§2. Д¦НИЕЖ¦ЗI ХАЛЫ?ТАРЫНЫ? ?СУ
ДИНАМИКАСЫ
Жер шарында?ы халы? ?сiмiнi? динамикасын халы?ты?
таби?и ?оз?алысы, я?ни тууы мен ?лiмi к?рсетедi. Халы?
динамикасы к?птеген елдерде миграциялы? процестерге
байланысты ?згерiп отырады. Мысалы, ХIХ ?.-да бiрнеше
онжылды?та А?Ш-та, Канадада, Австралияда ж?не Жа?а
Зеландияда халы? ?сiмi таби?и ?сiмнен жо?ары болса да
миграция?а байланысты халы?ты? саны к?рт т?мендеген.
Мысалы, Ирландияда 1841 жылы 6,5 млн. адам болса,
миграция ?серiнен 1866 жылы 2,9 млн. адам?а азайды.
15
2.1 Ерте д?ние ж?не орта ?асырларда?ы халы? ?сiмi
?алымдарды? пайымдауы бойынша, ежелгi д?ние
?асырларында адамны? тууы да, ?луi де жо?ары сатыда
бол?ан. Адам ?лiмiнi? жо?ары болуына т?рлi эпидемиялар мен
тайпалар ?а?ты?ысы, ашты? ?сер еткен. ?сiресе, бала ?лiмi
жо?ары болды, адамны? орташа ?мiр с?ру жасы 20 жаспен
шектелдi. Т?рмысты? ауырлы?ы, ?йелдердi? антисанитарлы
жа?дайда тууынан олар тез ?артайды. Бiр мы?жылды?
бойында халы? неб?рi 10-20 % ?ана ?сiп отырды.
Палеолит д?уiрiнi? со??ы кезе?iне ?арай шамамен 15-
16 мы? жыл б?рын жер шарында адам баласыны? саны 3
миллиондай бол?ан. Адамдар территорияны? 40 млн. км
2
жерiн ?оныстан?ан, халы?ты? орташа ты?ызды?ы, шамамен
100 км
2
жерге 8-10 адамнан, 2-3 км
2
жерге 0,3-0,5 адамнан
?ана келiп, 500 адам?а 1000 км
2
жерден келген. ?ал?ан
территорияда адамдар кiшiгiрiм тобырмен ?ана кезiктi. Таби?и
орта да ал?аш?ы адамдарды? ?сiмiне кедергi болды. Оларды?
негiзгi ?мiрi балы? аулау, а? аулау терiмшiлiкпен байланысты
болды. ?еолит д?уiрiнде б.э.д. 7 мы?жылды?та жер шарында
10 млн.-дай адам бол?ан.
?ндiрiстi? ?суiне байланысты халы? саны да ?се бастады.
Егiншiлiк пен мал шаруашылы?ымен айналыса баста?ан Таяу
Шы?ыс халы?тары мы?да?ан жылдар б?рын халы? саныны?
?суiнде, халы? ?оз?алысында шешушi р?л ат?арды деуге
болады. Б.э.д. 5 мы?жылды?та осы ?згерiстер н?тижесiнде
жер шарында 25 млн., б.э.д. 4 мы?жылды?та 30 млн. адам,
ал б.э.б. 3 мы?жылды?та 50 млн.-дай адам бол?ан.
Халы?ты? негiзгi б?лiгi б?л кезе?де Ежелгi Египет,
?ос?зен аралы?ы (Тигр мен Ефрат), Индо-Гангте, Хуанхе
мен Янцзы жа?алауларында, Орта Азия оазисiнде т?рды.
Б.э.б. 3 мы?жылды?ты? орта кезе?iнде ?ос?зен аралы?ында
?ала ?ркениетi дамып, 3 мы? км
2
жердi алып жат-?ан Лагаш
мемлекетiнде 40 мы? адам, ?рбiр ?алада 4 мы? адамнан т?рып,
халы? ты?ызды?ы 1 км
2
-?а 13 адамнан келген.
16
Жерге ?оныстану динамикасы
1-кесте
5-1 млн. жыл-?а дейiн
0,015
9000
1 млн. жыл-? ?арса?ында
0,125
1000
300 мы?жылды?
1
135
25-15 мы?жылды?
3
45
10 мы?жылды?
7
19
5 мы?жылды?
25
14
3 мы?жылды?
50
3
Халы?ты? одан ?рi ?сiмi темiр д?уiрiнi? келуiне
байланысты. ?ндiрiс, е?бек ??ралдарды? т?рлерi дамыды,
егiншiлiк пен мал шаруашылы?ы одан ?рi дамыды,
агротехника ене бастады, жануарларды? кейбiр т?рлерi
?ол?а ?йретiле бастады. Осы?ан байланысты халы? ?сiмi
де жо?арылай т?скен. Жiбек, ш??а ?ндiрiсiнi? жедел дамуы
?ытайда халы? ?сiмiнi? артуына да ?сер еттi. Б.э.б. II-I ??.
?ытай шеберханаларында 1 мы? адам ж?мыс iстеген, империя
астанасы Чанъань ?аласында 500 мы? адам т?рса, к?птеген
?алаларда халы? саны 50 мы?нан асты.
Б.э. бас кезiнде д?ниеж?зiнде 250-280 млн.-дай адам
бол?ан деп болжанады. Сонда 1000 жылда халы? 3-5 есеге
?скен. Б.э. бас кезiнде жер бетiнде халы?ты? бiркелкi
орналасуы ?лi т?ра?тамады. Халы?ты? 2/3 б?лiгi, я?ни 165-
185 млн. адам Азияда т?р?ан деп болжанады. Халы? ты?ыздау
орналас?ан мемлекет ?ытайда б.э. I-II ??. 50 млн. адам, II ?.
ортасында 60 млн. адам, О?т?стiк Азия субконтинентiнде – 35
млн., б.э. 200 жылы Рим империясыны? Еуропа жерiнде 28
млн., Жерорта те?iзi территориясында 20 млн. адам бол?ан,
ал кейбiр авторлар Рим империясында осы кезе?де 55 млн.
адам бол?ан, - дейдi.
Б
.э.д. жылдар
адам саны, млн.
есебiмен
км
2
жерге
адамны?
