«Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №2(41), 2014 ж. 
97 
ТАРИХТЫ ОҚЫТУ ƏДІСТЕМЕСІ 
МЕТОДИКА ПРЕПОДАВАНИЯ ИСТОРИИ 
 
УДК 37.016:94 (574):004 
 
РОЛЬ ИСТОРИЧЕСКОГО ОБРАЗОВАНИЯ В ФОРМИРОВАНИИ ПАТРИОТИЗМА 
 
А.М. Абдилдабекова, Э.Д. Телеуова – КазНУ им. аль-Фараби, кандидаты исторических наук, доценты 
 
Статья  посвящена  одной  из  важнейших  задач  в  воспитании  молодого  поколения  нашей  страны  –  воспитанию 
патриотизма.  Система  школьного  и  вузовского  исторического  образования,  прежде  всего  учебники  по  истории  и 
сформированное историческое сознание преподавателей являются мощным фактором, влияющим на формирование 
патриотизма у современнной казахстанской молодёжи. При формировании патриотизма у студенческой молодежи, 
необходимо обращать внимание на то, что казахам и представителям других народов, проживающим на территории 
нашей  страны,  несмотря  на  все  тяготы  и  невзгоды  в  различные  исторические  периоды,  удалось  сохранить  свою 
культурную самобытность. Знание отечественной истории способствует расширению мировоззренческого кругозо-
ра, формированию активной гражданской позиции и национального исторического сознания.  
Ключевые слова: воспитание, историзм, культура, патриотизм, сознание  
 
