§6. ЖАСТЫ? Ж?НЕ ЖЫНЫСТЫ? ?¦РЫЛЫМЫ
Жасты? ??рылым миграциялы? процестерге байланысты
ж?не халы? ?сiмiне байланысты ?згерiп отырады. Со?ыстар
мен т?рлi саяси жа?дайларда жасты? ??рылымына ?з ?серiн
тигiзбей ?оймайды. Ал, жасты? ??рылымны? ?зi бас?а
демографиялы? к?рсеткiштерге, мысалы, баланы? тууы, ?лiмi
к?рсеткiштерiне тiкелей ?сер етедi ж?не де т?р?ындарды?
экономикалы? белсендiлiгiн, я?ни ж?мыс?а жарамдылы?ын
аны?тайды.
Демография ?ылымында жасты? ж?не жынысты? ??рылым
к?рсеткiшi “пирамида” кестесi ар?ылы к?рсетiледi.
Д?ниеж?зiлiк демографияда балалы? жасты 0-12 жас,
жас?спiрiм 13-16 жас, ?ндiрiстiк немесе е?бекке жарамды
жасты 16-60 жас, к?рiлiк жасты 60-тан жо?арыда?ылар
арасында ?арастыру ке?iнен тара?ан. Кей елдерде жасты?
??рылымды жастар (0-19 жас), ересектер (20-59 жас), к?рiлер
(60 жастан жо?ары); кей елдерде балалар (0-14 жас), ?ндiрiстiк
жас (15-64 жас), к?рiлер (65 жастан жо?ары) жасы деп б?лу
?алыптас?ан.
Азия, Африка, Латын Америкасы елдерiнде балалар
халы?ты? 40%-н ??райды. Кения, Ботсвана, Сент-Люсия
елдерiнде халы?ты? те? жартысын, Иордания, Сирия, Алжир,
Ливия, Замбия, Зимбабве, Малави, Руанда, Гана, Либерия,
?игер, ?игерия, Белиз, Гондурас, ?икарагуа, Суринам,
Гренада, Доминик, Сент-Винсент ж?не Гренадада - 47-
49%-н ??райды. Кипр, Сингапур, Куба, Аргентина, Уругвай
елдерiнде балалар саны 30%-?а т?мен. Люксенбургте - 17%,
Австралия, Бельгия, Швейцария, Германияда - 19%, Албания
мен Ирландияда 30%-дан жо?ары. А?Ш, Канада, Жапонияда
- 23%, Австралия - 25%, Жа?а Зеландияда-29%.
Ал к?рiлер санына келетiн болса?, Швецияда - 22%,
?орвегия, ?лыбритания, Германия, Дания ж?не Австрияда
- 20%, Швейцария, Бельгияда – 19%.
?ндiрiс жасында?ылар ?ай елде болмасын халы?ты?
50-60%-н ??райды. ?ндiрiстiк жастан бiрiншi орынды
Жапония иленедi. Халы?ты? 65%-ы ж?мыс-?а жарамды.
А?Ш – Канадада 60-63%-ды ??райды. Ал Азия, Африка,
Латын Америкасы елдерiнде ?ндiрiстiк жас 45 ж?не 55%-
68
ды ??райды. Иордания, Ирак, Сирия, Алжир, Ливия, Кения,
Малави, Гане, Либерия, Мавритания, ?игер, ?игерия,
Боствана, Белиз, Гондурас, ?икарагуа, Гренада, Доминик,
Сент-Люсия, Суринам елдерiнде 44-48%-ды ??райды.
Азия, Африка, Латын Америкасыны? (Жапония, Уругвай,
Аргентина мемлекеттерiнен бас?а) ?рбiр 1000 ж?мыс?а
?абiлеттi адамына 650 баладан келедi екен. Иордания, Сирия,
Алжир, Ливия, Зимбабве, Кения, Руанда, Ботсвана, Белиз,
Гондурас, ?икарагуа, Суринам, Батыс Самоа мемлекеттерiнде
ж?мысшылар мен балалар саны те? т?седi. Ал Батыс
Еуропаны? Албания, Ирландия, Испания мемлекеттерiнде
бала саны ж?мысшы к?шiнен 2 есе т?мен. Германия,
Австрия, Бельгия, Швейцария, Финляндия, Швеция, Дания,
?лыбритания мемлекеттерiнде 3 есе т?мен. Орташа есеппен
шетелдiк Еуропада 1000 адам?а 360 баладан, А?Ш, Канада,
Жапонияда 370-390 баладан келедi.
