«Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы

Резюме 
В данной статье автор обращает внимание на то, что приоритетной темой в поэтике акынов является тема челове-
ка, личности. Важнейшая проблема социализации личности решается силой красоты казахской поэтики. Также автор 
обращает  внимание  на  то,  что  поззия  древних  жырау,  являясь  истинным  произведением  казахской  литературы  и 
образцом классики становится носителем нравственности и гуманизма. 
Ключевые слова: человек, гуманизм, творчество казахских акынов  
 
Summary 
In  this  article  author  draws  attention  to  the  priority  themes  in  the  poetics  of  akyns,  which  is  the  theme  of  human 
personality.  The  major  problem  of  personality  socialization  is  solved  forces  of  beauty  Kazakh  poetics.  A  man  becomes  a 
carrier of morality and humanity by directing to the god, knowledge and labour. The author also draws attention to the fact 
that  the  ancient  zhyrau,  being  a  true  work  of  Kazakh  literature  and  classical  model  becomes  the  bearer  of  morality  and 
humanity. 
Key words: a man, humanism, creativity of Kazakh akyns 
 
УДК 81(19) 
 
ПУТИ ПРЕДОТВРАЩЕНИИ МАССОВЫХ БЕСПОРЯДКОВ 
В УСЛОВИЯХ МАССОВЫХ МЕРОПРИЯТИЙ 
 
Л.А. Жубандыкова – магистрант факультета «Юриспруденции» 
Казахско-русского международного университета 
 
В статье рассматриваются вопросы выработки мер по предотвращению массовых беспорядков при проведении 
массовых мероприятий. В целях предотвращения необходимо воздействие на общественное мнение населения для 
осуждения  неоправданного  применения  насилия,  широко  освещать  в  средствах  массовой  информации  правовые 
последствия  уличных  беспорядков  предусмотренных  законодательством,  разъяснение  существующих  правовых 
норм об ответственности за организацию и участие в массовых беспорядках, доводить информацию о преступлени-
ях, получивших большой общественный резонанс, приводить яркие примеры международных событий. Взаимодей-
ствие субъектов обеспечения безопасности способствует стабильности общества, прогрессу социальных отношений 
и развитию государства. 
Ключевые слова: массовые беспорядки, массовые мероприятия, субъекты участвующие в подготовке и проведе-
нии  массовых  мероприятий,  угроза  общественной  и  личной  безопасности,  решение  правоохранительных  задач, 
профессиональная подготовка 
 
Увы, человек – весьма конфликтное существо… 
И конфликты весьма часто переходят в массовые волнения, беспорядки и даже войны. 
Вот  далеко  не  полный  перечень  подобных  событий  только  за  последнее  время:  Украина,  Таиланд, 
Ливия, Сирия, Турция, Египет, Греция, Россия, Кыргызстан, Казахстан… 
Как видим, во многих странах вновь остро встала проблема регулярно происходящих массовых беспо-
рядков, причинами которых становятся непростая политическая ситуация, последствия мирового эконо-
мического кризиса, вызванные ими проблемы реформирования общественных институтов, рост корруп-
ции и организованной преступности, отсутствие официальной государственной идеологии и консолиди-
рующей силы в стране.  
На фоне данных факторов недостаточное развитие демократической системы волеизъявления застав-
ляет граждан переходить на массовые волнения, осложняющие оперативную обстановку, представляю-
щие большую общественную опасность, нарушающие нормальный ритм жизни общества, вызывающие 
широкий общественный резонанс [1].  
Значительное  число  массовых  беспорядков  возникает  при  проведении  различного  рода  массовых 
мероприятий, проводимых государственными органами, политическими партиями и движениями, а также 
различными спортивными, культурными, религиозными и иными организациями [2]. 
Массовые мероприятия, протекающие в общественных местах, являются одной из важнейших форм 
общественной активности граждан. Данное право на проведение мирно, без оружия, публичных меропри-
ятий – собраний, митингов и демонстраций, шествий и пикетирования закреплено в статье 32 Конститу-

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №2(41), 2014 ж. 
127 
ции Республики Казахстан [3]. Посредством публичных массовых мероприятий граждане могут привлечь 
внимание  органов  власти  к  важнейшим  социальным  проблемам.  Кроме  того,  публичные  мероприятия 
служат средством реализации и удовлетворения гражданами не только их социально-политических, но и 
культурных прав [4]. 
В то же время при их проведении существенно возрастает угроза нарушения общественного порядка, 
посягательств  на  общественную  безопасность,  что  можно  видеть  в  разрезе  каждого  из  видов  данных 
мероприятий: 
-  общественно-политические  /демонстрации,  митинги,  шествия,  съезды  политических  партий  и 
общественных организаций, выборы/ - для их проведения Законом Республики Казахстан «О поpядке 
оpганизации и пpоведения миpных собpаний, митингов, шествий, пикетов и демонстраций в Респуб-
лике Казахстан» [5] установлен уведомительно-разрешительный порядок [6]. Однако, особую группу, 
серьезно  осложняющих  охрану  общественного  порядка,  составляют  несанкционированные  публич-
ные  мероприятия,  проводимые  без  уведомления  властей.  В  этой  связи,  Министрством  внутренних 
дел  Республики  Казахстан  установлены  Правила  организации  работы  подразделений  органов  вну-
тренних дел по обеспечению охраны общественного порядка и безопасности граждан при проведе-
нии мероприятий (санкциони-рованных и несанкционированных) общественными объединениями на 
улицах и в других общественных местах [7]; 
-  культурно-массовые  /народные  гулянья,  фестивали,  концерты  и  др/  -  для  них  Законом  Республики 
Казахстан  «О  культуре»  установлен  уведомительный  порядок  предоставления  информации  [8].  Для 
данного  вида  массовых  мероприятий  характерны  различные  формы  поведения  людей,  стремящихся 
удовлетворить свои культурные, эмоциональные и духовные потребности. Следует отметить, что на пове-
дение отдельных групп граждан, влияют факторы фанатичной любви к своим эстрадным кумирам, а так-
же условия анонимности в толпе, что снижает степень ответственности за совершенные поступки [9]. Рег-
ламентация правоохранительных действий органов внутренних дел по предупреждению возможных пра-
вонарушений осуществляется согласно Инструкции Министерства внутренних дел Республики Казахстан 
по обеспечению общественного порядка и пожарной безопасности при проведении спортивных, культур-
ных и иных массовых мероприятий [10];  
- спортивно-зрелищные –  для них  также установлен уведомительный порядок согласно норм Закона 
Республики  Казахстан  «О  физической  культуре  и  спорте»  [11].  Наибольшую  сложность  среди  данного 
вида массовых мероприятий представляет проведение спортивных игр, таких как футбол, хоккей и др, так 
как характерной их чертой является присутствие противоборствующих группировок болельщиков, созда-
ющих конфликтные ситуации. Поэтому основные меры обеспечения безопасности участников и зрителей 
данных мероприятий предусмотрены Правилами Министрства туризма и спорта Республики Казахстан о 
безопасности при проведении занятий физической культуры и спорта, спортивных соревнований и спор-
тивно-массовых мероприятий [12], исполнение которых обязательно для государственных органов и ор-
ганизаций, непосредственно участвующих в подготовке и проведении спортивно-массовых мероприятий.  
Угроза общественной и личной безопасности во время проведения массовых мероприятий зависит от 
допустимости следующих факторов:  
- недостаточная расстановка сил и средств правоохранительных органов, непосредственно участвую-
щих в обеспечении безопасности граждан в ходе мероприятий; 
- неподготовленность мест для осуществления мероприятий, а также несоответствующее техническое 
оборудование и благоустройство мест размещения участников и зрителей, с учетом возможности различ-
ных вариантов их поведения в обычных и экстремальных ситуациях; 
- несвоевременность принятия мер к упорядочению движения больших групп людей; 
- неприятие во внимание социальных, этнических, культурных особенностей населения, прожива-
ющего в местах проведения религиозных, общественно-политических и культурно-развлекательных 
мероприятий; 
-  возможность  технических  неисправностей,  аварий,  террористических  актов,  опасных  природ-
ных явлений.  
Своевременный учет указанных факторов в значительной мере сокращает риск возникновения массо-
вых беспорядков [13]. 
Специфические  особенности  массовых  мероприятий  такие  как:  нарушение  обычного  режима  жизни 
района, города или страны в целом; действие большого количества людей на ограниченной территории; 
возможность  скоротечного  изменения  оперативной  обстановки;  внеколлективное  поведение  внешне 
неорганизованных групп (толпы), отличающихся высокой степенью приспособления к складывающимся 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №2(41), 2014 г. 
128 
ситуациям; стихийное формирование определенных экспрессивных групп, любителей «острых» ощуще-
ний  и  способных  совершать  дерзкие  антиобщественные  действия  и  провоцировать  ответные  реакции, 
становясь неким «катализатором» конфликтных ситуаций; повышенная опасность возникновения группо-
вых  нарушений  общественного  порядка,  массовых  беспорядков,  пожаров,  разрушений  конструкций, 
сооружений,  других  непредвиденных  обстоятельств,  создающих  угрозу  общественному  порядку  и 
безопасности; возможность причинения  ущерба предприятиям, организациям, личным интересам граж-
дан и др. [14] требуют наиболее эффективного решения правоохранительных задач путем согласованного 
взаимодействия всех субъектов охраны общественного порядка и общественной безопасности [15].
 