Патриотизм является неотъемлемой частьюнравственной жизни человека и компонентом обществен-
ного сознания, что в свою очередь неразрывно с отечественной исторической наукой, имеющей глубокие 
традиции. В последние годы подчеркивается, что одна из актуальных задач воспитания молодого поколе-
ния  выражена  в  формировании  патриотизма.  Этому  способствует  разработка  специальной  программы 
исторических  исследований  под  названием  «Народ  в  потоке  истории»,  и  приоритетным  направлением 
этой программы является расширение горизонтов национальной истории, формирование нового истори-
ческого  мировоззрения  нации.  Реализация  данной  программы  вносит  большой  вклад  в  формирование 
национального  исторического  сознания  молодежи.  В  послании  Президента  Республики  Казахстан 
«Стратегия "Казахстан-2050": новый политический курс состоявшегося государства», были сказано, что 
государство  делает  все  для  того,  чтобы  открыть  перед  молодежью  новые  возможности.  «Объявленный 
мной сегодня новый политический и экономический курс нацелен на то, чтобы дать вам лучшее образо-
вание, а значит, еще более достойное будущее. Я полагаюсь на вас - новое поколение казахстанцев. Вы 
должны стать двигателем  нового курса» [1]. При  этом обращено  внимание, на то,  что мир переживает 
сейчас  острый  мировоззренческий  и  ценностный  кризис.  В  прошлом  общество  представляло  собой 
чрезвычайно  пеструю,  разнородную  мозаику,  составленную  из  изолированных  социальных  единиц, 
начиная от орд, племен, царств, империй и кончая еще относительно недавно наиболее широко распро-
страненной  формой  –  национальным  государством.  Каждое  из  этих  политических  образований  имело 
независимую  и  самодостаточную  экономику,  собственную  культуру,  сохранявшую  свою  уникальную 
идентичность,  которая  не  пересекалась  и  была  несоизмерима  с  остальными.  Современное  общество 
являет собой совершенно иную картину. Местные культурные традиции размываются, и, похоже, массо-
вая  потребительская  культура  западного  типа  становится  «универсальной»,  распространяясь  по  всем 
странам и континентам. «Нам принципиально важно не втягиваться в этот мировоззренческий дискурс, 
оберегая  наши  проверенные  годами  ценности.  На  собственном  опыте  мы  знаем,  как  то,  что  называли 
нашей ахиллесовой пятой - многоэтничность и поликонфессиональность, мы обратили в свое преимуще-
ство. Мы должны научиться жить в сосуществовании культур и религий. Мы должны быть привержены 
диалогу культур и цивилизаций» [1]. 
При формировании патриотизма у студенческой молодежи, необходимо обращать внимание на то, что 
казахам и представителям других народов, проживающим на территории нашей страны, несмотря на все 
тяготы и невзгоды имперского периода, революционных потрясений и тоталитаризма, удалось сохранить 
свою культурную самобытность. 
Мы  должны  объективно  изучать  процессы  формирования  полиэтничности  страны.  История 
Казахстана – это наша общая история. Мы должны четко понимать, что история Казахстана в ХХ веке – 
это во многом история столкновения национального и тоталитарного. Такая постановка задачи объектив-
но  концентрирует  внимание  на  вопросах  изучения  национальной  истории.  «Мы  -  многонациональное 
общество. И в вопросе межнациональных отношений не должно быть никаких двойных стандартов. Все 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №2(41), 2014 г. 
98 
должны  быть  равны  в  государстве.  Не  должно  быть  хороших  или  плохих  по  этническим  или  другим 
признакам» [1]. 
Таким  образом,  время  ставит  перед  исторической  наукой  совершенно  новые  требования,  которые 
имеют большое значение для решения новых задач формирования исторического сознания и патриотизма 
у студенческой молодежи. Задача историка состоит в том, чтобы объективно показать этапы националь-
ной истории, с учетом того, что современная история вышла за свои узкодисциплинарные рамки и стала 
междисциплинарной наукой. Исторические исследования интегрировали в себя методы многих смежных 
научных дисциплин – социологии и социальной психологии, экономики, социальной географии, этногра-
фии, антропологии, культурологии, истории права и других. Современное казахстанское общество объек-
тивно  требует  воспитания  сознательного  гражданина,  активно  участвующего  в  процессе  дальнейшего 
укрепления и развития нашего государства. В этих условиях с большой остротой встает вопрос о форми-
ровании патриотизма на научной основе, которая может быть достигнута при помощи собственно знаний 
истории,  образующих  в  своей  совокупности  определенную  систему  представлений  о  прошлом,  о  его 
органической связи с настоящим и возможных тенденциях развития общества в будущем. Такие знания 
приобретаются в процессе систематического изучения истории. 
Впервые  систематические  знания  об  историческом  процессе  приобретаются  на  уроках  истории  в 
школе, и для большинства людей знакомство с историей заканчивается после окончания среднего учебно-
го заведения. Представления молодежи об истории на основе школьного образования предстает как набор 
дат,  имен,  событий,  зачастую  бессвязных,  не  определённых  в  пространстве  и  времени,  тем  более  что 
знание факта - еще не научное знание; требуется его осмысление, анализ, оценка, благодаря чему факты 
включаются в целостную концепцию исторического процесса.  
Студенческие годы - это время первых самостоятельных решений, время расширения мировоззренче-
ского  кругозора,  время  формирования  активной  гражданской  позиции  и  формирования  национального 
исторического сознания.  Формирование  этих категорий  понимается как  проявление личностью качеств 
патриотизма, ответственности, высокой нравственности, принятие и следование общепринятым нормам и 
требованиям законодательства, использование своих прав и свобод на благо страны. «Без уверенности в 
будущем нельзя построить полноценное государство. Жизненно важно, чтобы цели государства и гражда-
нина  совпадали  по  всем  основным  направлениям.  Это  и  есть  главная  задача  государства»  [1].  Это 
предъявляет  особые  требования  к  преподаванию  истории  высшем  учебном  заведении,  ведь  изучение 
истории предполагает анализ определенного круга источников: письменных, вещественных (от памятни-
ков археологии до современных машин и предметов бытового обихода), этнографических, лингвистиче-
ских,  устных,  фотодокументов,  киноматериалов.  Все  эти  источники  подчас  содержат  противоречивую 
информацию.  Задачей  старшего  поколения,  становится  необходимость  объективной  оценки,  сведений, 
содержащих разную трактовку. Патриотическое воспитание молодежи является важнейшим направлени-
ем развития у студентов гражданственности, уважения к правам и свободам человека, любви к окружаю-
щей природе. Рост патриотического и национального сознания обеспечивает тесную взаимосвязь высше-
го  профессионального  образования  с  социально-экономическими  и  духовными  преобразованиями  в 
стране и мире. 
Под  историческим  сознанием  в  науке  понимается  система  знаний,  совокупность  представлений, 
взглядов, традиций, обрядов, обычаев, идей, концепций, посредством которых у индивидов, социальных 
групп,  народов,  формируется  представление  о  своем  происхождении,  важнейших  событиях  в  своей 
истории,  о  соотношении  своей  истории  с  историей  других  общностей  людей  и  всего  человеческого 
сообщества.  Следовательно,  историческое  сознание  -  это  оценка  прошлого  во  всем  его  многообразии, 
характерном  как  для  общества  в  целом,  так  и  для  различных  социально-демографических,  социально-
профессиональных и этносоциальных групп, а также отдельных людей. Молодое поколение, осмысливая 
свое прошлое, может воспроизвести его в пространстве и времени во всех его трех состояниях - прошлом, 
настоящем  и  будущем,  способствуя  тем  самым  связи  времен  и  поколений,  осознанию  человеком  его 
принадлежности к определенной общности людей - народу или нации.  
Историческое сознание формирует патриотизм, который понимается как один из наиболее значимых, 
непреходящих ценностей нашего общества, который является важнейшим духовным состоянием лично-
сти, характеризует высший уровень ее развития и проявляется в ее активной деятельности по самореали-
зации  на  благо  Отечества.  Патриотизм  проявляется  любовью  к  своей  стране,  сопричастности  к  ее 
истории, культуре, достижениям. Фундаментом казахстанского патриотизма является равноправие  всех 
граждан и их общая ответственность за будущее страны. Патриотизм составляет духовно-нравственную 