?оныстануы
17
?ндiрiстi шаруашылы?тарды?, ?ол?нер, сауданы? ерте
дамуы т.б. факторлар ?ытайда халы?ты? тез ?сiмiне тiкелей
?сер етiп, ежелгi д?уiрлерден ?ытай мемлекетi хал?ыны?
санынан 1-шi орында иемденiп келе жатыр. VIII-IХ ??.
?ытайды? батысында 75 млн. адам т?р?ан. 875 – 901 жж.
бол?ан шаруалар со?ысына 100 мы?нан аса адам ?атысты,
?рт?рлi феодалды? ?ыр?ысулар ?серiнен ?ытайда халы?
саны 75 млн.-нан 65 млн.-?а ?ыс?арды. Дегенмен де ?ала
м?дениетiнi? ?ар?ындауы, ?леуметтiк-экономикалы?
жа?дайды? ?алып?а т?се бастауы халы?ты? одан ?рi ?сiмiн
де ?алып?а т?сiре бастады. ХIII ?асырды? ая?ында ?ытайда
1200 ?ала болды. 1 мы?жылды? ая? кезе?iнде тек Чанъань
?аласында 2 млн.-?а жуы? адам т?рды.
Кей кезе?дерде халы? динамикасыны? ?оз?алыссыз
т?рып ?ал?ан кездерi де бол?ан. Б?л та?ы ?рт?рлi со?ыстар
мен ашаршылы?тар?а байланысты. Мыс., халы? ?сiмi 200
жылдан 400 жыл?а дейiн (545 млн.), 1200 жылдан 1300 жыл?а
дейiн (360 млн.), 1600 жылдан 1650 жыл?а дейiн ?спедi,
тiптi б?л жылдары 360-тан 350 млн.-?а кемiген. Еуропада
200-600 жыл?а дейiн, 1300-ден 1400 жыл?а дейiн, 1600-ден
1650 жыл?а дейiн, Азияда 200-ден 400 жыл?а дейiн, 1200-ден
1300 жыл?а дейiн, 1600-ден 1650 жыл?а дейiн халы? ?сiмi
ба?ыланба?ан.
VI ?асырда Еуропаны оба мен шешек жайла?ан, 1348–1349
жылдары Еуропада оба ауруынан халы?ты? 4-тен бiр б?лiгi
?ырылып ?ал?ан. Оба эпидемиясы е? ал?аш Еуропада VI
?.-да басталып, одан кейiн бiрнеше рет ?айталан?ан. 1347
жылы Сицилияда оба жайлап, одан Апеннин т?бегi ар?ылы
Франция?а, Франциядан Британ аралдарына, Пиреней
т?бегiне, Рим империясына, Скандинавия?а таралып, тек
Германия хал?ыны? 20%-ы, Англия — 33%-ы, Франция
— 40%-ы, Апеннин т?бегi — 50%-ы, Каталония — 50%-ы
обадан ?ырылды, ?ш жылда оба ауруынан 15 млн. адам
?ырыл?ан.
Б.э. 1-шi мы?жылды?ында ?лемдегi халы? саны 1,5 есеге
?стi, ал Еуропада халы? ?сiмi ?згерiссiз ?алды. Обадан
бас к?тере алмай жат?анда Ж?зжылды? со?ыс, т.б. iрi
шай?астарды? орын алуы халы? санын к?рт т?мендетiп
жiбердi. Оны? ?стiне ерте ж?не орта орта?асырларда
Батыс Еуропада ?рбiр 3-4 жыл сайын ашты? болып т?рды,
18
ашаршылы? та адам ?лiмiнi? к?рт ?суiне алып келдi.
Осы кезе?дерде Еуропада халы?ты? орташа ?мiр с?ру
жасы ерлерде – 40-45, ?йелдерде 35 жас болса, балаларды?
?штен бiрi 12-15 жас?а жетпей шетiнедi. Тек ХIV-ХV
?асырларда ?ана халы? ?оз?алысы ?алыпты жа?дай?а т?се
бастады.
Б.э. бас кезiнен ХХ ?. бас кезiне дейiн д?ниеж?зi
халы?тарыны? ?су динамикасы (млн. адам есебiмен)
2-кесте
1
2
3
4
5
6
7
8
0
4
29
114
17
1
4
1
1000
7
32
182
33
1
8
1,5
1500 16
70
277
46
1
13
2
1600 20
85
371
55
1
11
2,1
1700 24
100
410
61
1
12
2,3
1750 34
114
488
65
2
14
2,5
1800 48
144
616
70
7
17
2,5
1850 73
205
780
81
27
32
2,3
1900 130
290
948
110
81
64
6,8
32,5
10,0
8,3
6,5 81,0
16,0
6,8
* Мексика, Орталы? Америка, Вест-Индияны
?оспа?анда
1000 жылы халы?ты? негiзгi б?лiгi О?т?стiк Азия
Жылдар
Ресей, Балты?, Орта
Азия, Закавказье
Еуропа
Азия
Африка
Солт?стiк Америка*
Латын Америкасы
Австралия ж?не М?хит Аралдары
Халы?
?сiмi
19
субконтинентiнде (79 млн. адам) ж?не ?ытайда (66 млн.
адам) болды. Оларды? ?лесiне д?ниеж?зi халы?тарыны?
55% келдi. Салыстырмалы т?рде айтар болса?, 1000 жылы
жер шарында 300 млн. адам болса, оны? 35 млн.-дай адамы
Еуропа жерiнде т?р?ан. ?ытайда 1000 жылдан кейiн, татар-
мо??олдарды ы?ыстыр?аннан кейiн халы? одан ?рi ?сiп,
1300 жылы 80 млн., 1600 жылы 150 млн. адам, 1700 жылы
175 млн., 1800 жылы 330 млн. адам болып, 300 жылда тiптi
адам саны 2 есеге ?стi.