К?рiлер салма?ы шетелдiк Еуропада ?рбiр 1000 е?бекке
жарамды адам?а 280-нен келедi. Швеция, ?орвегия, Дания,
?лыбритания, Австрия, Германия-да 320-380-тен келедi,
А?Ш-та - 250, Канадада - 210, Австрияда – 220, Латвияда
- 287, Латын Америкасында - 115, Азияда - 123, Африкада
– 100-ден келедi.
Орта Азия елдерiнен Т?ркменияда 151-ден келедi.
?рт?рлi факторлар ?серiнен халы?ты? жынысты?
??рамыны? да салма?ы ?згерiп отырады. Со?ыс бол?ан елдерде
со?ыс жылдарынан кейiн ер адамдар саны азайып, ?йелдер
саны к?бейедi. Жалпы жер ж?зiнде ер адамдар саны ?йелдерге
?ара?анда 25 млн.-дай адам?а к?п. Бiра? халы? саны е? к?п
деген ?ытай мен ?ндiстанды алып тастаса, онда керiсiнше
?йелдер саны ерлерге ?ара?анда 29,7 млн.-?а к?п болады.
Жекеленген мемлекеттердi алып ?арар болса?, Германияда
ерлер халы?ты? 46-47%-н ??райды, Австрия-да - 47,3%,
Португалияда - 47,4%, ал Албания, Ирландия, Исландия
сия?ты кiшi мемлекеттерде ерлер мен ?йелдер саны те?
д?режеде.
Iрi дамы?ан капиталистiк мемлекеттерде, ?йелдерге
?ара?анда ер адамдар саны аздау. Мысалы, ерлер А?Ш-
та 48,6%, Жапонияда 49,2%-ды ??райды. А?Ш-?а екiншi
д?ниеж?зiлiк со?ыстан кейiн эмигрант болып ерлерге
?ара?анда 600 мы? ?йел арты? келген. Ал Канада, Аргентина,
69
Австрия ж?не Жа?а Зеландия мемлекеттерiнде де эмигранттар
?атарында ерлерге ?ара?анда ?йелдер басым бол?ан.
?ытайда ?йелдерге ?ара?анда ерлер 31,2 млн.-?а,
?ндiстанда 24,4 млн.-?а, П?кiстанда 4,5 млн.-?а, Бангладеште
2,8 млн.-?а к?п.
Жалпы Африкада ерлер мен ?йелдер саны те? бол?анымен,
ислам дiнi негiзгi дiн болып саналатын Солт?стiк Африкада
ерлер саны басым. Ливияда ерлер 53%, Египетте 51%, Тунисте
50,4% ??райды, ал Шы?ыс ж?не Орталы? Африкада Бурунди,
Лесото, Гвинея, Свазилентте, Габон, Бенин, Орталы? Африка
Республикасы мемлекеттерiнде 48%-ы ерлер.
Б?рын?ы КСРО елдерiнде со?ыс жылдарыны? ?серiнен
халы?ты? жынысты? ??рамында ?лкен ауыт?ушылы? болды. 1950
ж. ?йелдер саны ерлерден 21,5 млн. адам?а арты? болды. 1984 ж.
ерлер саны 46,9% ??рап, ?алыпты жа?дай?а т?се бастады.
Жер ж?зiнде жа?а туыл?ан 100 н?ресте ?ыз бала?а 104-107
жа?а туыл?ан ер баладан келедi. Сонда жылына 4 млн. ер бала
?ыз бала?а ?ара?анда к?п д?ниеге келедi. 1968 ж. ?ндiстан,
П?кiстан, Бангладеште 100 ?ыз бала?а 114 ер баладан келген.
Жасты? ??рылым арасында?ы диспропорция халы?тарды?