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №2(41), 2014 ж. 
99 
основу  личности,  которая  формирует  ее  гражданскую  позицию  и  потребность  в  достойном  служении 
Родине,  обладание  высокой  нравственностью  и  способность  активно  защищать  интересы  страны.  При 
этом  надо  обратить  внимание  на  разноуровневую  включенность  в  воспитание  молодых  людей  таких 
факторов как семья, ближнее окружение, учебное заведение, этнокультурная среда, регион проживания с 
его экономическими, социальными, культурными и другими особенностями, общества в целом. 
Мы наблюдаем постоянный рост интереса со стороны общества к историческому прошлому нашего 
государства. К сожалению, не всегда каналами поступления информации является выверенное научное 
знание.  Профессиональное  историческое  сообщество  должно  задуматься  о  формах  популяризации 
истории среди населения и в этой связи изменить концепцию подготовки студентов, изучающих историю. 
Для  выполнения  вышестоящих  задач  мы  сегодня  должны  подумать  об  объединении  усилий  ученых-
историков и преподавателей истории. Сегодня политика нашего государства направлена на экономиче-
ское,  политическое,  культурное  процветание  нашей  страны.  Задача  преподавателей  заключается  в  том, 
что бы их деятельность способствовала формированию у студенческой молодежи чувства патриотизма. 
Воспитание  патриотизма  является  чуть  ли  не  самой  актуальной  в  наше  время.  Молодежь,  получившая 
знания об историческом прошлом своей страны, о трудностях, выпавших на долю старшего поколения, в 
последующем направят свою деятельность на ее процветание.  
Историческая память непосредственно формирует патриотизм, который мы понимаем, как любовь и 
преданность своему Отечеству, стремление служить его интересам и готовность к его защите. На лично-
стном уровне патриотизм выступает как важнейшая, устойчивая характеристика человека, выражающая-
ся в его мировоззрении, нравственных идеалах, нормах поведения. На этом уровне исторического созна-
ния,  предпринимаются  попытки  объяснить  человеческое  прошлое  во  всей  его  противоречивости  и 
сложности, как  на конкретно-историческом, так и на теоретическом  уровнях.  Формирование  историче-
ского  сознания  на  теоретическом  уровне  помогает  мыслить  историческими  категориями,  видеть 
общество  в  диалектическом  развитии,  в  изменении,  осмысливать  исторический  процесс  в  динамике,  в 
хронологической взаимосвязи времен. Носителем этого уровня исторического сознания является истори-
ческая  наука.  Обладая  систематизированными  научными  знаниями  истории  общества,  историческая 
наука  может  определить  ведущие  тенденции  общественного  развития,  сформулировать  некоторые 
прогнозы. 
Таким образом, историческое знание как элемент общественного сознания, составляющего духовную 
сторону исторического процесса, нужно воспринимать системно, во всех его ступенях и уровнях, так как 
без системного подхода представление об историческом сознании будет неполным. 
 
1
 
Стратегия  "Казахстан-2050":  новый  политический  курс  состоявшегося  государства.  Послание  Президента 
Республики  Казахстан  -  Лидера  Нации  Н.А.  Назарбаева  народу  Казахстана,  г.  Астана,  14  декабря  2012  года 
//www.Strategy2050.kz. 
 
Түйіндеме 
Мақала  қазіргі  таңдағы  өте  маңызды  тақырып  болып  отырған  жастар  арасындағы  отансүйгіштікте  тəрбиелеу 
мəселесіне  арналады.  Қазақстандық  жастар  арасында  осы  қызметті  мектеп  қабырғасында  жəне  ЖОО-да  тарих 
пəнінің  оқулықтары  мен  осы  пəннің  оқытушылары  тарихи  сананы  қалыптастыру  арқылы  отансүйгіштікке  тəрбие-
леудің басты діңгегі болып табылады. Тұлғалық қабілетті зияткерлік қоғамды қалыптастыруда адами құндылықтарға 
негізделген, сонымен қатар дəстүр мен даралықты мойындаған ел ретінде танылу өте маңызды. Позитивті тарихпен 
қатар, ұлттық тарихымыздағы қилы кезеңдерге сыни қарап, оны ұмытпауға жəне қайталануына тосқауыл қоя білетін 
жастарды  қоғамда  басым  болуына  үлес  қосу  қажет.  Мақалада  азаматтық  ұстанымы  бар  қоғамның  толық  мүшесін 
тəрбиелеудегі ұлт тарихының алатын орнына ерекше баға берілген.  
Тірек сөздер: тəрбие, тарихилық, мəдениет, патриотизм, сана 
 
Summary 
Article is devoted to one of the major task in education of young generation of our country – to patriotism education. The 
system  of  school  and  high  school  with  historical  education,  first  of  all  textbooks  of  history  and  the  creation  of  historical 
consciousness  of  teachers  are  the  powerful  factors  which  influencing  on  formation  of  patriotism  at  modern  Kazakhstan’s 
youth. When patriotism forming at student's youth, it is necessary to pay attention that to Kazakhs and the representatives of 
other people living in the territory of our country, despite all burdens and adversities during various historical periods, it was 
succeeded  to  keep  the  cultural  originality.  The  knowledge  of  national  history  promotes  expansion  of  a  world  outlook, 
formation of an active civic stand and national historical consciousness. 
Keywords: education, historicism, culture, patriotism, consciousness 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №2(41), 2014 г. 
100 
АРХЕОЛОГИЯ ЖƏНЕ ЭТНОЛОГИЯ 
АРХЕОЛОГИЯ И ЭТНОЛОГИЯ 
 
ƏӨЖ 574(238) 
 
«АЙМАН-ШОЛПАН» ЖЫРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚТАРДЫҢ ТҰРМЫС-САЛТ КӨРІНІСТЕРІ 
 
К.М. Төлеубаева – т.ғ.д., Абай атындағы  аз ПУ 
 
Мақалада автор «Айман-Шолпан» жырындағы этнографиялық деректер мен сюжеттерді, ХІХ ғасырдың екінші 
жартысындағы  эпикалық  дəстүрлердің,  əдет-ғұрыптардың,  салт-санасы  туралы  деректер  қарастырған.  Сонымен 
бірге бұл деректердің қазақ этнографиясы мен фольклорлық жанр жырларының өзара байланысы мен арақатынасын 
зерттеуде өте құнды дерек көзі болып табылатындығына назар аударылады. 
Бүгінгі таңда қазақ фольклоры мен этнографиясы арасындағы этнографиялық деректер бірлігін табуға, олардың 
дамуын жəне арақатынасын талдауға мол мүмкіндіктер береді. Қазақ халқының лиро-эпостық жырларын фольклор 
түрінде мəдени мұраларды тарихи дерек əрі олардың этнографиялық негізі ретінде зерттеп көрсетудің маңызы артып 
отырғандығы атап көрсетілген.  
Тірек сөздер: этнография, эпика, дəстүр, салт, фольклор, жанр, дерек,тарих 
 