Еуропада халы? ты?ызды?ы Франция, Италия
мемлекеттерiнен бай?алды, ал Азияда жо?арыда атал?ан
мемлекеттерден бас?а Т?ркия, Иран, Жапония, Африкада
Египет пен ?игерия мемлекеттерiнен бай?алды. Батыс
Еуропада 1 мы?жылды?ты? орта кезе?iнде 20 млн. адам
болса, 1000 жылы 36 млн.-?а жуы? адам болып, Францияда
9 млн., Пиреней т?бегiнде 9 млн., Апеннин т?бегiнде 7 млн.,
Германияда 5,4 млн., Британ аралдарында 2,5 млн., Грецияда
1,5 млн., Скандинавияда 1,1 млн. адам бол?ан. Ал, 1300
жылы Батыс Еуропада 52 млн. адам болып, халы? 45 %-?а
?стi. Рейн мен Мааса ?зенде-рiнi? т?менгi а?ысы бойында?ы
?идерланды хал?ы 1,1 млн.-нан 2,1 млн.-?а, я?ни 91%-?а ?сiп,
алды??ы ?атардан к?рiндi. 2-шi орынды Франция, халы? ?сiмi
9 млн.-нан 17 млн.-?а, я?ни 89%-?а, одан кейiн Германия 5,4
млн.-н 9,1 млн. – 69%-?а, Британ аралдарында 2,5 млн.-н 4,1
млн. - 64%-?а, Италияда 7 млн.-н 10 млн. - 43%-?а, Скандинавияда
– 1,1 млн.-н 1,5 млн. – 36%-?а, Грецияда – 1,5 млн.-н 2 млн.
- 33%-?а ?ссе, керiсiнше, Пиреней т?бегiнде халы? саны 9
млн.-н 6 млн.-?а кемiдi.
Еуропада орта ?асырларда халы? саныны? ?суiне ?ала
м?дениетi мен сауда, экономиканы? дамуы ?сер еттi. ХI
?. Апеннин т?бегiнде ?ала типтес 300 елдi мекен болып,
?р?айсысында 5 мы?нан 40 мы??а дейiн халы? т?р?ан.
Венеция - т?з ?ндiрiсiмен, Флоренция - ш??асымен, Милан -
?ару-жара? шы?ару iсiмен, Павия - терi ?ндiрiсiмен ?лемге
танылды. Еуропада?ы е? iрi ?алалар Париж ж?не Флоренция
саналды. ХIV ?-да Флоренцияда 100 мы? халы? т?рды.
Францияда Париж ?аласы ?ркендеп, онда 1220 жылы 120
мы?, 1300 жылы 200 мы? адам, 1350 жылдары 250 мы? адам,
ал, ХV ?. басында Венецияда 190 мы?, Барселонда 50 мы?
адам т?рды. ХV ?. ая?ында Испания мемлекетi болса Пиреней
20
т?бегiнi? 85% жерiн иемденiп, онда 6,5 млн. адам т?р?ан.
ХVI ?асырды? басында Сивилья ?аласыны? ?зiнде 16
то?ыма шеберханасы ж?мыс iстеп, 130 мы? ж?мысшыны
?амты?ан. Бiра? сауда мен ?нерк?сiптi? ?ркендеуiне
?арамастан к?птеген ?алаларда урбанизацияны? т?мен
?ар?ынмен дамып, ол Британ аралдарынан к?рiнiп, ХV ?-да
Лондонда 40 мы? адам болды. Фландрия мен Брабантта ?ала
хал?ы 33-40 %, Голландияда 50 %-ды ??рады, ал осы кезде
Пиреней т?бегiнде Каталонияда ?ала хал?ы мемлекеттi? бар
бол?аны 20%-н ??рады.
ХV ?-да ?лемдегi халы? саны 1,6 есеге ?скен. Ресей ж?не
Еуропада 2 есеге жуы? ?ссе, ?ытайда халы? саны О?т?стiк
Азия субконтинентiне жеттi десе болады (110 ж?не 105 млн.),
Жапония хал?ыны? саны да тез ?стi (1000 жылы 4,5 млн.
болса, 1500 жылы 17 млн.-?а жеттi). Жапония тiптi халы?
саны жа?ынан Еуропаны? iрi мемлекеттерiн басып озды.
ХVI ?асырды? бас кезiнде (Францияда 1500 жылы 15 млн.),
Италияда 10 млн., Германияда 9 млн. болды. Керiсiнше
Африкада халы? саны ?спедi.
Америка континентiне келер болса?, 1492 жылы б?л
жерде 27 млн. (кейбiр авторлар б?дан 2-3 есе к?п адам санын
к?рсетедi) адам т?р?ан. 250 жылдан кейiн таби?и ?сiм ж?не
Еуропадан келген ?оныстанушылар саныны? толастамауына
?арамастан, Америка хал?ыны? саны ?спей, керiсiнше 12
млн. адам?а кемiдi, оны? 3,5 млн. адамы жергiлiктi ?ндiстер
?лесiне келдi. Америкада отаршылды? езгi ?серiнен жергiлiктi
?ндiстер саны к?рт т?мендеп, ХV-ХVII ??. аралы?ында
Америка хал?ыны? саны 3 есеге азай?ан.
Америка?а ал?аш еуропалы? отаршылдарды? келуi жа?а
мемлекет ??рама штаттарды ?алыптастырды. 1607 жылы
а?ылшын королi I Яков Джеймстi? ??рметiне атал?ан ?ш
Джеймс кораблi 120 адамымен батыс жа?алау?а келiп то?тап,
б?л жерде ?алыптас?ан мекен “Джеймстаун” деп аталды. 1688
жылы отаршылдар саны 200 мы?, 1760 жылы 1,8 млн. адам
болды (?азiргi кезе?де А?Ш хал?ы 280 млн. адамды ??рап
отыр). Американы? ашылуы жергiлiктi байыр?ы т?р?ындарды
отарлау экспанциясымен ?атар ж?рiп, н?тижесiнде ХV-ХVII
?асырлар аралы?ында жергiлiктi ?ндiстер саны ?ш есеге
азайып кеттi.
21
ХV ?. Европада?ы халы? ?сiмiнi? динамикасы миграция-
лы? процестермен ты?ыз байланысты болды. Мысалы, 1492
ж. Испанияны? Гранаданы ?аратуына байланысты Пиреней
т?бегiнде 185 мы? еврей, кейiннен 465 мы? саудагерлер мен
к?пестер ?з жерiнен ?уылды.
ХVI ?. бастап Еуропада халы? ?сiмiнi? ?оз?алысы аны?