К числу таковых относятся: 
-  организаторы  массовых  мероприятий  -  граждане;  общественные  организации;  физкультурно-
спортивные организации; органы культуры; органы образования; органы по делам религии и их органы 
на местах; администрация спортивных, культурных зданий, сооружений; 
- местный исполнительный орган города республиканского значения, столицы, района (города област-
ного значения), принимающий решение о санкционировании массового мероприятия; 
-  местный  представительный  орган,  в  полномочия  которого  входит  дополнительная  регламентация 
порядка проведения собраний, митингов, шествий, пикетов и демонстраций, с учетом местных условий; 
- органы здравоохранения и органы государственной противопожарной службы; 
- правоохранительные органы, организации, непосредственно обеспечивающие охрану общественного 
порядка и общественной безопасности: Министерство внутренних дел и входящие в его состав департа-
менты  и  иные  структурные  подразделения,  организации  ведомственного  образования[16  ст.4],  а  также 
внутренние войска МВД Республики Казахстан [17]. В период осложнения оперативной обстановки, ме-
стным правоохранительным органам могут придаваться дополнительные силы и средства из других реги-
онов - основной задачей является проведение разъяснительно-профилактической работы с лидерами и ак-
тивистами общественных объединений с целью недопущения с их стороны различных правонарушений, 
дестабилизирующих оперативную обстановку; органы прокуратуры и национальной безопасности [7 п.6].  
Для более эффективного управления силами и средствами, привлекаемыми на охрану общественного 
порядка и обеспечение общественной безопасности, создается оперативный штаб, численность и состав 
которого определяется характером и масштабом массовых мероприятий, чрезвычайных обстоятельств, а 
также складывающейся оперативной обстановки.  
Так в состав штаба входят: руководители управлений внутренних дел; оперативный дежурный; группа 
управления  силами  и  средствами;  группа  информации  и  анализа;  оперативная  следственная  группа; 
приглашаются представители МЧС, скорой помощи и организаторы мероприятий [10 п.6, 10]. 
В случае несоблюдения организаторами требований законодательства о порядке проведения массовых 
мероприятий [16 п.п. 26 п. 1 ст. 11], органы внутренних дел в лице уполномоченных на то должностных 
лиц  для  выполнения  возложенных  задач  в  пределах  своей  компетенции  имеют  право  по  предписанию 
представителя  местного исполнительного или иного уполномоченного государственного  органа  прини-
мать необходимые меры по прекращению собрания, митинга, демонстрации, шествия, пикета, в их числе 
в связи с обострением социально-политической ситуации, выражающееся в несанкционированных собра-
ниях,  митингах,  шествиях  и  демонстрациях,  незаконных  пикетах  и  забастовках,  являющихся  угрозой 
национальной безопасности государства, как установлено Законом Республики Казахстан «О националь-
ной безопасности» [18]. 
Решение  правоохранительных  задач  по  предотвращению  массовых  беспорядков  в  период  массовых 
мероприятий тесно связано с предупреждением преступных акций на ранней стадии, а также на началь-
ной стадии активных действий. В связи с чем, очень важно укрепление связей с общественными объеди-
нениями, налаживание сотрудничества со средствами массовой информации, разъяснение мер, предпри-
нимаемых  органами  власти  и  управления  по  снятию  напряженности.  Особенно  в  период  проведения 
общественно-политических массовых мероприятий нередки факты неконтролируемого распространения, 
а  порой  и  искажения,  информации  с  мест  событий  средствами  массовой  информации,  помимо  этого 
раскрываются  планируемая  тактика  действий  сил  правопорядка.  Это  обостряет  и  без  того  довольно 
напряженную оперативную обстановку [19].  
В  случае  сведения  результатов  оперативного  анализа  приведенных  показателей  на  существование 
сплоченной  организации,  действия  которой  могут  привести  к  крупномасштабным  противоправным 
действиям, следует использовать установление прямых контактов с лидерами общественных движений, с 
населением, участие в согласительных комиссиях. Такой подход, как показывает практика, дает положи-
тельный эффект.  

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №2(41), 2014 ж. 
129 
Помимо этого, необходимо отметить, что существующие в настоящее время в системе МВД концеп-
ции ориентированы главным образом исключительно на борьбу с отдельными преступными проявления-
ми,  а  не  на  управление  и  контроль  за  социальными  процессами,  приводящими  к  вспышкам  насилия, 
массовым  противоправным  формам  поведения.  В  этой  связи  необходимо  особо  уделять  внимание 
"социальной  диагностике"  происходящих  в  обществе  процессов  и  явлений.  Поэтому  большое  значение 
приобретает  проблема  источников  и  механизмов,  служащих  прочным  фундаментом  объективного 
определения "социальных диагнозов" [20]. В этой связи не допустима часто встречающаяся некая инерт-
ность и негибкость со стороны органов исполнительной власти, недостаточная активность во взаимодей-
ствии с силовыми структурами, так как разрешение конфликтов, вызывающих беспорядки, не может быть 
задачей только правоохранительных органов [21]. 
Учитывая  огромные  материальные  и  моральные  потери  от  социально-политических  конфликтов,  а 
также  создающуюся  реальную  угрозу  безопасности,  одним  из  важных  направлений  государственной 
представительной и исполнительной власти должны стать согласованные комплексные мероприятия по 
своевременному  разрешению  социальных  проблем  населения.  Необходимо  обеспечить  работу  такого 
правоохранительного и правозащитного механизма, который бы гарантировал защиту общества и каждо-
го гражданина от беззакония и произвола в условиях постоянно изменяющейся социальной реальности.  
В целях эффективного предотвращения массовых беспорядков необходимо: 
- проведение непрерывной информационно-аналитической работы, изучение экономического положе-
ния,  жизненного  уровня,  эффективности  правоприменительной  деятельности,  стабильности  политиче-
ской, экономической и социальной ситуации, морального духа населения, учитывая такие факторы как 
территория,  политические  и  этнические  особенности;  вовремя  распознать  социально  запущенные 
конфликты, коренящиеся в социально-структурных недостатках; 
- стимулирование населения на сохранение безопасности общества и государства, путем предоставле-
ния  различных  льгот  для  создания  или  дальнейшего  развития  объектов  хозяйствования,  реализация 
различных  программ  занятости  населения,  в  особенности  молодежи,  тем  самым  увеличение  рабочих 
мест, в том числе постоянный контроль за соблюдением трудового законодательства; 
-  воздействие  на  общественное  мнение  населения  для  осуждения  неоправданного  применения 
насилия, широко освещать в средствах массовой информации правовые последствия уличных беспоряд-
ков предусмотренных законодательством, разъяснение существующих правовых норм об ответственно-
сти за организацию и участие в массовых беспорядках, доводить информацию о преступлениях, получив-
ших большой общественный резонанс, приводить яркие примеры международных событий.  
Так  как  хорошо  отлаженное  взаимодействие  субъектов  обеспечения  безопасности  способствует 
стабильности общества, прогрессу социальных отношений и развитию государства. 
 