«Қозы  Көрпеш-Баян  сұлу»,  «Қыз  Жібек»,  «Айман-Шолпан»  жырлары  ғашықтық  жырлар  тобына 
жатады,  бірақ  өзара  бірлігімен  қатар,  айырмашылықтары  да  бар.  Тақырыбына  мазмұны,  оқиға  дамуы, 
этнографиялық қырлары дəл келетін «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жыры мен «Қыз Жібек». Ал «Айман-
Шолпан» жыры өзінің жанры жағынан лиро-эпостан гөрі тарихи поэмаға жақын. Өйткені жырдағы басты 
қаһармандары болған адамдар, оқиғалары да, көтерген əлеуметтік жəне тарихи мəселелердің мəнділігі де 
тарихи шындық деуге сияды. Əлеуметтік жəне тарихи құбылыстар мен адам мінездері қазақ халқының 
тарихындағы  белгілі  дəуірдің  нақтылы  тарихи,  этнографиялық  болмыс  көріністерін  елестеді.  Жыр  ХІХ 
ғасырдың  бас  кезіндегі  қазақ  өмірінің  шындығына  арналған.  Жырдағы  оқиға  дамитын  жер,  ел  аттары 
негізгі кейіпкерлердің ішінен тарихта болған адамдардың есімдері көрсетілген. 
Мұрағат материалдары мен тарихи деректерге қарағанда жырдың ел арасынан жазып алынған нұсқасы 
1896 жылы Қазан қаласында басылып шыққан. Ақынның аты-жөні мəлім емес. Жырдың мазмұны 1901 
жылы “Торғай газетінде” (№17) басылған. 1902 жылы “Торғай облыстық ведомствосы” (№ 62) жырды 
қазақ тілінде жариялаған. Бұлардың бəрі 1896 жылғы басылғанын қайталады. Қазір бізге мəлім “Айман-
Шолпан” жырының жалғыз ғана нұсқасы бар. Оның өзі төңкерістен бұрын бес рет Қазанда (1896, 1898, 
1901, 1906, 1910 жылдары) басылып шыққан.  Кейін осы нұсқа сол қалпында  кеңес жырларында да сан 
рет басылған [1]. 
Жырдың оқиғасы ХІХ ғасырдың 70-жылдарындағы қазақ елінің тұрмысындағы, əлеуметтік-қоғамдық 
өміріндегі,  салт-дəстүріндегі,  əдет-ғұрпындағы,  сана-сезіміндегі  болған  жаңалықтарды,  өзгерістерді  су-
реттеу идеясынан туған. Мұның өзалдына бірнеше əлеуметтік-саяси себептері бар. Біріншіден, Қазақстан-
ның  Ресейге  қосылуы  ХІХ  ғасырдың  70  жылдарында  аяқталды.  Алдымен  Ресей  мемлекетіне  Кіші  жүз 
(1730 ж.), содан кейін Орта жүз (1740 ж.), Орта жүзден кейін Ұлы жүз (1819 ж.) қосылды. Тарихи өзгеріс-
тердің нəтижесінде қазақ елінің тұрмыс тіршілігіне, қоғамдық өміріне ел басқару, ел билеу істері сияқты 
өзгерістер енді. Екіншіден, патша өкіметі 1822 жылы Орта жүз қазақтары жайында арнаулы устав шығар-
ды. Устав хандық жолымен ел билеу тəртібін өзгертті. Орта жүз округтерге бөлінді. Округтерді болыстар 
басқарды. Үшіншіден, 1865 жылы патша өкіметі арнаулы комиссия құрды. Комиссия қазақ елін билеу, 
басқару  жайында  “Уақытша  жоба”  жасауды  тапсырды.  Арнаулы  комиссия  жасаған  жоба  үш  жылдан 
кейін 1868 жылы 21-қазан айында қабылданды. “Уақытша жоба” бойынша қазақ елі облыстарға бөлінді. 
Əрбір облыс генерал-губернаторға бағынды. Мəселен, Орал мен Торғай облысы Орынбор генерал-губер-
наторына, Ақмола мен Семей Батыс-Сібір генерал-губернаторына бағынды. Облыстар уездерге бөлінді. 
Уезд бастықтары болып патша өкіметінің офицерлері, ал олардың көмекшісіне қазақ байлары тағайын-
далды. Уездер болысқа, болыстар ауылға бөлінді. Болыстар да, ауылды билейтін старшиналар да сайлау 
арқылы  белгіленді.  Сайлауға  қатысатын  да,  сайланатын  да  қазақ  байлары  болды.  Осылардың  негізінде 
ХІХ  ғасырдың  70-жылдарында  ел  басқару  саласында  ескі  тəртіп  жойылады,  оның  орнына  “жоғарыдан 
тағайындау”  тəртібі қолданылды [2]. Төртіншіден, “жоғарыдан тағайындау”, “сайлау” тəртібі ел арасы-
ның ала ауыздығын, талас-тартысын күшейте түседі, елді жікке бөлу, араздастырып атастыру көбейеді.  
Міне, осы себептер ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ елінің тұрмыс-тіршілігінде, əлеуметтік-
экономикалық, қоғамдық өмірінде болған өзгерістер мен жаңалықтарды суреттеу идеясына байланысты 
болды. Жырдағы осы əлеуметтік-саяси, тарихи жəне этнографиялық болмыс көрінісітері – қазақ ауылын-