к?рiне баста?ан. К?птеген елдерде капитализмнi? дамуы,
ауылшаруашылы?ыны? ?ркендеуi, ?нерк?сiптi? дамуы,
медицинаны? дамуы демографиялы? процестерге ?сер етпей
?оймады.
ХVIII ?-да Батыс Еуропа елдерiнде же?iл ?нерк?сiп
т??керiсiнi? болуына байланысты халы? тез ?скен. ?ылымда
б?л кезе?дегi халы? ?сiмiн “демографиялы? жарылыс” деп
атайды. Деректерге ?ара?анда, ХVII ?. Англияда 5,5 млн.
адам, оны? 4,1 млн.-ы (74%) - ауылда, 1,4 млн.-ы (26%) ?алада
т?р?ан. ХIV ?. Лондон ?аласыны? хал?ы 40 мы? болса, ХVI
?. ортасында - 80 мы?, ХVII ?. басында - 150-200 мы?, ХVII
?. ортасында 500 мы? бол?ан. ??тижесiнде Лондон ?лемдегi
е? iрi ?алаларды? бiрi саналды.
2.2 Жа?а ж?не ?азiргi заман д?уiрiндегi халы?
?сiмiнi? динамикасы
Х?III ?. ?лем тарихында индустрализация кезе?iнi?
дамуымен сипатталынады. ?ндiрiстi ?нерк?сiптердi? дамуы
Америка ж?не Еуропа елдерiне эмигранттар легiнi? а?ылуын
?амтамасыз еттi.
1500 жылдан 1750 жыл?а дейiн ?лем хал?ы 300 млн.-?а
?скен, одан кейiнгi 150 жыл iшiнде 1750-1900 жылдары 910
млн. болды. Бiр жылда 4% ?скен. 1700 жылы Британияда
8,2 млн. адам, оны? 5,8 млн.-ы Англия мен Уэльсте т?рды.
1800 жылы Британия хал?ы 16,4 млн. адам?а, ал Англия мен
Уэльс хал-?ы 9,2 млн.-?а ?сiп, ?сiм к?рсеткiшi салыстырмалы
т?рде 8,2 (100%) ж?не 3,4 (60%) ??рады. Осы кезе?де А?Ш
хал?ы 5 млн. адам?а ?стi, 1700 жылы - 0,3 млн. 1800 жылы -
5,3 млн. адам болып, 18 есе ?стi. 1800 жылы 3,6 млн. (67%)
америкалы? Англия мен Уэльстен шы??андар, 0,9 млн. (18%)
– Ирландия мен Шотландиядан, 0,8 млн. (15%) бас?а елдерден
шы??андар болды.
22
1700 жылы А?Ш т?р?ындарын негiзiнен британды?тардан
??рап, оларды? саны 4,2 млн. адам болып, эмигранттарды?
33%-н ??рады. ХVIII ?.-ды? ортасында ?рбiр ?шiншi
британды? Америка?а аттанып, Англия мен Уэльсте
эмигранттар саны 50%-?а дейiн жеттi.
ХVIII ?. екiншi жартысында Томас Роберт Мальтус
(1766-1834) халы? ?сiмiн ба?ылау теориясын дамытты. 1800
жылы салыстырмалы т?рде айтар болса?, Ресейде 40 млн.,
Францияда – 27 млн., Британия-да – 16 млн., Испания – 10
млн., Португалияда – 3 млн. адам т?рды. 1800 жылы жер
шарында ?лем хал-?ы 952 млн. адамды ??рап, Азияда – 630
млн. (66,2%), Еуропада – 200 (21,0%), Африкада – 90 млн.
(9,4%), Америкада – 30 млн. (3,2%), Австралия ж?не М?хит
аралдарында – 2 млн. (0,2%) адам бол?ан.
ХVIII ?. со?ында ?лем хал?ы ?леуметтiк дамуды?
?рт?рлi сатысында т?рды, Австралия ж?не М?хит аралдары
хал?ыны? басым б?лiгi, Африкада кей тайпа тас д?уiрiнде,
кейбiрi ?ндiрiстi шаруашылы?ты? ?алыптасу кезе?iн басынан
?ткерiп жатса, ендi бiрi ?ркениет ?алыптасуыны? ?рт?рлi
сатысында келе жатты. Солт?стiк Американы? 6 млн. хал?ы,
Латын Америкасыны? 24 млн. хал?ы плантацияларда ??лды?
д?уiрде ?мiр с?рдi.
Азия территориясында ал?аш?ы ?ауымды? ?о?амнан ерте
капиталистiк д?уiрге саятын барлы? ?леуметтiк-экономикалы?
??рылымдарды кездестiруге болатын едi. Халы?ты? басым
б?лiгi т?ратын ?ндiстан мен ?ытайда феодалды? ?атынас
жетекшi р?л ат?арды.
ХIХ ?асырды? басында Еуропада феодалды? ?атынастар ?лi де
болса басым болып, аграрлы? сипат алды. Ауылшаруашылы?ыны?
дамуына байланысты урбанизация ?ар?ыны баяу дамыды. Е? iрi
?ала болып саналатын Лондонда халы? саны 865 мы? адам болды,
ал Парижде –550 мы?, Венада – 250 мы?, Амстердамда – 200 мы?,
Берлинде – 170 мы? адам т?р?ан.
Халы?ты? келесi ?сiмi ХIХ ?.-? екiншi жартысында
бай?алды (6% ?скен). 400 жыл iшiнде, я?ни 1500–1900
жж. аралы?ында халы?тарды? географиясы да ?згерген.
Iрi географиялы? ашулар?а байланысты миграциялы?
?оз?алыстар ?ар?ындап, ?сiресе Америка ж?не Австралия
ж?не М?хит аралдары елдерiне ?оныстану легi бастал?ан.
Жер ж?зiндегi т?р?ындар саны 3,8%-?а, Америкада 10,4%-
23
?а, Австралияда 19%-?а ?скен. Ресей ж?не Еуропада осы
жылдары Азия ж?не Африка елдерiне ?ара?анда к?бiрек
?стi, Ресейде 8,1%, Еуропада 4,1%, Азияда 3,4%, Африкада
2,4%-?а арт?ан.