орташа ?мiр с?ру жасына да байланысты. Макао, Андорра,
Сан-Марино патшалы?тарында т?ратын халы? бас?а
елдермен салыстыр?анда ?за? ??мыр с?редi. Б?л елдерде
орта жас шамасы – 83,5 жыл (2005 ж.). Сингапур, Жапония,
Гонконг, Швеция, Швейцария, Австралия елдерiнi? де
т?р?ындары ?за? ?мiр с?редi. Мысалы, Жапонияда – 81,3 жас.
Ал ?мiр с?ру жасыны? т?мен к?рсеткiшi Замбияда – 37,4,
Мозамбикте – 35,4 жас?а те?.
Халы?тарды? орташа ?мiр с?ру жасы
14-кесте
Мемлекеттер
Жылдар Халы?ты? Ерлер
?йелдер
орташа
жасы
1 2 3 4 5
Ресей
2002
67,5
58,5
72,0
Австралия
2001
79,0
76,3
81,9
Австрия
2001
78,3
75,1
81,3
?зербайжан
2001
71,9
68,6
75,2
70
1 2 3 4 5
Армения
2001
73,5
71,0
75,9
Белоруссия
2001
68,5
62,8
74,5
Бельгия
2001
78,5
75,4
81,7
Болгария
2001
70,9
67,4
74,6
Бразилия
2001
67,8
63,7
72,3
?лыбритания
2001
77,9
75,4
80,4
Венгрия
2001
71,5
67,3
75,7
Германия
2001
78,0
74,9
81,0
Грузия
1990
72,6
68,7
76,1
Дания
2001
76,4
74,0
78,9
?ндiстан
2001
63,3
62,8
64,0
Италия
2001
78,6
75,4
81,8
?аза?стан
2001
65,6
60,3
71,1
Канада
2001
79,2
76,5
81,8
?ыр?ызстан
2001
68,7
65,0
72,6
?ытай
2001
70,6
68,6
72,9
Мексика
2001
73,1
70,1
76,1
Молдавия
2001
68,2
64,5
71,7
?идерланды
2001
78,2
75,5
80,9
?орвегия
2001
78,7
75,8
81,7
Польша
2001
73,6
69,4
77,8
Корея
2001
75,2
71,4
79,0
Румыния
2001
70,5
67,0
74,2
А?Ш
2001
77,3
74,0
79,7
Т?жiкстан
1999
68,4
66,1
70,8
Т?ркменстан
1999
66,9
63,4
70,4
Т?ркия
2001
70,1
67,6
72,8
?збекстан
1998
70,3
68,2
73,0
Украина
2000
67,9
62,4
73,6
Финляндия
2001
77,8
74,1
81,3
Франция
2001
78,7
74,9
82,6
Швейцария
2001
79,0
75,8
82,2
Швеция
2001
79,9
77,4
82,4
Жапония
2001
81,3
77,7
84,7
71
Д?ниеж?зi халы?тарыны? жынысты? ??рамы
15-кесте
Мемлекеттер
Жылдар
Ерлер
?йел-
%
%
саны
дер саны
1 2 3 4 5 6
Ресей
2002
66793
76304
46,7
53,3
Австралия
1999
9440
9527
49,8
50,2
Австрия
2000
3940
4170
48,6
51,4
?зербайжан
2002
4023
4179
49,0
51,0
Аргентина
1998
17719
18406
49,0
51,0
Армения
2002
1544
1666
48,1
51,9
Белоруссия
2002
4638
5261
46,9
53,1
Бельгия
2000
5011
5238
48,9
51,1
Болгария
1999
4001
4207
48,7
51,3
Бразилия
1998
79744
82046
49,3
50,7
?лыбритания
1999
29301
30200
49,2
50,8
Венгрия
1999
4805
5263
47,7
52,3
Германия
1999
40004
42053
48,7
51,3
Грузия
2000
2364
2581
47,8
52,2
Дания
2000
2638
2699
49,4
50,6
?ндiстан
2000
518604
483538
51,7
48,3
Италия
2000
28048
29712
48,6
51,4
?аза?стан
2002
7158
7704
48,2
51,8
Канада
1999
71,58
7704
49,5
50,5
?ыр?ызстан