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №2(41), 2014 ж. 
101 
дағы  əлеуметтік  қарым-қатынастардың  қоғам  өміріне,  тұрмыс-салтқа  енген  өзгеріс,  көне  мен  жаңаның 
арасындағы  тартыс,  жаңалықтарды  суреттеу  идеясынан  туған  оқиғалар  мен  құбылыстар  “Айман-
Шолпан” жырында көрініс тапты. Осыған орай жырдың кейіпкерлері өздерінің мақсат-мүдделеріне, көз-
қарастарына қарай екі топқа бөлінеді. Біріншісі – ескілік өмірді, бұрынғы көне салтты жақтайтындар. Ол 
əлеумет сахнасынан кетіп бара жатқан феодалдық құрылыстың өкілдері Көтібар мен Маман. Екіншісі – 
туып келе жатқан капиталистік қарым-қатынасты, қоғам өмірінде соған негізделген жаңалықты жақтау-
шы  жастар:  Айман,  Арыстан,  Əлібек,  Шолпан.  Бұлар  жаңа  заманда  туған  жаңа  кейіпкерлер  болып 
табылады.  
М.Ғабдуллин:  “Айман-Шолпан”  реформа  дəуірінен  кейінгі  кезде  қазақ  қоғамына  енген  жаңалық, 
өзгерістерді  шындық  тұрғыдан  бейнелеген  халықтық  жыр.  Бұл  жыр  жаңа  жағдайға  байланысты  қоғам 
өмірінен  орын  алған  талас-тартысты,  ескінің  жеңіліп,  жаңаның  жеңетіндігін  бейнелейді,  əлеуметтік 
сахнасынан ығыстырылып бара жатқан ескілікті қолдаушы адамдарға жаңа заманның жаңа адамдарын, 
жастарды қарсы қоя отырып, соңғыларын ардақтай жырлайды, үлгі етеді” [3], - деп көрсетті. 
М.Əуезов “Көркемдік жағынан қазақ эпосының үздік үлгілері саналатын “Қозы Көрпеш – Баян сұлу”, 
немесе “Қыз Жібек” жырындай болмағанымен, “Айман-Шолпан” халық арасына ең көп таралған дастан-
дардың бірі” [4], - деп атады. 
«Айман-Шолпан» жырының «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жəне «Қыз Жібек» жырларынан айырмашы-
лықтары бар. Біріншіден – жырдың эпикалық дəстүр ауқымындағы өзіндік жаңа тұлғасы, тың ерекшелік-
тері. Екіншіден, жырдың сырт өрнегі мен кейбір сарындары ескі эпостан ауысқанымен, ішкі құрылысы 
мен бағыты, əсіресе, адам мінезін даралауы, жаңа жанр – поэманың нышанын танытады, жырды жазба 
əдебиет туындыларына жақындатады. Үшіншіден, кейіпкерлердің кейбіреулері ХІХ ғасырда өмір кешкен 
тарихи  адамдар.  Көтібар,  Арыстан  есімдері  де,  олардың  мекені,  өскен  ортасы  мен  дəуірі,  іс-əрекеттері 
этнографиялық  болмыс  пен  көріністерді  бейнелейді.  Төртіншіден,  “Айман-Шолпан”  жыры  əлеуметтік 
өмірдің  нақтылы  қайшылықтары  мен  бостандық  үшін  күресін  бейнелейтін  ғашықтық,  тұрмыс  жыры, 
жырдың  жақсылығы  мен  жаңалығы  осында.  Бесіншіден,  жыр  -  өткен  дəуірдің  əлеуметтік,  тұрмыстық-
салттық  суреттерін,  адам  тағдырларын  тамаша  сипаттаған  ескерткіш.  Алтыншыдан,  адам  бейнесінің 
ақиқаты  объективтік  өмір  мен  мінездің  даму  растығына  негізделуінде.  «айман-Шолпан»  жырының 
тарихи  ерекшеліктері  сан  алуан.  Бірінші  ерекшелігі  –  ХІХ  ғасырдың  бірінші  жартысында  Көтібар  мен 
Арыстанның өмір сүруі. Тарихи мəліметтерге қарағанда Көтібар, есет, есеттің ұлы Бекет хан тұқымдары-
мен  көп  шайқасқан  адамдар.  1809  жылы  Қаратай  сұлтан  Жантөрені  өлтіргенде,  оның  көмекшілері  осы 
шекті  руының  батырлары  болған.  Жантөренің  баласы  Арыстанды  өлтіруші  Бекет,  Көтібар  мен  есеттің 
əртүрлі  жорықтары  мен  батыл  қимылдары  тарихта  мəлім.  Демек,  жыр  сол  шабуылды  күндердің  бір 
көрінісі. 
Екінші  ерекшелігі  –  жырда  əртүрлі  өмір  құбылыстарының  өз  қалпында  суреттелуі,  шындықтың 
шеңберінен  шығып  кететін  іс-əрекеттер  кездеспейді.  Жырда  кейбір  өмір  құбылыстарын  өте  əсірелей 
суреттеу жоқтың қасы. 
Үшінші  ерекшелігі  –  басқа  лиро-эпостардай  бұл  жырда  мадақталынатын  сұлулық,  ғашықтық  емес, 
керісінше, оқиғаның негізгі қазығы – Айманның бойындағы ақылдылық, қиыншылықтан жол тауып келе 
алатын тапқырлығы, алысты болжайтын қырағылығы, шеберлігі, бүкіл елдің мəселенің тізгінін өз қолына 
алып, қиыншылық кезеңдерден сүрінбей шығуы. 
Төртінші  ерекшелігі  –  жырдың  тақырыбы  да,  оқиғасы  да  тарихи  жырларға  жақын  болғанмен  де, 
халықтың  тұрмыс-салтын  жəне  оның  этнографиялық  көріністерін  суреттеу  жағынан  лиро-эпостармен 
туыстас жəне өмір құбылысын суреттеудегі əдісі де осыны дəлелдейді. 
Сонымен,  лиро-эпостар  қазақ  халқының  өткен  замандардағы  талантты  ақындарының  жасап  кеткен 
құнды мұраларының бірі. 
«Айман-Шолпан» жырынан туындайтын мол өмірлік материалдың, этнографиялық деректі оқиғалар-
дың алатын орнымен, атқаратын қызметімен де, этнографиялық болмыс көріністерімен де тығыз байла-
нысты.  Енді  «Айман-Шолпан»  жырындағы  этнографиялық  сюжеттердің,  көріністердің  кейбіріне  назар 
аударып, этнографиялық талдау жасап көрейік. 
«Айман-Шолпан»  жырына  талдау  берместен  бұрын  оның  этнографиялық  болмысымен  қысқаша 
таныса кетелік.  
Бірінші этнографиялық дерек. Кіші жүз ішінде Шөмекейдің өлген бір кісісіне үлкен ас беріледі. Оған 