Африкада халы?ты? ж?й ?сiмi ??л саудасына байланыс-
ты болды, н?тижесiнде континент миллионда?ан адамда-
рынан айырылды. ХIХ ?. басында Америка материгiнде
4,5 млн. ??л болса еткен, тек А?Ш-ты? ?зiнде 1800 жылы
893 мы? ??л е?бек еттi. Салыстырмалы т?рде б.э. I ?.-
да Апеннин т?бегiнде 1,5 млн. ??л бол?ан. ?за? жылдар
бойына Еуропа мен Америкада?ы ??л саудасыны? 90%-ы
Британия мемлекетiнi? ?олында болды. ??л саудасын
то?тату?а ал?аш бел бу?ан Франция мемлекетi едi. 1794 ж.
якобиндiктер француз отарларынан ??лдарды азат етiп,
??л саудасын то?татуды жариялады. Кейiнiрек ?аполеон
т?сында ??л сау-дасы ?айта ?ркендеген. 1803 жылы ??л
е?бегiн пайдаланудан Дания бас тартты. 1806 жылы Британ
парламентi британ азаматтарына шет елдерге ??л сатуларына
тыйым салса, 1808 жылы Американ ?кiмшiлiгi А?Ш-та ??л
саудасына тыйым салды. Ал, Швецияда ??л саудасы 1813
жыл?а дейiн, ал Голландияда 1814 жыл?а дейiн жал?асты.
Бiра? та ??л саудасына за? ж?зiнде тыйым салын?анымен, ол
жасырын контрабандалы? саудада сипат алды. 1861 жылдары
Аме-риканы? о?т?стiк штаттарында 7 млн. а? адам?а 4 млн.
негрден келдi.
ХIХ ?.-? екiншi жартысында одан ?рi дамы?ан Азия ж?не
Африка елдерiндегi отарлы? экспансия осы континенттегi
халы? саныны? ?сiмiне керi ?серiн тигiзбей ?оймады.
Осындай отарлы? езгiде Австралияны? барлы? территориясы,
Американы? бiр б?лiгi болып, отарлы? иелiктер жер шарыны?
50 млн. км
2
жерiн алып жатты.
ХХ ?. бас кезiнде Африкада?ы Британ иелiгi 9,2 млн.
км
2
жердi ??рап, 53 млн. африканды? а?ылшынды? отарлы?
езгiде, Батыс Африкада Француз иелiгi 10 млн. км
2
жердi
??рап, 32 млн. адам французды? езгiде, ал Германия иелiгi 2,4
млн. км
2
жердi ??рап, 11 млн. адам германды? езгiде болды.
Португалия, Италия, Испания мемлекеттерiнi? иелiктерiн
?ос?анда Африка жерiнi? 90 %-ы, 123 млн. адам, я?ни ?ара
н?сiлдiлердi? 95 %-ы отарлы? езгiге т?стi.
24
ХХ ?. бас кезiндегi отарлау экспансиясыны?
?орытындысы
3-кесте
1 2 3 4 5 6
Австралия территория
-
8,5
-
8,5
т?р?ындар
-
6,0
-
6,0
Азия
территория
4,0
33,0
7,4
44,4
т?р?ындар 439,9
423,6 103,0 966,5
Америка территория
7,8
11,7
22,6
42,1
т?р?ындар
77,0
9,1
58,9
145,0
Африка территория
-
27,0
3,3
30,3
т?р?ындар
-
123,3
6,7
1130,0
Еуропа территория
7,8
0,7
2,0
10,5
т?р?ындар 308,4
63,8
30,0
402,2
Барлы?ы территория 19,6
80,9
35,3
135,8
т?р?ындар 825,3
625,4 198,6 1649,7
ХIХ ?.-? 2-шi жартысында ?лем мемлекеттерiнде
аграрлы? сала басым болып, тiптi А?Ш ж?мысшылар ?олын
иммигранттар есебiнен толы?тырып, н?тижесiнде хал?ыны?
саны ?стi. 1850 жылы Францияда 35 млн., А?Ш-та 23 млн.
халы? т?рды. ХIХ ?.-? ая?ында А?Ш хал?ыны? саны жа?ынан
б?кiл Еуропа елдерiн басып озды. ХIХ ?.-да д?ниежiзiнi?
хал?ы 9.6 есеге ?скен. Халы?ты? 2/3 б?лiгi Азияда, 1/2 б?лiгi
?ытайда, 1/3 б?лiгi ?ндiстанда ?оныстанды. Африкада ХIХ
?.-? ая?ына ?арай ?лiм к?рсеткiшiнi? т?мендеуiмен ?атар,
т?р?ындар саныны? ?сiмi бай?алды. ХIХ ?.-? ортасында
А?Ш-та халы? саныны? к?рт ?суiне Еуропа елдерiнен келген
иммигранттар легi ?сер еттi. 1800 жылы 5,3 млн. адам болса,
1900 жылы 76 млн.-?а жеттi.
мемлекеттер
метропо-
лиялар
бас?алар барлы?ы
???????-
???
25
1900 жылы ?ытайда 475 млн., ал О?т?стiк Азия
субконтинентiнде 290 млн. адам бол?ан, я?ни екi континенттi
?ос?анда адам саны жер шарында?ы адам саныны? 47%-н
??ра?ан. Халы? ты?ызды?ы жа?ынан ?шiншi орынды Ресей,
т?ртiншi орынды А?Ш иелендi (76 млн.-нан). Германияда – 43
млн., Жапонияда – 45 млн., Францияда – 41 млн., Индонезияда
– 38 млн., ?лыбританияда – 37 млн., ал Бразилияда – 18 млн.,
Мексикада 13 млн. адам болды.
ХХ ?.-? басында д?ниеж?зi халы?тарыны? демографиясына
Бiрiншi д?ниеж?зiлiк со?ыс керi ?сер еттi. Со?ыс?а ?лем
хал?ыны? 60%-ы немесе 1 млрд-тан астам адам ?атыс-ты. 70
млн. адам ?скерге тартыл?ан. 1917 ж. белгiлi немiс философы
М.О. Гершенсон “б?л со?ысты? к?лемiнен ?лемдiк катас-
трофа екендiгi ал?аш?ы к?ннен-а? бай?алды”,- деп жазды.
