сөз тіркестерінің байланысу формалары, олардың басыңқы сыңарының арасында өзіндік айырмашылық бар. Сөз тіркестерінің басыңқы сыңарлары көбіне есімді, етістікті делінетін болса, ал сөйлемдегі тиянақтаушы баяндауыштар- ды есімді, етістікті жəне құрама баяндауыш деп үшке бөліп қа- растырамыз. Əрине, біз бұл арада сөз тіркестерінің есімді, етістікті түрлері мен баяндауыштың есімді, етістікті түрлерінің өзара сай екен- дігін, бірін-бірі əрі сөз тіркесі, əрі сөйлем мүшесі жағынан жан- жақты айқындалатынына дау келтірмейміз. Осы арада негізгі мəселе құрама баяндауыш пен сөз тіркесте- рінің меңгеріле байланысу формасындағы ортақ меңгеру түрі туралы болмақ. Алдымен құрама баяндауыштардың оқулықтарда берілу дəрежесіне, жасалуына шолу жасалық. Құрама баянда- уыштардың берілуіне көз жіберсек, мынаны байқауға болады. Қазіргі əдеби тілдің материалы бойынша есімді, етістікті баяндауыш сияқты құрама баяндауыштар тілде өте мол кезде- седі. Бірақ лингвистикалық жағынан орынды алынған əрі оған сай материалы мол мұндай тілдік фактілер кейбір оқулықтарда ескерілмей де келеді [46]. Жалпы алғанда құрама баяндауыш есімді баяндауыштың негізінде жасалатыны белгілі. Осы күнге дейін есімді, етістікті баяндауыштардың барлық оқулықтарда да арнайы берілуі жалпы олардың тілдегі қалыпты орнын дұрыс көрсетуінен бе деп білеміз. Міне, осы сияқты жан-жақты конструкциялы құрама баян- дауыштар – сөйлемді тиянақтауда басты тұлға. Бірақ мұндай 225 Сөз тіркесі мен жай сөйлем баяндауыштардың түрі тек сөйлем мүшесіне сай қарастырылып келеді. Сөз тіркестерінің етістікті түрлерінен басқа да басыңқы сыңарларының бар екендігі қазіргі кездегі ғалымдардың наза-ры- на ілініп жүр. Проф. М. Балақаев бұл мəселе жөнінде «О комбинированном управлении прямого дополнения в казахском языке» деген ма- қаласында арнайы сөйлем мүшелері туралы сөз қозғай келіп, сөз тіркесінің мəселесіне де ауысып отырады. Сөйтіп, автордың ортақ меңгеру деген термині негізінен 1954 ж. академиялық грам- матикаға [47, 44] жəне 1962, 1971 жылғы «Қазіргі қазақ тілі» оқулықтарына енгізілді [48]. Автор оқулықта: «Меңгеру – сөз тіркестеріндегі бағыныңқы сөздің басыңқымен мағыналық үйлесімі негізінде септік жал- ғауларының бірінде тұрып байланысуы: меңгерілетін сөз табыс, барыс, шығыс, жатыс, көмектес (іліктен басқа) жалғауларының бірінде тұрады да, меңгеретін сөз етістік, есім не сол екеуінің ортақтастық тобы болады», – дейді. Осыған қарай меңгеруді үшке бөледі. Осы пікірді Ə. Əбілақов та қолдайды [49, 37]. Р. Əміров сөйлеміндегі «...тайында қысыр емді, байталын- да құлын тастады» сөз тіркестерінің басыңқы сыңарындағы есім мен көмекші етістіктердің бірігіп келуіне көңіл бөледі. Бірақ қандай тіркестер екенін көрсетпейді [50,37]. Бұл пікірлерге қа- рағанда, меңгерудің басыңқы сыңарының есім мен көмекші етіс- тіктерден құралып келуі қазіргі тілдік материалдарда мол қол- данылып жүр. Орыс тіл білімі сияқты қазақ тіл білімінде де оны ортақ меңгеру деп жүрміз. Осы дəлелдерге сүйенсек, тілде бұрыннан айтылып келе жатқан құрама баяндауыш пен ортақ меңгерудің арасындағы айырмашылық бірінің сөз тіркесі, екіншінің жай сөйлем синтак- сисінде қаралатындығы анық. Екеуінің аты əртүрлі болғаны- мен, тілде жасалуы бір. Бірақ құрама баяндауышты тілдік факті ретінде көп қолданамыз да, ал ортақ меңгеруді тек бір байла- нысу формасында қарастырып жүрміз. Жоғарыдағы мысалдарда көрсеткендей, есім мен көмекші етістікті топтар тек меңгеруде қаралып қоймай, ортақ қиысу, ортақ матасу, ортақ меңгеру, ортақ қабысу деп айтуды тілдік фак- тілер дəлелдейді. 226 Сөз тіркесі мен жай сөйлем Тілде үнемі өзгеру, жаңару процесі болып тұратыны белгілі. Егер осы күнге дейінгі əдебиеттерде есім мен көмекші етістік- тер тобы тек меңгерілген басыңқы қызметте жұмсалады деп қана айтылып келсе, ал қазіргі əдеби тілдің материалы тіпті ондай көмекші сөздер енді матаса, қабыса байланысқан сөз тіркестерінің де басыңқы сыңарларында қосақтала жұмсалып, өзіндік жаңа конструкциялардың пайда болғандығын көрсетеді. Осыған орай құрама баяндауышты ондай ерекшеліктер енді сөз тіркестерінің басыңқы сыңарларына да негіз болуы керек дей келіп, бұдан былайғы жерде біз баяндауыштардың түрлері сияқты сөз тіркестерін де басыңқы сыңарына қарай есімді, етістікті жəне ортақ басыңқы етіп үшке бөліп беруді жөн көрдік. Мұның өзі сөз тіркестерінің басыңқы сыңарындағы сөз таптарының жасалуын толық қамтиды. Сонда ортақ басыңқы енді тек меңге- ріле байланысқан сөз тіркестерінде ғана емес, қабыса, матаса байланысу формаларын да басыңқы сыңарларына қарай былай топтап бөлеміз: етістікті меңгеру Меңгеру есімді меңгеру ортақ меңгеру етістікті қабысу Қабысу есімді қабысу ортақ қабысу есімді матасу Матасу ортақ матасу Сонда сөз тіркесінің ортақ басыңқы сыңары есімдер мен кө- мекші етістіктердің тіркесі арқылы жасалады. Проф. М. Балақаев құрама баяндауыштардың бірінші сыңары есім сөздер, екіншісі, яғни көмекші сыңарларын былай көрсетеді: 1) е, де 2) қыл, ал, көр, сын, тұт, тап [51, 46]. Ал автор кейіннен бұл етістіктерге қоса бол етістігін де көрсетеді [52,3]. Сонымен қатар құрама баяндауышты жасауға қатысатын етістіктер ретінде е, де, қыл, ал, көр, сын, тұт, тап жəне бол қатысты деп біледі. 227 Сөз тіркесі мен жай сөйлем Сонымен, ортақ басыңқы сыңарлар туралы М. Балақаевтың пікірін қолдай келіп, көмекші етістіктер ондай есімдермен бірлік- те өткен шақтық формасында жұмсалады. жүктеу/скачать 2,81 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|