таманың  бай  адамы  Маман  сəн-салтанатымен,  өңшең  нарға  артқан  тоғыз  саба  қымызымен  келеді. 
Шөмекейліктер Маманбайды құрметпен қарсы алып, алтындаған ақ үйге енгізеді. Бұл асқа қант-шай алып 
жəне тоғыз нарға тоқаш артып шектінің батыры Көтібар да келеді. Оның жадағай үйге көңілі толмайды 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №2(41), 2014 г. 
102 
да,  Маман  бай  отырған  үйді  бер  деп  шіренеді.  Көтібарға  жауапты  өзің  бер  деп  Маман  байға  барады. 
Маман  бай  Көтібардың  кедейлігін  жəне  өзінің  байлығын  айтады:  «Еліңді  шауып  аламын!»  -  дейді. 
Көтібар өзінің інісі Арыстанның: «Арындама» - деген ақылына құлақ салады. 
Екінші этнографиялық дерек. Аста ат шабысы болады. Бəйгіден Көтібардың күрең аты озып келеді. 
Бұған масаттанған Көтібар, Маманға алғашқы айтқан сөзін қайталайды да: «Еліңді шауып алам!...» деп 
аттанып кетеді. Көтібар айтқан сөзіне жетіп, жеті жүз жігіт алып Үрпекбас деген жерде отырған Маманды 
шауып алады. Маманның айман, Шолпан атты екі қызын жайдақ нарға мінгізіп əкетеді. Жолшыбай айман 
өзіне Көтібардан бір жорға сұрап алады да, оны Шолпанға береді. Екінші тұлпарды Арыстаннан алады. 
Айман Көтібардың жігіттерінен: «Шолпан екеуіміздің бірімзді елге қайтарыңыздар», - деп өтінеді. Бұған 
Көтібар үндемейді, Арыстан келісім білдіреді. Шолпанды еліне қайырады. Оны Арыстан бастаған жігіт-
тер еліне шы,арып салады. Айман еліне қайтып бара жатқан Шолпан арқылы өзінің атастырған күйеуі 
Əлібекке сəлем жолдайды: «Алпыс күннен қалмай, келіп жетсін», - дейді. 
Үшінші этнографиялық дерек. Көтібар еліне келеді. Оның Теңге деген тоқалы бар екен. Оны жігіттер 
əзіл араластырып ашуландырып: «Сені Айманның көрімдігіне береміз», - дейді. Бұған намыстанған теңге 
айманмен қақтығысады. Айманның алдынан ешбір адамды шығармаймын деп үйіне қайтады. Айманды 
қарсы алған адам болмайды. Айман Арыстанның аулына барып түседі.  
Төртінші  этнографиялық  дерек.  Айман  Көтібардың  ұлы  Есетпен  танысып,  оны  бауырына  тартады, 
балаға жақсы киім-кешек тігіп береді. Айман Есетке ақыл үйретеді: «Əкеңе бар, киімдеріңе байғазы сұра. 
Алпыс  күнге  дейін  айманға  үйленбе,  берер  байғазың  осы  болсын  де»,  -  дейді.  Есеттің  тілегін  Көтібар 
орындамайды, сонда бұған Арыстан араласып баланың тілегін қабылдаттырады. Айман Есеттен Көтібар-
дың кіші күрең тұлпарында екенін біледі, айламен тұлпарды қолына түсіреді. 
Соңғы  этнографиялық  дерек  Əлібекке  байланыст  іс-əрекеттер.  Ол  бір  мың  төрт  жігіт  алып  келеді. 
Əлібектің  алдынан  күрең  тұлпармен  Айман  шығады.  Əлібек  Айманды  танымай  қалып  найза  салады. 
Айман  өзін  танытады.  Əлібек  өзі  алып  келген  жігіттердің  күшімен  Шекті  елін  шабуылдайды.  Бірақ 
арашашы айман болады, ол екі жақты татуластырады. Ал Көтібар өкіл ата болып, Айманды Əлібекпен 
аттандырады. Шолпанды Айман Арыстанға қосады. Екі жақтың шабуылға түскен малы қайтарылады, ел 
арасында татулық орнайды. «Айман-Шолпан» жыры осы этнографиялық деректермен аяқталады [5]. 
«Айман-Шолпан»  жырында  əлеуметтік-тұрмыс  көріністерінен  жəне  этнографиялық  болмыстың 
қырларынан хабар беретін эпикалық дəстүрлер, салт-жоралар мол. Тұрмыстық салт-дəстүрлер мен жол-
жоралардың этнографиялық болмысына байланысты этнографиялық сюжетке назар аударайық. 
Бірінші этнографиялық дерекке сəйкес келетін этнографиялық сюжеттер мыналар. 
Маманды рулы елге ;ылған баға, 
Маман бай мал біткенге ;ылған тоба, 
«Сəнімен бHлжиынға барамын», - деп, 
Арттырды тоғыз нарға тоғыз саба. 
Маманға с9зді  затын білгізеді, 
Шектіні  ара таудан келгізеді. 
Маманға лайы;ты осы орын деп, 
Маманды алтынды Jйге кіргізеді. 
оймапты К9тібарға Jйін са;тап, 
СHрап тHр ер К9тібар Jйін жо;тап. 
Саба жетер жер емес, жері шалғай, 
Gкелді ;ант пен шайын тоғана;тай. 
К9тібар 9зге ж9нге к9нбей отыр, 
С9зіне жHртты  айт;ан ермей отыр. 
«Маған берсе  Маманны  Jйін бер», - деп, 
Жадағай киіз Jйге кірмей отыр. 
Мен саған с9з айтамын ж9німенен, 
Gділ ;ылып айтпаймын, шыныменен. 
Маған берсе  Маманны  Jйін əпер, 
Кіремін жолға ;арап ізімменен [6]. 
Бұдан  кейін  ас  берген  Алшын-Жаппас  Шөмекейлер  бəрі  жиылып  Маман  байға  келіп  (үш  жүз  кісі 
Шекті) «өзің бар Көтібарға сөйлес, Көтібар жадағай, киіз үйге кірмей отыр, сіздің үй оған епті келіп отыр, 
кірген үйіңді бермейсің бе, өзге үйге өзің барып кірмейсің бе», - дейді. Маман шөмекейлерге «үй таңдап 
біздің  елден  не  қылады,  су  артқан  Қаратаудан  қума  кедей,  аузына  ақ  тимеген  қу  кедейдің  алтыннан 
бақтырулы үйі бар ма, астында қамыс үйдің жатқан кедей, біздің елден үй таңдап не қылады», - дейді. 
Бұл этнографиялық сюжеттер қазақ қоғамының таптық-əлеуметтік жіктелісінен мəлімет береді. Маман 
мен Көтібардың үйге таласып қақтығысуынан олардың өздері үстемдік етіп, əкімдік жүргізген заманы сол 