Со?ысты? ал?аш?ы ?ш жылында 2 млн. адам ?аза тауып, 4
млн. адам жараланды, 5 млн. адам т?т?ын?а т?стi. ХVII–ХIХ
??., 300 жылда Еуропа ж?ргiзген со?ыс-тарда 14 млн. адам ?аза
тапса, ал 1914–1918 жж. со?ыста 4 жылда 25 млн. адам ?аза
тауып, 15 млн. адам м?гедек болып ?айтты.
ХХ ?.-ды? ортасында (1959 ж.) жер шарында?ы халы?
саны 3 млрд.-?а, я?ни 2,9 есеге ?скен. Халы?ты? тез ?сiмi
Латын Америкасы (6,1 есе) ж?не Африкада (4,7 есе), ал
халы?ты? ж?й ?сiмi Еуропада (1,7 есе) ж?не КСРО-да (2,1
есе) бай?алды. Халы? динамикасыны? т?ра?сыз ж?не ?ркелкi
болуы миграция?а да байланысты болды. Миграция есебiнен
Солт?стiк ж?не Латын Америкасы, Австралия ж?не Жа?а
Зеландия халы?тарыны? саны ?ссе, Еуропа халы?тарыны?
саны кеми т?стi.
1950 жылдан 1983 жыл?а дейiн ?лем хал?ы 2,133 млн.
адам?а немесе 84,4% ?скен.
Салыстырмалы т?рде айтар болса?, ХIХ ?.-? ая?ы мен ХХ
?-? басында халы?ты? тез ?сiмi Еуропа елдерiнде бай?алды,
керiсiнше Азия ж?не Африка елдерiнде ?лiм к?рсеткiшi басым
болды. ?сiресе Африка елдерiнде бала ?лiмi жо?ары болды,
?рбiр ?шiншi бала 1 жас?а жетпей шетiнедi. Ашты? пен
эпидемия жылына мы?да?ан адам ?мiрiн алып кеттi.
1930 жылдары бастал?ан б?кiл д?ниеж?зiлiк экономикалы?
да?дарыс, саяси жа?дайды? т?ра?сызды?ы, Германия, Италия,
Жапония елдерiнде фашистiк ж?не милитаристiк режимнi?
басталуы, Эфиопия, ?ытай, Испания елдерiндегi ?скери
26
?а?ты?ыстар демографиялы? ?ндiстерге ?серiн тигiзбей
?оймады. 1930 жылдары бiр жыл iшiнде халы?ты? орташа
?сiмi 1,0% азайды. 1935 жылы Францияда адам ?лiмi баланы?
тууынан жо?ары болды. Е? iрi капиталистiк мемлекет А?Ш-
ты? ?зiнде халы? ?сiмi к?рт т?мендеп кеттi. Азия елдерiнде
халы? ?сiмiнi? т?мендеуi бай?алды. Тек Латын Америкасында
1930 жылдары бас?а елдерге ?ара?анда бiр?алыпты болып
халы? ?сiмi 1,8 %-?а жеттi.
Екiншi д?ниеж?зiлiк со?ыс та Ке?естер Ода?ы мемлекетi
мен Еуропаны? бiрсыпыра мемлекеттерiнi? демография-
сына керi ы?пал еттi. Екiншi д?ниеж?зiлiк со?ыс?а ?лемнi?
62 мемлекетi ?атысып, 40 мемлекет территориясын со?ыс
оты ?амтыды. 1,7 млрд. адам со?ыс?а тартылып, ?лем хал?ыны?
80%-ын ?амтыды. 1939-1945 жылдары ?скер ??рамында
100 мы?нан аса адам ?ызмет еттi. Тек со?ыс?а б?лiнген
?аражат 1,1 трлн. доллар, я?ни Бiрiншi д?ниеж?зiлiк со?ыс
шы?ынынан 5,5 есеге к?п болды. Осы со?ыста?ы тек ?ана адам
шы?ыныны? саны 55 млн.-нан астам, соны? iшiнде 27 млн.
адам со?ыс майданында, 11 млн. адам концлагерьлерде, 2 млн.
адам партизандар ?оз?алысында, 1,5 млн. адам бомбалаудан,
12 млн. адам ашты? пен эпидемиядан, 1,5 млн. адам бас?алай
себептермен ?аза тапты. 35 млн. адам ?рт?рлi жара?ат алып,
м?гедек болып ?алды.
Со?ыс жылдарында адам ?лiмi жо?ары, ал баланы?
тууы ?те т?мен болды. Жер шарында со?ыс ?серiнен халы?
динамикасыны? ?алыпты санына 175 млн. адам жетiспедi.
Ал, со??ы м?лiметтер, я?ни Же?iстi? 60 жылды?ы (2005 ж.)
?арса?ында?ы зерттеулер осы со?ыста?ы адам шы?ынын 65
млн.-?а жеткiзiп отыр.
Екiншi д?ниеж?зiлiк со?ысты? е? ауыр ж?гi Ке?естер
Ода?ыны? ?лесiне тидi. Ке?естер Ода?ыны? со?ыс шы?ыны
679 млрд. сом?а (1941 ж. ба?а бойынша) есептеледi. 1710
?алалар мен поселкелер, 70 мы? селолар мен деревнялар,
6 млн.-нан астам ?имараттар ?иратылды, о?ан ?оса 32 мы?
заводтар мен фабрикалар, 65 мы? км. темiржол, 36 мы?
почта-телеграф станциялары, 98 мы? колхоз, 1876 совхоз,
2890 МТС, 40 мы? аурухана, 84 мы? мектеп, о?у орындары,
?ылыми мекемелер, 43 мы? кiтапхана ?иратыл?ан.
1940 жылы бiр жылды? орташа халы? ?сiмi 1 %-?а кемiдi.
Тек ?ана Ке?ес Ода?ы со??ы жылдарда?ы дерек бойынша 25-
27
27 млн.-нан аса адам жо?алтты. Бiра? б?л м?лiметте ?лi на?ты
емес. Демографтарды? есептеуiнше адам шы?ыны б?дан да
к?п болу?а тиiс. Себебi 1940 жылы КСРО-да 194 млн. адам,
ал 1946 жылды? 1 ?а?тарында 167 млн. адам бол?ан. Ал 1940
жылды? 1 ?а?тарынан 1941 жылды? 22 маусы-мына дейiн КСРО-
?а Прибалтика, Бессарабия ж?не Финляндияны? бiр б?лiгi
?ара?анын ескерсек, осы мемлекеттер хал?ын ?оса есептесек,
Ке?естер Ода?ы 30 млн. адам жо?алтты. Тек 1955 жылдары
?ана со?ыс?а дейiнгi к?рсеткiшке жете бастады. Б?л кезе?де
Азия ж?не Африка елдерiнде де адам саны аздап азайды.