1  Коренев  А.П.  Административная  деятельность  органов  внутренних  дел.  Учебник  (Часть  особенная)  -  М.: 
Московская академия МВД России, «Щит-М», 2002. - С. 322. 
2 Денисенко К.В. Особенности подготовки личного состава органов внутренних дел, привлекаемого к обеспече-
нию  охраны  общественного  порядка  Вестник  Всероссийского  института  повышения  квалификации  сотрудников 
МВД России - №4(24), 2012 - С. 36. 
3 Конституция Республики Казахстан принята на республиканском референдуме 30.08.1995 года) (с изменения-
ми и дополнениями по состоянию на 02.02.2011 г.). 
4  Звягин  М.М.  Административно-правовые  средства  охраны  общественного  порядка  и  права  граждан  на 
проведение  публичных  мероприятий  в  России.  //  Юридическая  научная  сеть  «Современное  право» 
http://www.nauka-pravo.org/; 
5  Закон  Республики  Казахстан  «О  поpядке  оpганизации  и  пpоведения  миpных  собpаний,  митингов,  шествий, 
пикетов и демонстраций в Республике Казахстан» от 17 марта 1995 года - №2126 - ст. 2, 3, 4. 
6 Баймаханов М.Т., Зиманов С.З., Сапаргалиев Г.С., Сартаев С.С., Рогов И.И. Научно-практический коммента-
рий. - Алматы: Раритет, 2010. // URL: http://low. delovoimir.kz/laws/view/133/pege:19. 
7 Правила об организации работы подразделений органов внутренних дел по обеспечению охраны общественно-
го  порядка  и  безопасности  граждан  при  проведении  мероприятий  общественными  объединениями  на  улицах  и  в 
других  общественных  местах,  утвержденные  приказом  Министра  внутренних  дел  Республики  Казахстан  от  6 
декабря  2000  года  №665//Информационно-правовая  система  нормативно-правовых  актов  Республики  Казахстан 
Gділет URL: http://adilet.zan.kz. 
8 Закон Республики Казахстан «О культуре» от 15 декабря 2006 года №207-III (с изменениями и дополнениями 
по состоянию на 13.01.2014 г.) п.3 ст.9-1 //Информационно-правовая система нормативно-правовых актов Респуб-
лики Казахстан Gділет URL: http://adilet.zan.kz. 
9  Селиванов  С.Д.  Задачи,  выполняемые  органами  внутренних  дел  во  время  массовых  мероприятий  Вестник 
Воронежского  института  МВД  России  -  №1  /2008  URL:  http://cyberleninka.ru/article/n/zadachi-vypolnyaemye-
organami-vnutrennih-del-vo-vremya-massovyh-meropriyatiy. 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №2(41), 2014 г. 
130 
10 Инструкция по обеспечению общественного порядка и пожарной безопасности при проведении спортивных, 
культурных  и  иных  массовых  мероприятий,  утвержденная  приказом  Министра  внутренних  дел  Республики 
Казахстан  от  6  ноября  2003  года  №619  //  Информационно-правовая  система  нормативно-правовых  актов 
Республики Казахстан Gділет URL: http://adilet.zan.kz. 
11 Закон Республики Казахстан «О физической культуре и спорте» от 2 декабря 1999 года №490-I (с изменения-
ми  и  дополнениями  по  состоянию  на  13.01.2014  г.)  (п.6  ст.15)  //  Информационно-правовая  система  нормативно-
правовых актов Республики Казахстан Gділет URL: http://adilet.zan.kz. 
12 Правила безопасности при проведении занятий физической культуры и спортом, спортивных соревнований и 
спортивно-массовых  мероприятий,  утвержденные  приказом  и.о.  Министра  туризма  и  спорта  Республики 
Казахстан  от  8  сентября  2011  года  №02-02-18/175//Информационно-правовая  система  нормативно-правовых 
актов Республики Казахстан Gділет URL: http://adilet.zan.kz. 
13  Майдыков  А.Ф.,  Старостин  С.А.,  Баев  АА.,  Микеев  А.К.,  Порфирьев  Б.Н.  Совершенствование  системы 
экстренного реагирования органов внутренних дел и внутренних войск на чрезвычайные ситуации. Труды Академии 
МВД России. – М.: 1996 - С. 6-7. 
14 Худалеев К.И. Административно-правовые меры пресечения и предупреждения массовых беспорядков. Курсо-
вая работа. 2013. Барнаульский юридический институт - С. 9-10. 
15  Шнайдер  Г.  [Schneider  G.]  Массовые  беспорядки  глазами  криминолога  //  Общественные  науки  и  современ-
ность. 1991. - №4. - С. 32-41. 
16 Закон Республики Казахстан «Об органах внутренних дел Республики Казахстан» от 21 декабря 1998 года - 
№2707 (с изменениями и дополнениями по состоянию на 07.03.2014 г.). 
17 Закон Республики Казахстан «О Внутренних войсках Министерства внутренних дел Республики Казахстан» 
от 23 июня 1992 года - №1407-XII ст. 2, 13, 21. 
18  Закон Республики Казахстан «О национальной безопасности Республики Казахстан» от 6 января 2012 года 
№527-IV п.п. 7 ст. 5. 
19 Майдыков А.Ф. Управление органами внутренних дел при предупреждении и пресечении массовых беспоряд-
ках в населенных пунктах. Лекция. Академия МВД СССР. - М., 1985. - С. 5-7. 
20 Бояркин Н.Г. Управление органами внутренних дел по предупреждению и пресечению массовых беспорядков в 
условиях межнациональных и межэтнических конфликтов. Автореферат диссертации. – М.,1999. (С. 40-43). 
21  Лапицкий  Ю.А.  О  подготовке  спецподразделении  МВД  к  чрезвычайным  ситуациям  //  Совершенствование 
системы экстренного реагирования органов внутренних дел и внутренних войск на чрезвычайные ситуации. Труды 
академии. – М.: Изд-во Акад. МВД России, 1996. - С. 150-156. 
 
Түйіндеме 
Мақалада  жаппай  іс-шараларды  өткізу  кезіндегі  жаппай  тəртіпсіздікті  алдың  алу  шараларын  өндіру  бойынша 
мəселелер қарастырылған. Олардың алдын алып,  қоғамдық  пікірлерге əсер ету үшін  құқықтық жағынан реттелген 
заңнама,  құқықтық жауапкершілік  туралы түсініктер мемлекеттік ұйымдар тарапынан жүзеге асырылуы тиіс  жəне 
жаппай тəртіпсіздік үлкен қоғамдық резонанс алған кезде қылмыс əшкере болады. Автордың пікірінше, қауіпсіздік-
тің  алдын алу мақсатында субъекті мен  қоғамның əрекеттестігі  қоғамның  тұрақтылығына, əлеуметтік  қатынастар-
дың ілгерілеуіне жəне мемлекеттің дамуына ықпал етеді. 
Тірек  сөздер:  жаппай  тəртіпсіздіктер,  шаралар,  қоғам,  кəсіби  дайындық,  құқық,  жауапкершілік,  қоғамның 
тұрақтылығы 
 
Summary 
The article deals with the problems of elaboration measures from preventing mass disorders during mass events. impact on 
public  opinion  of  the  population  to  denounce  the  unnecessary  use  of  violence,  widely  covered  in  the  media  legal 
consequences of the riots provided by law, an explanation susche, stvuyuschih law concerning otvet stvennosti for organizing 
and participating in  the riots, to bring  information about  the  crimes  that  have received  much public resonance,  cause  vivid 
examples  of  international  events.  Since  well-functioning  interaction  of  subjects  of  security  contributes  to  the  stability  of 
society, social relations and the progress of development of the state. 
Keywords: mass disturbances, mass events, subjects participating in preparation and realization of mass events, threat of 
public and personal safety, decision of law-enforcement tasks, professional preparation 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №2(41), 2014 ж. 
131 
ƏӨЖ 37.016 (91) 
 
ТАРИХИ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ТОПОНИМИКАНЫҢ НЕГІЗГІ ТЕРМИНДЕРІ МЕН 
ҰҒЫМДАРЫН ОҚУ ОРЫНДАРЫНДА ОҚЫТУДАҒЫ ИННОВАЦИЯЛЫҚ МҮМКІНДІКТЕРІ 
 
Л.Ж. Утеленова – Абай атындағы  аз ПУ магистранты 
 
Автор  мақалада  тарихи-географиялық  топонимиканың  негізгі  терминдері  мен  ұғымдарын  оқу  орындарында 
оқытудағы инновациялық мүмкіндіктерді қолданудағы тиімділіктерді негізге алып қарастырады. Сонымен қатар оқу 
орындарында  оқытуда  инновациялық  мүмкіндіктерді  қолдану  барысында  оның  тиімділігін  жан-жақты  дəйектейді. 
Осы əдістерді қолдана отырып, тарихи-географиялық топонимиканың негізгі терминдері мен ұғымдарын инновация-
лық мүмкіндіктерді игеру процесін ұйымдастыру кезінде көрнекі құралдар басты рөл атқаратындығына автор баса 
назар аударады.  
Тірек сөздер: мультимедиа, мультимедиялық технология, презентация 
 
Қазіргі кезде егемен елімізде білім берудің жаңа жүйесі жасалып, əлемдік білім беру кеңістігіне енуге 
бағыт алуда. Бұл оқу-тəрбие үрдісіндегі елеулі өзгерістерге байланысты болып отыр. Себебі, білім беру 
парадигмасы  өзгерді,  білім  берудің  мазмұны  жаңарып,  жаңа  көзқарас,  жаңаша  қарым-қатынас  пайда 
болуда.  Келер  ұрпаққа  қоғам  талабына  сай  тəрбие  мен  білім  беруде  мұғалімдердің  инновациялық  іс-
əрекетінің ғылыми-педагогикалық негіздерін меңгеруі маңызды мəселелердің бірі. Ғылым мен техника-
ның жедел дамыған, ақпараттық мəліметтер ағыны күшейген заманда ақыл-ой мүмкіндігін қалыптасты-
рып, адамның қабілетін, дарындылығын дамыту білім беру мекемелерінің басты міндеті болып отыр. Ол 
бүгінгі білім беру кеңістігіндегі ауадай қажет жаңару оқытушының қажымас ізденімпаздығы мен шығар-
машылық жемісімен келмек. Сондықтан да əрбір оқушының қабілетіне қарай білім беруді, оны дербестік-
ке, ізденімпаздыққа, шығармашылыққа тəрбиелеуді жүзеге асыратын жаңартылған педагогикалық техно-
логияны меңгеруге үлкен бетбұрыс жасалуы қажет. Өйткені мемлекеттік білім стандарты деңгейінде оқу 
үрдісін ұйымдастыру жаңа педагогикалық технологияны енгізуді міндеттейді [1]. 
Бүгінгі күні жоғары оқу орындарының басты міндеті – білікті мамандарды дайындау екендігі даусыз. 
Заман талабы өзгерген сайын жоғары оқу орындарына қоғам тараптарынан қойылатын талап та өзгерді. 
Қазақстан  Республикасының  Президенті  Н.Ə.  Назарбаевтың  мемлекеттің  болашақ  дамуына  арналған 
«Қазақстан-2030»  бағдарламасында  жоғары  білімнің  сапалылығы,  адамсүйгіштігі  жəне  жаһандануы 
арқылы мəдениет жасаушылық, интеграциялық рөліне ерекше мəн берген болатын. Осыған байланысты 
елімізде жоғары білім беру саласы соңғы жылдары өзгерістерге ұшырап, жаңа бағыт ідеу жолында.  
Қазіргі  жаһандану  кезеңінде  студенттерге  тарихи-географиялық  білім  беруді  ұйымдастырудың  жаңа 
принциптері мен ғылыми əдіс-тəсілдерінің белсенді түрін пайдалану, оқыту технологияларының иннова-
циялық түрлерін оқу-тəрбие процесіне енгізу мəселелерін өзекті ете түсуде. 
Инновациялық процестер білімді беруді сапаландырудың тасымалдаушы құрылымы ретінде педагоги-
калық  саналық  пен  белсенділікті  қалыптастырып,  кəсіби  шеберлігін  шығармашылықпен  үйлестіру 
арқылы талаптар деңгейінде еңбек еткізуге жеткізеді. 
Жалпы алғанда, инновациялық процестер – бүкіл əлемнің білім беру жүйесі дамуының  негізгі жəне 
қажетті тенденцияларының бірі болып табылады. 
Ал енді, ЖОО-да студенттерге тарихи-географиялық білім берудегі инновация, инновациялық техно-
логияларға келер болсақ, оқыту процесінің тиімділігін арттыруға мүмкіндік беретін инновациялық техно-
логиялар мен олардың кейбір элементтерінің келесідей түрлерін атап көрсетуге борлады: 
-
 