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №2(41), 2014 ж. 
103 
қалпында деп түсінушілігі көрінеді жəне ол заманның өтіп бара жатқандығын, қоғамдық қарым-қатынас-
тардың өзгере бастағанын мойындамаушылықты аңғартады. 
Екінші  этнографиялық  дерек  –  қазақтың  əдет-ғұрпы  бойынша  өлген  кісінің  жылына  арнап  ас  беру 
салты.  Ас  беру  түрлі  ұлттық  этнографиялық  іс-əрекеттермен  ұштасады.  Аста  ат  шабысы  болады.  Ас 
берген шөмекейлер бəйгіге үш жүз атты айдап шығады. Көтібар да бəйгіге күрең атын қосады, Маман үш 
көк мойын қосады. Бəйгіден Көтібардың күрең аты озып келеді. 
Жырда мынандай этнографиялық жолдар бар (Көтібардың Маманға айтқаны):  
Ат ;со;ан, Маман батыр ;асыма кел, 
ЖJйрігін кJре  атты  к9зі мен к9р. 
Терлетіп кJре  атты не ;ыласы , 
Бəйгемді кесірі жо;, шаптырмай бер. 
Ат ;ос;ан шілде ысты; туған нағыз. 
К9тібар бHл шектіден туған нағыз.  
Бəйгеге Jш жJз атты айдап еді. 
КJре і К9тібарды  келді жалғыз. 
ЖJз жамбы бəйге басын батыр алды, 
КJре  ат топтан жеке кетіп ;алды. 
«БHл бағы ;у кедейді  асты ма», - деп, 
Ішінен Маман батыр ;айғыланды [7]. 
Қазақтардың ас беру ғұрпына байланысты ұйымдастырылған ат шабысы, бəйгеге ат қосу, озып шығу, 
сыйлық алу салтанаты да этнодемогарфиялық болмыс шындығынан дерек береді. 
Жырдың мазмұнынан туындайтын этнографиялық болмыс жəне оның этнографиялық көріністерінің 
бірі – Көтібардың қалың қол жиып, Маманды шауып алуы, оның екі қызын (Айман мен Шолпан) жайдақ 
нарға мінгізіп əкетуі, Айманды тоқалдыққа аламын деуі. Жырда бұл этнографиялық деректерден беретін 
мынандай жолдар (сюжеттер) бар: 
Маман бай, мынау істі к9зі  к9рсін, 
ТHра тHр, мынау топта атым келсін, 
Алмасам то;алды;;а Айманы ды, 
К9тібар мені  атым жерге кірсін! 
Аула;;а жеті жJз ;ол жJргізбесем, 
Шектіні та  сəріден тигізбесем, 
К9тібар мені  атым жерге кірсін, 
Айманды жайда; нарға мінгізбесем. 
Маманды к9рген жерден тауып алды, 
асында ауылыны  тауы бар-ды. 
Тау тJбінде тіктіріп алтын туды, 
Маманды Oрпек бастан шауып алды [8]. 
Фольклорлық материалдың деректерінде Көтібарды жеңу жайын қарастырған Айман мақсатына жету 
үшін Теңгені пайдаланатын, Көтібарға қарсы Теңгені салатын жерлері бар. Теңгемен кездескенде оның 
намысына тиетін этнографиялық сюжет бар. 
Базарда Те ге болса , пHл боларсы , 
олы а ;Hры; алса , ;Hл боларсы . 
Батырды  айт;ан с9зі рас болса, 
олыма су ;Hятын кJ  боларсы  [9]. 
Жырдағы  этнографиялық  деректердің  бірі  –  Айманның  Көтібардың  ұлы  Есетпен  танысуы,  балаға 
киім-кешек  тігіп  берді,  əкесінен  байғазы  сұратуы.  Байғазының  мақсаты:  алпыс  күнге  дейін  Айманға 
үйленбе,  берер  байғазың  осы  болсын.  Есеттің  əкесі  Көтібардан  байғазы  сұрауы  туралы  этнографиялық 
сюжеттерден үзінділер келтірейік. 
Gке  айтар: 
Gй балам, байғазы деп келді  маған, 
Билігін бHл Шектіні  бердім саған. 
Не болмаса, тағымды берейін дер, 
Мен бір жауап айтайын енді саған. 
Тағы ды билігі ді алмаймын де,  
Бермесе  де бекерге ;алмаймын де. 
Маған берсе  Айманға алпыс 