Тек Америка ж?не Австралия елдерiндегi бейбiт саяси ?суi
?алыпты болды. Тiптi Латын Америкасында адам саны
жо?ары болып, орташа жылды? ?сiм 2,5%-?а жеттi. Адам саны
?сiмiнi? жо?ары к?рсеткiшi Батыс Еуропа елдерiнен келген
иммигранттар есебiнен де к?рiндi.
Со??ы 5,6 мы? жылда жер шарында 14 500 ?скери
?а?ты?ыс немесе со?ыстар болып, 3,6 млрд. адам ?мiрiн
алып кеткен екен.
1945–1961 жж. саяси ?згерiстер де демография?а ?сер еттi,
1,5 млрд. хал?ы бар 40 мемлекет егемендiк алды. ХХ ?. 60
жылдарында 75 млн. халы? т?рып жат?ан отарлы? колониялар
ж?йесi 13,3 млн. км
2
-ге ?ыс?арды.
Со?ыс жылдарынан кейiнгi адам саныны? ?суi, бала
тууды? адам ?лiмiнен жо?ары болу процесi б?кiл жер
ж?зiндегi мемлекеттердi ?амтыды. 1960 жылы жер ж?зiндегi
халы?ты? жалпы орташа ?сiмi 2%-?а жетсе, Орталы? ж?не
О?т?стiк Америка, Африка ж?не Азия елдерiнде 3%-?а
жеттi. ??тижесiнде халы? 1950–1983 жылдары к?птеген
мемлекеттер мен айма?тарда 2,5-3 есеге ?стi.
1970–1980 жылдары б?рын?ы Ке?естер Ода?ында
адамны? орташа ?сiмi ?алыпты жа?дайда болып, 2,3 млн.-ды
к?рсеттi. Б?л жылдары Еуропада адам саныны? орташа ?сiмi
керiсiнше т?мендедi. 1980 жылы 1970 жыл?а ?ара?анда адам
саны 1 млн.-?а кемiдi. ?рбiр 1000 адам?а 15 туыл?ан баладан
келдi. Тууды? м?ндай т?мен к?рсеткiшi Солт?стiк ж?не Батыс
Еуропаны? к?птеген мемлекеттерiне т?н болды. Тек Польша,
Югославия, Португалия, Ирландия, Исландия ж?не Албания
мемлекеттерiнде адам ?сiмi бiршама ?алыпты болды. Б?л
жылдары Жапония, А?Ш, Канада, Австралия, Жа?а Зеландия
елдерiнде халы? саныны? ?сiмi т?мендеп, 1970 жылы 4 млн.
28
адам болса, 1980 жылы 3,5 млн. адам болды, сондай-а? бала
туу к?рсеткiшi т?мендеп 1000 адам?а 13-16 баладан келдi.
Бала тууды? орташа коэффициентi дамушы елдерге
?ара?анда дамы?ан елдерде т?мен д?режеде. Африканы?
Кения, Малави, ?игер, Боствана сия?ты елдерде тууды?
орташа коэффициентi 50%-дан астам, Мавритания, Руанда,
Бенин, Гамбия, ?игерия, Свазилентте - 48% болса,
салыстырмалы т?рде Дания, Италия, Швеция, Швейцария,
Люксембург сия?ты дамы?ан елдерде - 12%. Халы?ты?
таби?и ?оз?алысыны? ?р елде ?рт?рлi болуына осы елдердегi
?леуметтiк, экономикалы?, географиялы?, биологиялы?,
этном?де-ниеттiк, тарихи ж?не бас?а да факторлар (мыс.,
?йелдердi? ?о?амды? ?ндiрiске ?атысуы, т?р?ындарды?
бiлiми-м?дени саналылы?ы, денсаулы?ы, некелесу жасы, отбасы
iшiнде бала тууды реттеу, дiни ?а?идалар, ?дет-??рыптар т.б.)
?сер етедi.
Азия, Африка, Латын Америкасыны? к?птеген елдерiнде
таби?и ?сiм коэффициентi ?азiргi уа?ытта жылына 20 %-ды
??райды. Еуропа ж?не Солт?стiк Америка?а келер болса?,
Албания, Ирландия, Исландия сия?ты жекелеген
елдерде таби?и ?сiм 10 %-дан асады.
Орташа жылды? таби?и ?сiмнi? 30% болатын жо?ар?ы
к?рсеткiшi Азия ж?не Африканы? араб елдерiне, Иран,
Замбия, Зимбабве, Кения, Малави, Руанде, Танзания, Уганда,
Гана, Либерия, ?игерия, Боствана, Свазилент, Гватемалы,
Гондурас, ?икарагуа, Эквадор мемлекеттерiне т?н. Сондай-а?
таби?и ?сiмнi? жо?ар?ы к?рсеткiшi Маршал Аралдарында –
3,89%, Сан-Томе ж?не Принсипиде – 3,50%; т?мен к?рсеткiшi
Украинада – 0,68%, Латвияда – 0,65%, А?Ш-та – 0,54%,
Ресейде – 0,42%.
Д?ниеж?зi халы?тарыны? со??ы жылдарда?ы саны
(млн. адам есебiмен)
4-кесте
Мемлекеттер
1990 1995
2000
2001
2002
1 2 3 4 5 6
Ресей
148,2 147,6 144,8
144,0 143,1
Австралия
17,1
18,1
19,2
19,5
19,7
29
1 2 3 4 5 6
Австрия
7,7
8,0
8,1
8,1
8,1
?зербайжан
7,2
7,7
8,1
8,1
8,2
Аргентина
32,5
34,8
37,0
37,5
38,0
Армения
3,6
3,8
3,8
3,2
3,2
Белоруссия
10,2
10,2
10,0
9,95
9,9
Бельгия
10,0
10,1
10,2
10,3
103
Болгария
9,0
8,4
7,9
7,9
8,0
Бразилия
145
156
168
172
175
?лыбритания
57,6
58,6
59,8
59,8
59,9
Венгрия
10,4
10,2
10,0
9,9
9,9
Германия
79,4
81,7
82,2
82,4
82,5
Грузия
5,4
5,4
4,9
4,9
5,0
Дания
5,1
5,2
5,3
5,3
5,4
?ндiстан
835
922
1002
1018
1033
Италия
57,7
57,3
57,8
58,0
58,0
?аза?стан
16,4
15,7
14,9
14,8
14,9
Канада
27,7
29,4
30,8
31,1
31,4
?ыр?ызстан
4,4
4,6
4,9
4,9
5,0
?ытай
1155
1219
1275
1285
1295
Литва
3,7
3,7
3,7
3,5
3,5
Мексика
83,2
92,0
100,3
101,8
103,2
Молдавия
4,4
4,3
3,6
3,6
3,6
?идерланды
15,0
15,5
15,9
16,0
16,1
?орвегия
4,2
4,4
4,5
4,5
4,5
Польша
38,1
38,6
38,6
38,6
38,6
Корея
42,9
45,1
47,3
47,3
47,6
Румыния
23,2
22,7
22,4
22,4
22,4
А?Ш
250
263
275
285
291
Т?жiкстан
5,3
5,7
6,2
6,4
6,5
Т?ркмения
3,8
4,5
4,8
4,8
4,7
Т?ркия
56,1
60,6
65,3
68,6
69,6
?збекстан
20,6
22,9
24,8
25,1
25,6
Украина
51,7
51,1
49,0
48,2
47,8
Финляндия
5,0
5,1
5,2
5,2
5,2
30
1 2 3 4 5 6
Франция
56,7
58,1
58,9
59,2
59,5
Швейцария
6,7
7,0
7,2
7,2
7,3
Швеция
8,6
8,8
8,9
8,8
8,9
Жапония
124
125
127
127
127
Жер шарында?ы халы? ?сiмi мы?да?ан жылдар бойына 18
есеге ?скен. Ал?аш?ы ?сiмiнi? бай?алуына 600 жыл, екiншi
?сiмiнi? бай?алуына 230 жыл, ?шiншi кезе?iне 100 жыл, со??ы
?згерiне 40 жылдай уа?ыт кеткен. 1820 жылы д?ниеж?зiнде 1
млрд., 107 жыл кейiн 2 млрд. (1927 ж.), 32 жылдан кейiн 1959
жылы 3 млрд., 14 жылдан кейiн 1974 жылы 4 млрд. бол?ан.
1987 ж. ая?ында 5 млрд. шамасында болса, 1999 жылы Б??-
ны? хабарлауы бойынша, ?лем хал?ыны? саны 6 млрд.-?а,
2004 жылы 6,4 млрд., ал 2005 жылы 6,5 млрд.-?а жеттi. Со??ы
жылдары д?ниеж?зi бойынша жылына 72-80 млн. адам, я?ни
минутына 200 с?би, к?н сайын 365 с?би д?ниеге келедi. ?мiрге
келгендердi? 57% - Азия елдерiне, 26% - Африка елдерiне,
5% - Латын Америкасы елдерiне, 3% - Европа елдерiне, 1%
- Австралия?а тиесiлi.
Халы?ты? саны жа?ынан бiрiншi орында ?ытай, онда 1,3
млрд. астам (2005 ж. ресми дерегi) адам ?мiр с?редi, жер шарыны?
20 % ?ытайлы?тарды? ?лесiнде. Екiншi орында ?ндiстан, онда
1,1 млрд. (2005 ж.) адам т?рады, жер бетiндегi халы?ты? 17%-н
??райды. Одан кейiнгi орындарды млн. адам есебiмен айтар
болса?, А?Ш – 280,6; Индонезия – 233,3; Бразилия – 176,0;
П?кiстан – 147,7; Ресей – 145,5; Бангладеш – 133,4; ?игерия
– 129,9; Жапония – 127,1 (2002 ж-? ресми дерегi бойынша)
адам есептерiмен иеленедi. ?зiрге ?аза?стан хал-?ыны? саны
жа?ынан 62-шi орында т?р.
Б??-ны? болжамы бойынша 2050 жылы жер бетiнде 7,9
млрд.-тан 11,9 млрд.-?а дейiн адам т?рады.
31
?лем халы?тарыны? жалпы саны
(млрд. адам есебiмен)
5-кесте
Жыл
?лем хал?ыны? саны
1
2
1950
2,52
1960
3,02
1970
3,70
1980
4,44
1990
5,27
2000
6,06
2050
9,32
Материк бойынша т?р?ындар саны
6-кесте
материкттер
1950 ж. 2000 ж. 2050 ж. (1950 ж-дан
(болжам) 2050 ж-?а
дейiн)
Азия
1,399
3,672
5,428
3,9
Африка
221
794
2,000
9,0
Латын Америкасы,
Кариб
167
519
806
4,8
Еуропа
548
727
603
1,1
Солт?стiк Америка
172
314
438
2,5
Австралия ж?не
М?хит аралдары
13
31
47
3,6
С?ра?тар:
1. Тас д?уiрi мен темiр д?уiрiнде жер шарында
халы?тарды? орналасуы ?алай болды?
2. ?ндiрiстi шаруашылы?ты? халы? ?сiмiне ?серi ж?не орта
?асырларда халы?тарды? орналасуы ?алай бол?ан?
32
3. ?лы географиялы? ашуларды? халы? ?сiмiне ?серi.
4. Тарихи д?уiрлердегi Азия елдерiндегi халы? ?сiмi.
5. ХIХ ?. халы?тарды? ?сiм динамикасы ?андай
болды?
?дебиет:
1. История Средних веков. Под. ред. З.П.Удальцовой и
С.П. Карпова. М., -1990. (402 – 409-бб.)
2. Островский В. История цивилизаций. М., 2000.
3. Садыков Т.С., Такижбаева ?.Э. Введение в
историческую демогра фию. Алматы, 1980.
4. Шелестов Д.К. Историческая демография. М., 1987.
5. Брук С.И. ?аселение мира. Этнодемографический
справочник. 2-е изд. М.,1986. (14 – 28-бб.)
Достарыңызбен бөлісу: |