бағдарламалы оқыту; 
-
 
дамыта оқыту; 
-
 
проблемалық оқыту; 
-
 
ақпаратты технологиялар (компьтерлі, мультимедиалық) оқыту; 
-
 
интерактивті, активті оқыту əдістері. 
Тарихи-географиялық топонимиканың негізгі терминдері мен ұғымдарын оқу орындарын-
да  оқытудағы  инновациялық  мүмкіндіктерін  игеру  процесін  ұйымдастыру  кезінде  көрнекі 
құралдар  басты  рөл  атқарады.  Бұл  ақпараттық  көрнекілік  құралдары  арқылы  топонимика-
ның  негізгі  терминдері  мен  ұғымдар  жүйесін  айтарлықтай  кеңейтуге  жəне  тереңдетуге,  оны 
жүйелеуге, қажетті мəліметтерді таңдауға, болып жатқан процестер, нысандар жəне құбылыс-

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №2(41), 2014 г. 
132 
тардың  даму  қарқынын  көруге  мүмкіндік  беретін  көрнекіліктің  заманауи,  ыңғайлы  жəне 
мобильді құралы болып табылады. 
Компьютерлік  жəне  мультимедиялық  технологияларын  оқу  процесінің  тиімділігін  арттырудың  бір 
құралы  болып  табылады.  Бұл  құрал  студенттерге  білімді  өздігінен  алуға,  студенттің  таным  процесінің 
дамуына, оқу ақпараттарын жəне қолданылатын оқу тапсырмаларының кешенін кеңейтуге, студенттің іс-
əрекетін бақылау сапасын өзгертуге мүмкіндік береді. Интерактивті компьютерлік бағдарламалар адам іс-
əрекетінің барлық түрлерін белсендіруге бағытталған, материалды игеру процесін жылдамдататын ойлау, 
сөйлеу, физикалық іс-əрекеттерін белсенді етеді. 
Компьютердің  көмегімен  оқыту  процесіне  қажетті  бағдарламалар  мен  көріністерді  құруға, 
тарихи-географиялық  білім  беру  мазмұнының  компоненттерін  талдау  мен  біріктіруде  шығарма-
шылықты қолдануға мүмкіндік береді. Студенттің білім алуға деген қызығушылығын мультиме-
диялық презентацияларды құру арқылы арттыруға болады. ЖОО-ға студенттерге тарихи-геогра-
фиялық топонимиканың негізгі терминдері мен ұғымдарын білім беру барысында мультимедия-
лық презентациялар өзге де инновациялық технологияларға қарағнда көп қолданылады.  
Мультимедиялық презентация – аудио жəне видеоүзінділерді, суреттерді жəне интерактивтілік-
тің  элементтерін  (қабылдаушының  іс-əрекетіне  əсер  етуші)  қамтитын  электронды  диафильмдер 
болып, оқыту процесіндегі демонстрациялық материалдарды көрсетудің ең кең тараған түрі [2]. 
 
1-кесте. Білім алу барысында мультимедиялық технологияны қолдану 
 
Білім алуда мультимедиялық технологияны енгізу 
Мультимедиялық оқыту құралдары (педагогикалық құрал)  Мультимедиялық оқыту бағдарламалары 
•
 
Компьютер 
•
 
Интерактивті тақта 
•
 
Мультимедиялық проектор 
•
 
Видео жəне аудиомагнитофон 
•
 
Ғаламторға шығу мүмкіндігі 
•
 
Электрондық оқытубағдарламалары 
•
 
Электрондық əдебиеттер, анықтамалар 
•
 
Жаттықтыруға арналған бағдарламалар 
 
Мультимедиялық презентация қамтиды:  
•
 
компьютерлік анимациялар; 
•
 
иллюстрациялық қатар; 
•
 
дыбыстық қатар; 
•
 
видеофрагменттер; 
•
 
гипермəтінпен гиперсілтемелер.  
Ақпаратты қабылдауға ыңғайлы болу үшін мультимедиялық презентацияға тəн сюжет, сценарий жəне 
ұйымдастырылған құрылымы болады 
Топоним туралы деректер тарихи құжаттарда, карталарда, жазбаларда, жылнамаларда берілуі мүмкін. 
Белгілі бір аумақтың топонимиясын ол өлкенің тарихын білмей, түсіну мүмкін емес. Сондықтан топони-
мика пəні əр кезеңдерді қамтитын тарихтың, географияның жеке салаларымен, соның ішінде Қазақстан-
ның тарихымен тығыз байланысты болып келеді.  
•
 
кез келген тарихи-географиялық атау кеңістікте орны бар объектіге беріледі, яғни тарихи-география-
лық номенклатураның карталармен тікелей байланысы бар.  
•
 
жекелеген  аймақтардың  топонимиясы  сол  аумақтардың  табиғат  ерекшеліктерімен,  ресурстарымен, 
халқының ұлттық құрамымен, өзіндік тарихымен, қоныстану сипатымен, шаруашылық түрлерімен тығыз 
байланысты. 
Жоғарыда аталғандар тарих пен географияның жеке салаларының зерттеу объектілері болып табыла-
ды.  Керісінше,  топонимикалық  деректер  арқылы  байырғы  ландшафт  сипатын  жаңғыртып,  жойылып 
кеткен су көздері, ормандар, өсімдік жамылғысы, жануарлар туралы құнды мəліметтерді мультимедия-
лық презентациялар мен компьютерлік технологиялар арқылы көрсетіп, құнды мəлімет алуға болады [3].  
Тарихи географиялылқ топонимиканың негізгі терминдері мен ұғымдарын оқып үйрену нəтижесінде: 
 
білім алушылар топонимикалық зерттеудің негізгі əдістерін игеріп, іс жүзінде қолдануды; 
 
жекелеген аумақтардың топономиялық жүйелерін сипаттауды; 
 
жергілікті  жерде  топонимдерді  жинақтап,  тізбесін  құрастыруды  жəне  қысқаша  сипаттама 
бере білуді; 

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №2(41), 2014 ж. 
133 
 
географиялық, картографиялық, тарихи, тіл білімі жəне басқа ақпарат көздерінен алған деректерді 
топонимдерді талдауда қолдана білуді; 
Қорыта келгенде, қазіргі таңда инновациялық мүмкіндіктерді топонимиканың терминдері мен ұғымда-
рын  түсіндіруде  маңызы  зор.  Тек  мультмедиялық  жəне  компьютерлік  технологиялармен  ғана  шектеліп 
қалмай, сонымен қатар теория мен практикада оқытушының оқыту іс-əрекетінен студенттің инновация-
лық іс-əрекетіне назар аударылып, студенттердің оқу жұмысын белсендіру, олардың оқып-үйренуге деген 
талпынысы, өзін-өзі кəсіби белсенділік қағидасын іске асыру талаптары туындайды. Білім беру жүйесінің 
белсенді  оқыту  тəжірибесі  көрсеткендей,  оның  формалары,  əдістері  мен  құралдары  көмегімен  дəстүрлі 
оқыту жүйесінде қол жеткізілуі қиын болған бірқатар міндеттерді нəтижелі түрде шешуге болады.  
Елбасы  Н.Ə.  Назарбаевтың  «Біздің  міндетіміз  -  бəсекеге  қабілетті  ұрпақ  тəрбиелеу»  -  деген  ойын 
басшылыққа  ала  отырып  жаңа  заман  форматындағы  құзіретті  тұлғаны  тəрбиелеу  ұстаз  міндеті  деп 
есептеймін. 
 