КJнге неке ;има, 
МHнан бас;а тілекті алмаймын де. 
(БHл мəтін Айманны  Есетке а;ыл Jйретуі). 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №2(41), 2014 г. 
104 
Бала келді К9тібар əкесіне, 
Арыстан арты; туған жəкесіне. 
Байғазы деп келгенде Есет бала, 
К9тібар бHл ;Hлы;ты білмесін бе. 
Есеттің  тілегін  Көтібар  орындамайды.Сонда  Арыстан  Көтібардан  «Баланың  қалағанын  беріңіз, 
баланың бір сағының садағасы», - дейді. Көтібар Арыстанның айтқан сөзін орындайды.  
Бала кетті жJгіріп Айман ;ызға 
Артынан ;арамады б9тен с9зге. 
Тілеп алдым, Айеке-ау, алпыс кJнді, 
Еш нəрсе алғаным жо; мHнан 9зге [10]. 
Зерттеудің  барысында  «Айман-Шолпан»  жырындағы  болмыстан  туындайтын  этнографиялық  дерек-
тер мен сюжеттерде көрсетілген қазақтың ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы эпикалық дəстүрлердің, 
əдет-ғұрыптардың,  салт-санасының  кейбірін  қарастырдық.  Қазақ  этнографиясы  мен  фольклорлық  жанр 
жырларының өзара байланысы мен арақатынасын зерттеуде бұлар өте құнды дерек көзі болып табылады. 
Қазақ  фольклоры  мен  этнографиясы  арасындағы  мазмұн,  түр,  стиль,  болмыс,  ғұрыптық  дəстүр 
этнографиялық деректер бірлігін табуға, сонымен қатар, лиро-эпос жырларынан туындайтын ішкі логика-
лық байланыстарын, өзара ықпал əсерін, даму жолдарын, байланыс жəне арақатынас белгілерін талдауға 
мүмкіндік  береді.  Яғни,  лиро-эпос  жырларын  фольклор  жанры  түрінде  басшылыққа  алу,  бұл  мəдени 
мұраларды тарихи дерек жəне олардың этнографиялық негізінің қайнар көзі ретінде зерттеп көрсетудің 
маңызы бүгінгі таңда артып отыр.  
Сөйтіп,  біз  «Айман-Шолпан»  жырының  əлеуметтік-тарихи  алғы  шарттарын,  жырдағы  қазақтардың 
тұрмыстық-салттық ерекшеліктерінің көрініс табуын көрсеттік. Себебі, лиро-эпос жырларындағы заттық 
жəне рухани мəдениет, əлеуметтік-экономикалық мəселелер тарихи фактілер мен этнографиялық сюжет-
терге негізделіп суреттелген. 
Лиро-эпос  жырларының  этнографиялық  негізі,  ғұрыптық  дəстүрлері,  этнографиялық  болмысы  сол 
дəуірдің  шындығымен,  адамдардың  əдет-ғұрыптарымен,  салт-дəстүрлерімен,  дүниетанымымен  тығыз 
байланыста  ашылатындығын  байқаймыз.  Демек,  бұлардың  барлығы,  атап  айтқанда,  халық  тарихы  мен 
қазақ этнографиясы лиро-эпос жырларының этнографиялық негізі, қайнар көзі болып табылатындығын 
атап көрсетеміз.  
 
1  исса «Айман-Шолпан». –  азан, 1896-1910 жж. Жазып бастырған ЖJсіпбек ;ожа ШайхHлисламHлы. 
2
 
История Казахстана. Очерк. – Алматы, 1993. – С. 225. 
3
 
Ғабдуллин М. Айман-Шолпан. – Алматы: Жалын, 1987. - 14-б. 
4
 
Gуезов М. Айман-Шолпан. – Алматы: Жалын, 1987. - 5 б. 
5
 
Айман-Шолпан. – Алматы: Жалын, 1987. - 8-9-бб. 
6
 
Айман-Шолпан. – Алматы: Жалын, 1987. - 20-21-бб. 
7
 
Айман-Шолпан. – Алматы: Жалын, 1987. - 28-29-бб. 
8
 
Айман-Шолпан. – Алматы: Жалын, 1987. - 27, 31-бб. 
9
 
Айман-Шолпан. – Алматы: Жалын, 1987. - 48-б. 
10
 
Айман-Шолпан. – Алматы: Жалын, 1987. - 52-53-бб. 
 

жүктеу/скачать 1,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: