Талғат сайрамбаев
жүктеу/скачать 2,81 Mb. Pdf көрінісі
|
Тал ат сайрамбаев
- Бұл бет үшін навигация:
- ІІ. Ортақ матаса байланысқан сөз тіркестері.
| 4. Үстеу – ортақ басыңқы. Шүкір, қазір жаман емеспін
(«Қазақ əдебиеті»). Ұлпан бүгін аса көңілді еді (Ғ. Мүсірепов). Біз бүгін екеу едік, енді үшеу болдық (С. Ерубаев). Міне, осы сөйлемдер қазір, бүгін үстеулері жаман емеспін, аса көңілді еді сөздеріне қабыса байланысып тұр. ІІ. Ортақ матаса байланысқан сөз тіркестері. Қазіргі тіл- дік зерттеулерде матасудың екінші сыңары тек есімдерден ғана болады деп айтылып жүр. Алайда əдеби шығармалардағы мы- надай мысалдар матасудың ІІ сыңарын жаңаша қарауды қажет етеді. Мысалы: Жан-жануар болып жаралғанның сұлуы екен (Ғ. Мүсірепов). Сиырларды сауатын менің шешем болатын («Қазақ əдебиеті») – деген сөйлемдердегі екен, болатын көмекші етістіктер матасудың бағыныңқы сыңарларына тікелей қатысты болып отыр. Тəуелді жалғаулы сөз əдетте сөйлемді тиянақтай бермейді. Ондай баяндауыш болуы үшін оның бастауышы да тəуелдік жалғауда тұруы тиіс. Дегенмен тəуелдік жалғаулы сөздер енді көмекші етістіктермен тіркескенде ғана сөйлемді тиянақтау процесіне ие болып отыр. Осы себептен де ілік жалғаулы есімдер енді көмекші етістіктер тобымен сөз тіркесін құрайтын дəрежеге ие болып отыр. Бірақ осы конструкциялар қазіргі кездегі ешбір оқулық немесе арнайы зерттеу еңбектерінде ескерілмейді. Мыса- лы: Зейнеп осал жердің қызы емес (І. Есенберлин). Сары-Өзектің өңірі мыңғырған, мамырлаған малдың өрісі екен (Ш. Айтматов). Жаманның жақсысы болғанша, жақсының жаманы бол (Мар- жан сөз). Бұл екеуі үлкен сенімнің, үлкен адалдықтың адамдары еді . (Ғ. Мүсірепов). Онда Сібір казактары жайындағы ережені шығарған патша- ның оң қолы Спиранскийдің өзі еді (І. Есенберлин). Осы сөй- лемдердегі матасудың басыңқы сыңарлары тəуелдік жалғаулы сөздер мен көмекші етістіктер арқылы келген ортақ басыңқылы матаса байланысқан сөз тіркестері. Сонымен, бір сөз тіркесін басыңқы сыңарына қарай енді есім- ді, етістікті, ортақ басыңқылы деп топтай келіп, іштей: 1) ортақ қабыса байланысқан сөз тіркесі; 2) ортақ матаса байланысқан сөз тіркесі; 229 Сөз тіркесі мен жай сөйлем 3) ортақ меңгеріле байланысқан сөз тіркестер – деп бөлуді практикалық та, теориялық та жағынан дұрыс деп білеміз. Ортақ меңгерудің көне ескерткіштер мен қазіргі тілімізде көп кездесетіндігі сияқты, ортақ матасу, ортақ қабысу да қазіргі тілдік қолданыста мол кездеседі. Міне, осындай сөз тіркестерінің басыңқы сыңарларын ортақ қабыса, ортақ матаса байланысқан деп атауды жөн көрдік. Өйткені ондай басыңқы сыңарлары не есімді, не етістікті басыңқы сыңарларымен бір деп атауға келмейді. Сонымен, сөз тіркесінің мұндай конструкциялы басыңқы сыңарларын жеке түрде қарас- тыра келіп, мектепке, жоғары оқу орындарына арналған оқу- лықтардан лайықты орын алуы тиіс деп білеміз. жүктеу/скачать 2,81 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|