1
 
Государственная программа развития образования Республики Казахстан на 2011-2020 годы, утвержденная 
Указом Президента РК Назарбаева Н.А. №1118 от 07.12.2010. 
2
 
Рыбакова В.И. Инновационная деятельность в образовании. Проблемы управления. - Ярославль, 1996. 
3
 
Каймулдинова К.Д. Топонимика. – А.: Дəуір, 2011 – 266 б. 
 
Резюме 
В статье рассматриваются основные особенности использования новых технологий и методов в учебном процес-
се. Одна из наиболее эффективных форм представления учебного материала мультимедийная технология, дающая 
возможность  преподавателю  проявить  творчество,  индивидуальность  и  позволяет  использовать  преподавателю 
новые обучающие методики, новые инструменты и новые ресурсы.  
Ключевые слова: мультимедиа, мультимедийная технология, презентация. 
 
Summary 
In article the main features of use innovative technologies in educational process are considered. One of the most effective 
forms of representation of a training material the multimedia technology giving the chance to the teacher to show creativity, 
identity and allows to use to the teacher the new training techniques, new tools and new resources. 
The key words: Multimedia, multimedia technology, presentation. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №2(41), 2014 г. 
134 
СЫН-ПІКІР 
РЕЦЕНЗИИ 
 
ХАНГЕЛДІ ƏБЖАНОВ. ҚАЗАҚСТАН: ҰЛТТЫҚ ТАРИХ, ИДЕЯ, МЕТОДОЛОГИЯ 
Алматы: «Елтаным баспасы», 2014 
 
Ə.Н. Құдайбергенов – Абай атындағы  аз ПУ-ні  профессоры, т.ғ.д. 
 
Мақалада  автор  Хангелді  Əбжановтың  «Қазақстан:  ұлттық  тарих,  идея,  методология»  еңбегіне  пікір  білдіре 
отырып, еңбектегі автордың Қазақстан тарихына қатысты пікірлеріне тоқталған. Атап айтқанда автордың еңбегінде 
соңғы  кездерде  жарық  көрген  зерттеулерде  қазақ  мемлекеттігін  Ақ  Ордадан,  Орыс  ханнан  бастауды  дəйектеген 
пікірлердің теориялық-методологиялық жағынан ақиқатқа апаратын ұмтылыс емес екенін нақты дəлелдермен негіз-
дегендігін алға тарқан. Сонымен қатар еңбектің Қазақстан тарихындағы орны зор екеніне баса назар аударған.  
Тірек  сөздер:  мемлекет,  саясат,  тарих,  тұлға,  тарихнама,  методология,  мұра,  Жолдау,  стратегия,  міндет,  идея, 
қоғам,  дəуір,  өркениет,  Мəңгілік  Ел,  парламент,  руханият,  тəуелсіздік,  əлита,  интеллигенция,  зерттеу,  өнер,  сапа, 
ғалым, ғылым, мақсат, халық 
 
2013 жылы маусым айының басында Астанада Мемлекеттік хатшы Марат Тажинның төрағалығымен 
өткен  ведомствоаралық  жұмыс  тобының  кеңейтілген  отырысында  Қазақстан  Республикасының  ұлттық 
тарихын зерделеудің өзекті мəселелері талқыланғаны белгілі. Бұл жиын мемлекетіміздің тарих ғылымына 
ерекше ықылас танытатындығын тағы бір мəрте дəлелдеді. Ұлттық рухани оянуына мемлекет тікелей өзі 
мұрындық болғанын көрсетті. Осы отырыста Мемлекеттік хатшының баяндамасында тұжырымдамалық 
идеялар  тарихшылыр  арасында  үлкен  серпіліс  туғызды.  Əсіресе,  «Тарих  толқынындағы  халық»  деген 
атпен  тарихи  зерттеулердің  арнаулы  бағдарламасы  жасалатыны  отандық  тарих  ғылымын  жаңа  сатыға 
көтерілетініне сенім ұялатты. 
Жалпы  ұлттық  тарихты  зерделеуге  қатысты  жиында  тарихшылар  тарапынан  бұл  салада  шешімін 
табатын проблемалар баса айтылды. Бүгінде ұлттық тарихты ұлықтауда, методологиялық бағыт-бағдар 
беруде Елбасының еңбектері мен сөйлеген сөздерін басшылыққа алудың маңызы айрықша болып отыр. 
Мəселен, мемлекет басшысы Н.Назарбаевтың Қазақстан халқы Ассамблеясының ХХ сессиясында сөйле-
ген  сөзінде...  «Қазақтардың  ұлттық  тарихы,  олардың  этногенезі  мыңдаған  жылдарға  созылған  бірегей 
ажырамайтын  үдеріс  ретінде  қарастырылуға  тиіс.  Осы  тұрғыда  қазіргі  заманғы  Қазақстан  Ұлы  дала 
өркениетінің ежелден келе жатқан шешуші мұрагерлерінің бірі ретінде заңды түрде көрініс табу керек» - 
деп нықтап айтуы қазақстандық тарихшылардың қызм етyі негіз болатын міндет болды. 
Астанада өткен алқалы жиыннан бергі бір жылдан аса уақытта баспа сөз беттерінде, арнаулы конфе-
ренциялар, семинар-тренингтерде Отан тарихы проблемалары қызу талқыланды, ұсыныс-пікірлер айтыл-
ды, кітаптар жазыла бастады. 
2014 жылы «Елтаным» баспасында жарық көрген тарих ғылымдарының докторы, профессор, ҚҰҒА-
ның корреспондент-мүшесі Хангелді Махмұтұлы Əбжановтың: «Қазақстан: ұлттық тарих, идея, методо-
логия» атты кітабы жарық көрді. Тарихи сана мен жадыны қалыптытастыратын, нақты деректерге негіз-
делеген, шынайы тұжырымдар жасалған бұл еңбегінде Казақстан тарихының өзекті проблемалары қарас-
тырылған. Еңбектің қысқаша мазмұнына тоқтайтын болсақ. 
Автор зерттеу нысаны мен пəнін дəл тануға негіз болып қаланатын əрі қолданылатын ғылыми ережені, 
бастапқы қағиданы «ұстамдық» ұғымына сыйғызып, Қазақстан тарихын зерттегенде халық пен тұлғанын 
орнын  анықтау,  мемлекеттік  биліктің  түрі  мен  құрылымын,  əлеуметтік  негізі  мен  қызметін,  мəні  мен 
ерекшелігін əр кезеңге қарай зерттеу, кез келген дамудың мазмұны мен нəтижесі сабақтастықта болатын 
қағидаларды қаперден шығармау керектігіне назар аударады. 
Ұлт тарихын ғылыми негізде дəуірлеудің айрықша маңызды екенін, өткен күннің қорытындысы мен 
сабағынан  оң  тағылым  жол  ашатындығын  Елбасы  Н.Назарбаевтың  «Тарих  толқынында»  еске  салғаны, 
біздің аумақтағы руханияттың алты мың жылғы дамуын он екі кезеңге талдағаны белгілі. 
Кітапта халқының, тіпті адамзаттың тарихын қат-қабат оқиғалардың тізбегі ретінде ғана ұғынбай, оған 
тəн заңдылықтарды, белестерді мəнді сипаттарды ашуға талпыну арғы қазақтар ортасында ертеден орын 
тапқан  дəстүр  екенін  Күлтегін  ескерткішінің  мəтінінде  қағанаттың  тарихы  төрт  дəуірге  бөлінгендігі 
айтылады. 
Мемлекеттік тəуелсіздіктің жариялануымен Отан  тарихын дəуірлеу мəселесін академик М.Қозыбаев 
көтеріп, тоғыз дəуірді қарастырғаны тарихшыларға белгілі.   
Автор қазақ мемлекеттілігінің тарихын ғылыми таным биігінен дəуірлегенде  басты методологиялық 
ұстанымдарға  мемлекеттік  тəуелсіздік,  аумақтық  орналасуы,  қоғам  мүшелерінің  еркіндігі,  биліктің 
тармақталуы, заңның əділдігі мен қолданылуы, жеке тұлғаның тарихтағы рөлі, елдің ішкі-сыртқы бəсеке-
ге қабылеттілігі мəселерін жатқызады. 

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №2(41), 2014 ж. 
135 
Автор  еңбегінде  соңғы  кездерде  жарық  көрген  зерттеулерде  қазақ  мемлекеттігін  Ақ  Ордадан,  Орыс 
ханнан  бастауды  дəйектеген  пікірлердің  теориялық-методологиялық  жағынан  ақиқатқа  апаратын 
ұмтылыс емес екенін нақты дəлелдермен негіздеген. 
Профессор  Х.М.  Əбжанов  қазақ  мемлекеттігін  қазақ  хандығының  өмірге  келуімен  байланыстырып, 
бес дəуірге : 1465-1466 жылдар - қазақ хандығының құрылуы, 1718-1747 жылдар - сындарлы дəуір, 1747-
1920 жылдар - мемлекетсіз əкімшілік дəуір,1920-1991 жылдар - номиналды дəуір,1991 ж, 16 желтоқсан - 
тəуелсіз мемлекет - бөліп қарастырған. 
Автордың  келтірілген  материалдардан  ұлттық  мемлекттің  даму  процестеріне  байланысты  ой-
тұжырымдары - əр дəуірдің өзіне лайық іштей жетілуі, жаңа құбылыстардың тереңдей түсуі, құрылым-
дық, өңірлік ерекшеліктерінің нəтижесі екенін көреміз. 
Кітапта  «Мəңгілік  Ел»  ұлттық  идеясы  туралы  ой-пікірлер  кеңінен  орын  алған.  Мұнда  ұлттыұ  идея 
мəселесінің мəні, қазақстандағы ұлттық идеяның тарихы, дəуірлері, əр дəуірде ұлттық идеяның іске асу-
аспау көріністері , оған қойылатын талаптар баяндалған. 
Ұлттық  идеяға  байланысты  автордың  жасаған  басты  қорытындысы  –  мың  өліп,  мың  тірілумен 
азаттыққа  жеткен  қазақтың  тағдыранықтағыш  ұлттық  идеясы  Қазақстанда  ғана  өз  жемісін  беретіндігі 
жəне  қазақтарға,  Қазақстанға  ұлттық  идеяны  ұстану  бұлжымас  заңдылық  деп  пайымдайды,  Көлдей 
жайылып келе жатқан жаһанданудың табаныныда жаншылып қалмау үшін де ұлттық идеяның өзектілігі-
мен қажеттілігі күн сайын артып келетіндігі. 
«Мəңгілік ел - кемел келешек идеясы» бөлімінде автор Президентіміздің « Қазақстан-2050 стратегия-
сы аясындағы басты мақсаттың, түп мүдденің, армандай болашақтың берер жемісінің сыны мен сырын 
ашып  бергеніне,  Елбасы  Н.Назарбаевтың:  «Біз  үшін  блашағымызға  бағдар  ететін  ұлтты  ұйыстрып  ұлы 
мақсаттарға жетелейтін идея бар. Ол «Мəңгілік ел» идеясы деген пікірінің маңызына тоқталған.  
Автор ұлттық идея туралы ізденістің тоқтамағаны, олардың қоғамдық санаға игі əсер еткенін көрсете 
келе, мемлекеттік биліктің қолдауымен ұлттық идея тамырына қан жүгіргеніне Президентіміздің халыққа 
«Қазақстан  жолы-2050:  бір  мақсат,  бір  мүдде,  бір  болашақ  Жолдауындағы:  «Мəңгілік  Ел»,  –  жалпы 
қазақстандық  ортақ  шаңырағымыздың  ұлттық  идеясы.  Бабаларымыздың  арманы»  -  дегені  анық  дəлелі 
еді.  Президенттің  бұл  тұжырымдамасының  ішкі  сырын  автор  былай  ашады.  Мұндағы  «ұлттық  ұғым 
түсінігі  барша  Қазақстан  халқын  қамтыған  мағнаны  білдірсе,  Мəңгілік  Ел  идеясы  мемлекет  құрушу 
халықтың  сан  ғасырлық  құндылығын  ұлықтаудын,  көпұлтты,  көпдінді  ақуалымызды,  бірде-бір  этносқа 
қандай  ғана  болмасын  басымдық  берілмейтінін  меңзейді.  Сөйтіп,  жаңа  əлемдегі  жаңа  Қазақстанның 
бағыт-бағдарын,  межесі  мен  мəресін  айқындайтын  ірге  тасқа  төл  тарихымыздың  қойнауында  қалыпта-
сып,  ұрпақтан  ұрпаққа  аманатталған,  бəсеке  мен  сынақтардан  шындалумен  бүгінге  жеткен  бабалар 
арманы қаланды» - деп қорытынды жасалған. 
«Алаш жəне ұлттық идея» төңірегінде автор: « ұлттық мақсат-мұратқа, яғни ұлттық идеяға адалдық, 
жанкештік, интеллектуалдық биік өремен ағымдағы, кезек күттірмейтін қазіргі жəне болашақтағы міндет-
терді айқындай білу – бүгінгі алаш тағылымының ең құндылары» - деген қорытындыға келеді. 
«Қазақ зиялысы, Ұлттық элита» туралы автор қазақ зиялысы қашан пайда болып, қалай қалыптасты? 
Ол дəстүрлі қоғам перзенті ме, жоқ əлде отарлаумен туған құбылыс па? деген сұрақтарға жауапты қазақ 
этногенезінің қойнауынан іздеу керек екендігін көрсетеді. Ұлт зиялылары тарихы мен тағдыры кезеңдері-
не  шолу  жасап,  «интеллигенция»,«зиялылар»,  «мамандар»  деген  ұғым-терминдердің  мəн-мағнасына 
қатысты методологиялық тұғырнамасын ұсынады. 
Ұлттық саяси элитаға кім жатады? Қай кезде пайда болады? деген сұраққа автор: мемлекеттің пайда 
болуы  мен  ұлттық  саяси  элитаның  бір  мезгілде  жүретініне  айғақ  дəлелдер  келтіреді.  Сонымен  бірге 
болашақ  ұлттық  элитаның  қатарында  қазақ  мұратына  қалтқысыз  берілген  басқа  ұлттың  өкілдері  де 
жүргені құттайтынын көреміз. Əрине, бұл ұсынысты автордың өз пікірі деп түсіну керек. 
«Халық  қасіреті  мен  тарих  ақиқаты»  тарауында  ашаршылық.  Желтоқсан  –  тəуелсіздік  қарлығашы, 
мəдениет жəне «Мəдени мұра» туралы автордың ой-пікірлері, тұжырымдары келтірілген. Əсіресе, 1931-
1933  жылдардағы  ашаршылық  зардаптарының  себептері  көрсетілген.  Автор  1931-1933  жылдардағы 
Қазақстандағы  ашаршылық  –  адамзатқа  қарсы  жасалған  қылмыс,  ғаламдық  қасірет  деп  бағалап,  бұған 
кінəлі  –  шексіз  билікті  иеленген  Сталин  жəне  оның  айналасындағылар,  осылар  жүргізген  аграрлық, 
кадрлық, ұлттық, ішкі жəне халықаралық саясат, Қазақстандағы ашаршылықтың архитекторы – Кремль-
дің қолшоқпары Ф.И.Голощёкин екендігі көптеген фактолармен дəлелденген. Ол Қазақстанда тоталитар-
лық тəртіптің барлық мəнді белгілерін, ең бастысы - адамды биліктен, құқықтан, қарапайым еркіндіктен 
айырып, қорғансыздық тың күнін орнатты деген. 
Қазазақ жастарының кəтерілісінің себептері мен маңызына тоқталған автор 1991 жылғы 12 жел-

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №2(41), 2014 г. 
136 
тоқсанда «Қазақстандағы 1986 жылғы желтоқсанның 17-18-індегі оқиғаларға қатысқаны үшін жауап-
тылыққа тартылған азаматтарды ақтау туралы» Қазақстан республикасының Президенті Н.Назарбаев 
қол қойған Жарлықтың күні бүгінге дейін өзектілігін жоймаған, қағидаттары мол құжат екенін көр-
сеткен. Желтоқсан көтерілісіне түбегейлі оң көзқарас пен бетбұрыстың саяси-құқықтық негізін қала-
ған басты құжат деп баға берген. 
Бұл  тақырыпқа  байланысты  айта  кететін  мəселе  –  ол  қазақ  жастарының  1986  жылғы  бас  көтеруін 
сипаты  жағынан  қалай  атауға  болады?  Бұл  көтеріліс  пе,  қозғалыс  па  деген  сұрақ  автор  назарынан  тыс 
қалғаны белгісіз. 
«Мəдениет  –  ұлт  болмысы»  бөлімінде  мəдениет  саласының  білгірі,  атақты  мəдениеттанушы 
Х.Əбжановтың мəдениет туралы ой тұжырымдарына толық тоқтауға мүмкіндік болмағандықтан негізгі 
ұстанымдарын  қарастырмақпыз.  Мəдениет  туралы  анықтаманың  көптігіне  қарамастан,  оқушыға  автор-
дың мəдениетке жан-жақты берген өз анықтамасы, мəдениеттің байлығы ұрпақтан ұрпаққа жалғасуы мен 
мəдени мұраға айналу жолдары, мəдени мұраның тегі, түрі, қазынасы туралы ой-пікірлері, методология-
лық тұжырымдары терең жəне маңызды. 
Автор Елбасы Н.Назарбаевтың тапсырысымен 2004 жылы дүниеге келген «Мəдени мұра» бағдарлама-
сының маңызына тоқтала келіп, оның жеті кереметіне тоқталған. 
Автор «Мəдени мұра» бағдарламасын аға ұрпақ өкілдері кейінгі толқын жастар үшін жүзеге асырып 
отырғанын – осындай үлгі-өнегені Тəуелсіздік өрендері лайықты жалғастырса деп армандайды. 
«Мəдени  мұра»  танымдық  мəні  мен  тағылымы  күннен-күнге  ашылу  үстінде,  бірақ  алар  асулар  əлі 
алда. «Біз, - деді Н,Назарбаев, - келер ұрпақтарымыз ұдайы жалғастыруға тиісті, ұлы істі бастап бердік. 
Алыс жол алғашқы адымнан. Ол тоқтамайды да». 
«Тұлғатану методологиясы» тарауында тарих жəне тұлға мəселесі қарастырылады. Автордың пайым-
дауынша, тұлға дегеніміз - өзіне тəуелді емес объективті əлемдегі(ортадағы) қажеттілікті (экономикалық, 
ғылыми, саяси, өндірістік т.б.,с.с.! практикалық, қолданбалық, теориялық-шығармашылық жаңашылдық-
пен шешкен (жүзеге асырған) немесе шешу (жүзеге асыру) жолын дұрыс нұсқаған əлеуметтік субъект. 
Арғықазақтар дəуірінен тартып Отан тарихында тұлғалар жалғастығы үзілмегені көрсетілген. 
Шынында, тұлғатану саланы зерттеудің маңыздылығы ерекше. Мұнда халықтың даналығы, тарихтың 
сабағы,  қоғамның  болмыс-бітімі,  уақыт  пен  кеңістіктегі  мəңгі  қозғалыстың  ізі,  идея  мен  нəтижедегі 
ілгерілеу тəжірибесі жатыр. 
«Шоқан – тұлғатанушы» бөлімінде. Шоқан ғылым тарихындағаы ұлы тұлға ғана емес, тарихтағы ұлы 
тұлғаны танудың үздік үлгісін көрсеткен жасампаз ойшыл екені дəлелденген.  
Кітапта  тұлға  қатарына  қосатын  қасиеттер  жайлы  Шоқанның  ойларының  құндылығы  көрсетілген. 
Ғалымның ойынша, тұлға болу үшін ақыл да, қайрат та, тапқырлық та, ержүректік те, мінез де үйлесіп, 
ұштасып жатуы керек. 
«Қаныш  Сəтбаев  құбылысы»  бөлімінде  автор  академик  Қ.Сəтпаевтың  қазақ  халқының  өркениеттік-
интеллектуалдық  дамуындағы  Шоқан  Уалихановтан  кейінгі  ерекше  құбылыс  екенін  мойындағанын 
көреміз. Ал Қ.Сəтбаев құбылысы деген не? деген сұрақты автор толық қамтыған, ол – ерекше дарынды, 
талантты тұлғаның ізденісімен, қайраткерлігімен дүниеге келген, мемлекет пен азаматтардың тағдырына 
айтулы  əсер  еткен,  бəсекеге  қабылеттілікті  арттырған  əрі  ілгерілеуге  септескен  құндылық  деп  жауап 
береді жəне бұл құбылыстың сегіз қырына жан-жақты тоқталған. 
Кітаптың  «Тұғырлы  тұлғалар»  тарауында  Абылай  хан,  Қазыбек  би,  Дінмұхамед  Қонаев,  Жұмабек 
Ташеновтер  сияқты  тұдғалардың  тарихи  сананы  қалыптастыруға,  қазақ  елінің  тұтастығын  сақтаудағы 
мемлекетін нығайтудағы еңбектері баяндалады. 
Абылай  –  ұлттық  тарихымыздағы  қатпарлы  қалың  күрделі  құбылыс  екенін  ескере  отырып,  автор 
Абылайдың  70-жылдық  өмірін  4  кезеңге  бөле  арнайы  зерттеуді  ұсынады.  Əсіресе,соңғы  үш  кезеңінде 
мемлекет тарихы мен тағдырына ықпалы пəрменді болғанын көреміз. Сондықтан, Елбасының: «Мемле-
кет тарихын данқты бабалар жүріп өткен жолдың бұралаңы мен бұлтарысын, қилы кезеңдері мен тағдыр-
лы шешімдерін, ақтаңдақ  беттері мен дара  тұлғаларының қайраткерлік өнегесін біліп өткен ұрпақ қана 
өзіне тиесілі замана жүгін діттеген мəжесіне абыроймен жеткізе алады» - деген пайымының методология 
танымдық бəсі мейлінше жоғары. 
Автор ғасырлар тоғысында ақылы асқан Қазыбек Қазақ хандығының өміріне, ішкі-сыртқы саяса-
тын анықтауда, қоғамның бейбіт те ырғақты дамуын қамтамасыз етуге зор ықпалы бар тұлғаға айнал-
ғанын жан-жақты көрсете білген. Каз дауысты Қазыбек би кезінде А.Байтұрсынов көрсеткен сөз өне-
рінің  бес  түріне  де  өзіндік  үлесін,  кайталанбас  қолтаңбасын  қалтырған  майталман  шешен  екендігі 
көптеген деректермен дəлелденген. Сондықтан да төл тарихымыз Қазбек бидің есімі мен ісін халық 

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №2(41), 2014 ж. 
137 
жадынан өшірілмеді. Тəуелсіздік өмірдің жастары сөз өнерінің құдіретті күш екенін осындай тұлға-
лардан көруге, үйренуге тиіс. 
Аса көрнекті мемлекет жəне қоғам қайраткері Дінмұхамед Қонаевты тұғырлы тұлға ретінде көрсеткен. 
Оның мұрасына, тағылымына терең талдау жасалған. Сонымен қатар, автор Д.Құнаевты асыра сілтеуден 
аулақ  объективті  баға  беруге  тырысқан,  Мұндай  пікір  «Егемен  Қазақстан»  газетінің  биылғы  жылғы  14 
мамырдағы  Президент  көмекшісі  Мұхтар  Құл-Мұхамедтің  «Дара  тұлға»  деген  мақаласында  да  көрініс 
тапқан. 
Қазақстанға, қазақ халқына сіңірген еңбегі лайық бағаланбаған ХХ ғасыр басындағы саяси үдерістер-
дің  нағыз  серкелері  сияқты  таутұлғалардың  қатарында  Жұмабек  Тəшенов  тұр  делінген  кітапта.  Шын 
мəнінде  ол  қандай  тұлға?  Ол  туралы  халық  каһарманы  С.Нұрмағанбетов  былайша  толғаныпты:  «ХХ 
ғасырдың  50-60  жылдар  межесінде  қазақ  халқы  үшін  өлім  мен  өмір  бетпе-бет  келгендей  күн  туғаны 
тарихтан белгілі. Тың өлкесін құрап отырған солтүстіктегі бес облысты Ресей құрамына беру талқылауға 
түскенде,  Жұмабек  Ташенов:  «Солтүстік  облыстарды  Ресейге  қоса  салу  қазақты  қорлау,  намысын  жер 
ету, қалыптасқан шаруашылық – экономикалық қарым-қатынастарды біржолата құрту деген сөз. Халық-
тың  тағдырына  балта  шабумен  бірдей»,  -  дегенді  ашық  айтқан  Ж.Ташенов  екенін  көреміз.  Сондықтан, 
Жұмекеңнің  өз  елі,  халқы  үшін  істеген  орасан  ісі  халық  есінде  мəңгі  сақталып,  ұлттық  тағдыр  төрінен 
орын  алып,  тарихымыздың  үздік  азаматтарының  қатарында  өмір  бақи  жасайтынына  С.Нұрмағанбетов 
кəміл сенім білдірген болатын. 
Біздің пікіріміз, ұлы тұлға Ж.Ташенов жасаған қызметі, есімі мен ісін жастардың санасына құю үшін 
мектеп оқушыларына міндетті түрде енгізу қажет. 
«Əйгілі  тарихшылар»  деп  аталатын  тарауда  академиктер  Серікбай  Бейсенбаев,  Манаш  Қозыбаев, 
Рамазан  Сүлейменовтер  сияқты  аға  ұрпақ  тарихшы  ғалымдардың  тағдыры  мен  ғылыми  еңбектеріне 
сараптама жасалған. 
Кітаптың  соңғы  тарауында  автордың  азаттық  тарихының  методологиясын,  басты-басты  ұстанымда-
рын  қалыптастыруда  Елбасымыз  Н.Назарбаевтың  үлесі  зор  екенін,  оның  Тəуелсіздік  кезіндегі  саяси-
экономикалық  шаралары,  идеялары  Отандық  тарих  ғылымының  ізденістеріне  де  соны  серпін  бергенін 
ешкім  бекерлей  алмайды  деген  пікірге  толық  қосыламыз.  «Тарих  толқынында»,  «Сындарлы  10  жыл», 
«Қазақстан жолы» кітаптары заманауи үдерістің заңдылықтары мен қиыншылықтарына жаңа методоло-
гиямен бойлаудың тамаша үлгісі болғаны шындық. 
Əлемдік жəне Отандық тəжірибесін зерделей отыра автор мəні мен көздеген мақсатына жеткен-жетпе-
геніне қарай азаттық дəуірінің үш кезеңінен тұратынын көрсеткен. Бірі – номиналды азаттық, екіншісі - 
сындарлы азаттық, үшіншісі – шынайы азаттық. Автордың пайымдауынша, біз əзірге дамыған, шынайы 
азат  елдер  қатарына  қосылмасақта  озат  та  өміршең  құндылықтарды  игеруге  бейімделіп,  болашақ  даму 
бағытын таңдау негізінде анықталған сындарлы қазақстандық жол басында келеміз. Елбасының сөзімен 
айтсақ,  «біз  бұл  кезеңде  экономикамыздың  дəстүрлі  салаларының  қарқынды  өсімін  қамтамасыз  етіп, 
қуатты индустриялық өңдеуші сектор құрамыз». 
Азаттық тарихын зерттеу методологиясына қойылатын биік талаптың маңдайалдысы – тəуелсіз еліміз-
ге  тəн  ерекшеліктерді  артта  қалған  дəурлермен,  бүгінгі  елішілік,  халыаралық  ахуалмен  сабақтастықта, 
сəйкестікте, айырымда дəлме-дəл тани алу. Бүгінде методология Отан тарихына тəн ерекшеліктерді туын-
датқан  адам  факторын  бірінші  кезекте  мемлекет  құрушы  ұлт  факторын  сандық-сапалық,  салыстыру  – 
шендестіру,  кешенді-жүйелік  тəрізді  қарымы  мол  ұстанымдармен  басты  зерттеу  пəні  мен  нысанасына 
айналдырғанда тарих ғылымының интелектуалдық əлеуетін арттырары əрі сындарлы азаттықтың болаша-
ғына қызмет етері күмəн туғызбайды» - деген пікірін толық қолдаймыз. 
Методология  жəне  ұлттық  мұдде,  ұлт  тарихы  жəне  əлемдік  үдерістер  төңірегіндегі  автордың 
тұжырымдары жан-жақты. Солардың негізгілеріне тоқталсақ. Қазіргі Қазақстанда халықтың үштен екісін 
қазақтар құрып отырғандықтан ұлттық мүдде ұғым түсінігін мемлекттік мүдде ретінде қабылдауға толық 
негіз бар. Екіншідіен, қазақтар елдегі бейбітшілік пен келісімді қамтамасыз етіп отырғанын, мемлекеттік 
мəртебесі бар  тілі барша  қазақстандықтарды ұйыстырушы  тіл болу керектігін азаттық тарихын  зерттеу 
методологиясына  айналдыру;  жаһандану  тұсындағы  методология  ұлттық  таным  шеңберінде  қалумен 
іргелі нəтижелерге қол жеткізе бермейді. Жаңа əлемнің өзара əсері мен байланысы қанша артса, ғылыми 
танымның методологиясы да соншалықты ықпалдастықпен баюы керек. 
Кітапта қазіргі кездегі негізгі міндеттері көрсетіліп, межелері анықталған. Тəуелсіздік пен мемлекетті-
ліктің бір де болса бірегей нышаны – төл тарихтың бары мен жоғын бұрмалаусыз, тек ақиқат биігінен 
зерделеу.  Өткеннің  тəжірибесі  мен  тағылымы  қаншалықты  əділ  зерттелсе  пəм  насихатталса,  тарихи 
санасы оң қалыптасқан халық бүгінгі үдерістің соншалықты белсенді əрі өскелен субъектісі бола алаты-

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №2(41), 2014 г. 
138 
нын өмір көрсетіп отыр. Жаһандаудың, тəуелсіздіктің шығармашылық еркіндіктің артықшылықтары мен 
жасампаз əулетіне сүйенген ғалымдар қысқа мерзімде тоталитарлық ойлау жəне жазу дағдысы аясынан 
шығып қана қоймай, өткеннің тағылымы мен тəжірибесін ғылыми танудың əлемдік озық үлгіліріне сай 
еңбек етуге қабылетті екенін көреміз. 
Автор  зерттеушілердің қиялы мен қаламына қанат  бітірген бірнеше ішкі жəне сыртқы факторларды 
атаған.  Қазақстанның  тарих  ғылымына,  халықтың  тарихи  ой-санасын  сапалы  жаңа  белеске  көтерген 
фактор елдің ішінде пісіп-жетілгенін, ілгерілеу мен ізденістің өрлеуіне Президенттік фактордың маңызды 
екнін көрсеткені құптарлық.  Кітапта тарих ғылымы мен тəлімін замана талабына сай кəдеге жаратудың 
пəрменді  үш  тетігі  көрсетілген:  біріншісі  –  үдерісті  заң  күшімен,  материалдық  шешіммен  мемлекттік 
реттеу;  екіншісі  –  ғалымдардың  қарымымен  кəсіби  зерттеу;  үшіншісі  -  білім,  өнер,  БАК  жүйесімен 
еңбектеген баладан еңкейген кəріге дейін қамтып, санасына, жүрегіне сіңіру. 
Тарихшы ғалымдар инновациялық дамуға бет түзеген Қазақстан халқының рухани-интеллектуалдық 
кемелденуі  мен  сұранысына  жауап  беретін  биіктіктен  көріну  мақсатында  10  томнан  тұратын  «Отан 
тарихы» академиялық басылымы даярланатыны, оның бұрынғы басылымдардан бес түрлі ерекшеліктері 
айтылған. Оның ең негізгі ерекшелігі - тəуелсіз елімізді «Мəңгілік Ел! етуді мұрат қылған жұлдызды сəтте 
жазылмақ. Жүк ауыр да жауапты. 
Кітапта қазіргі кезеңде тарихшы-мамандарға қандай талаптарға сай болу керектігі көрсетілген. Замана-
уи  тарихшы  өз  кəсібінің  аясында  томаға-тұйық  оқшауланбай,  барша  қоғамдық-гуманитарлық,  ретін 
тауып, жаратылыстану, техникалық ғылымдардың қолданбалы-практикалық, теориялық шығармашылық 
мүмкіндіктерін  кəдеге  жаратса  толымд  пікір  айта  алады.  Бүгінгі  тарихшы  өз  заманының  ғылымы  мен 
білімінің, техникасы мен технологияларының тетігін түсінбей діттеген мақсатына жетпейді. 
Елбасы  еңбектеріне  тəн  дəстүр,  жаңашылық,  методология  деңгейіне  көтерілу  –  бүгінгі  тарихшы-
ғалымдар алдында тұрған міндеттердің өзек жардысы. 
«Қазақстан-2050» Стратегиясы үздік дамыған 30 елдің қатарына қосылу мақсатын көздеген жағдайда 
тарихшылар да өз үлесінен құр қалмауы заңды. Ол үшін жаңалық ашуды, ақиқатты табуды орындаушы 
жасампаз күшке айналуы қажет.  
Пікірімізді  қорыта  айтсақ,  кітапта  Отан  тарихының  өзекті  проблемалары  қамтылған.  Олар  –  ұлттық 
тарихты  зерттеу  методологиялық  ұстанымдар,  ұлт  тарихы  мен  ұлттық  мемлекеттікті  дəуірлеу,  тарихи 
сана мен таным, ұлттық идея, Мəңгілік Ел, ұлттық элита, ашаршылық жəне желтоқсан қасреттері, тұлға-
тану методологиясы, тəуелсіз Қазақстан тарихының міндеттері мен межелері. Осы аталған мəселелердің 
төңірегінде автордың ой-пікірі мен ұстанымдары Қазақстан тарихын танымдық жəне тағылымдық тұрғы-
да жаңаша қарауға мүмкіндік береді, заманауи талаптарға сай жазылатын көптомдыққа септігін тигізетіні 
сөзсіз.  Əрине,  автордың  кейбір  тұжырымдары  қатып-сеніп  қалған  аксиома  деуден  аулақпыз.  Мысалы, 
Қазақ  хандығының  қай  кезден  бастау  алуы,  қазақ  мемлекетінің  кезеңдерінің  атаулары,  жазылатын  10 
томдық тарихымыздың қалай аталуы, кейбір тарихи тұлғалар туралы ортақ пікір болмауы. 
Профессор Х.Əбжановтың бұл еңбегінің құнды болуы автордың көп жылдық ғылыми ізденістері мен 
ұстаздық  қызметтерінің  нəтижесі  екені  сөзсіз.  Бұл  еңбекті  студенттерге,  магистранттарға  оқулық  құрал 
ретінде ұсынуға болады. Мұнда көптеген тарихи-философиялық терминдердің анықтамасы берілген.  
Ғылыми еңбек болса да, кітап оқуға жеңіл, тілі жатық, Автор қазақ тілінің сөз байлығын кең менгере 
білген, мақал-мəтелдер, афоризмдер тарихи уақиғаларға байланысты орынды қолданылған, Біздің пікірі-
мізше, мұндай еңбек орыс, ағылшын тілдеріне аударылса, қазақстың тарихына қызығушылықпен қарай-
тын басқа ұлт өкілдеріне мүмкіндік туар еді. 
 
Резюме 
Дана рецензия на книгу профессора Х.Абжанова «Қазақстан: ұлттық тарих, идея, методология», которая посвя-
щена актуальным проблемам истории Казахстана, методологии её изучения. Также автор подчеркивает, что исследо-
ватель в своей книге затрагивает такие вопросы национальной истории, как национальная идея, национальная элита. 
Рекомендуется перевод книги на русский и английский языки. 
Ключевые  слова:  государство,  политика,  история,  личность,  историография,  əдістеме,  наследие,  Послание, 
стратегия, задача, идея, общество, эпоха, цивилизация, парламент, независимость, элита, интеллигенция, исследова-
ние, искусство, качество, наука, цель, народ 
 
Summary 
Is  given  a  review  of  the  book  by  Professor  H.Abzhanov  "Kazakhstan:  national  history,  idea,  methodology,"  which  is 
devoted to topical problems of the history of Kazakhstan and the methodology of its study. 
It is recommended translating the book to Russian and English languages. 
Keywords: the state, politics, history, identity, historiography, distime, heritage, Message, strategy, task, idea, company, 
age, civilization, Parliament, independence, elites, intellectuals, research, science, objective