2002
2463
2521
49,4
50,6
?ытай
1997
633081
609718
50,9
49,1
Литва
2001
1628
1853
46,8
53,2
Мексика
2002
44900
46258
49,3
50,7
Молдавия
2000
1733
1885
47,9
52,1
?идерланды
2000
7862
8002
49,6
50,4
?орвегия
2001
2208
2254
49,5
50,5
Польша
2000
18767
19871
48,6
51,4
72
1 2 3 4 5 6
Корей
Республикасы
2001
23831
23443
50,4
49,6
Румыния
2001
10949
11459
48,9
51,1
А?Ш
2001
139813
144984
49,1
50,9
Т?жiкстан
2000
3195
3180
50,1
49,9
Т?ркменстан
2000
2409
2436
49,7
50,3
Т?ркия
2001
33174
32119
50,8
49,2
?збекстан
2002
12521
12595
49,9
50,1
Украина
2000
22093
25604
46,2
53,8
Финляндия
2000
2526
2650
48,6
51,2
Франция
2000
28605
30287
48,6
51,4
Швеция
2000
4386
4486
49,4
50,6
Жапония
2000
62010
64860
48,9
51,1
С?ра?тар:
1. Азия ж?не Африка елдерiндегi жасты?, жынысты?
??рылым ?алай ?алыптас?ан?
2 Жасты? ж?не жынысты? ??рылымында?ы
диспропорция дегенiмiз не?
3. Орта Азия елдерiндегi жасты? ж?не жынысты?
??рылым ?алай ?алыптас?ан?
4. Еуропа ж?не Америка елдерiндегi жасты? ж?не
жынысты? ??рылым к?рсеткiштерi?
5. Д?ниеж?зi халы?тарыны? орташа ?мiр с?ру жасыны?
айырмашылы?тары ?андай?
?дебиет:
1. Анри Луи, Блюм Ален. Методика анализа в
исторической демографии. Пер. с франц. 2-е изд. М.,
1997.
2. Щербаков А.И., Мдинирадзе М.Г. Основы демографии
и государственной политики народонаселения. М.,
2005. 13-15-бб. 93-108-бб.
3. Брук С.И. ?аселение мира. Этнодемографический
справочник. 2-е изд. М.,1986. 41-45-бб.
73
§7. ?АЗА?СТАН ХАЛЫ?ТАРЫНЫ? ?СУ
ДИНАМИКАСЫ
?аза?станда т?ратын халы?тарды? этникалы?
??рылымына сана? ж?ргiзудi? т?пкi тарихы сонау темiр
д?уiрiне саяды. ?йсiн, ?а?лы, ?ыпша? тайпаларыны?
арасында ?скер санын бiлу ма?сатында есептеулер ж?рген.
?ытай жазбаларында са?тал?ан деректерге с?йкес, б.э.б. 2 ?.
?йсiн тайпаларыны? 120 ша?ыра?ыны? 630 мы? т?р?ыныны?
188 800-i, ал ?а?лы тайпаларыны? 600 мы? т?р?ыныны? 120
мы?ы ?скер ??рамында болса, ?ыпша? мемлекетiнде 100
мы?нан аса ?скер бол?ан. Ерте орта?асырлы? мемлекеттердi?
этникалы? ??рылымы жайында да деректер жеткiлiктi. ?йсiн,
?а?лы, найман, керей, ар?ын, алшын т.б. тайпалар ?р?айсы
500 мы?нан 800 мы??а дейiн адамды ??рап, ?р тайпа 100
мы?нан ?скер жаса?та?ан деген деректер бар. Орта?асырлы?
?ыпша?тар Алтын Орда мемлекетiнi? этникалы? тобын
??рады ж?не салы? т?лейтiн адамдарды? есебiн бiлу
ма?сатында ?з арасында сана? ж?ргiзген. 1456–1465 жылдары
?аза? ханды?ы ??рыл?ан кезе?iнде Ж?нiбек пен Керей
т??iрегiне 200 мы?дай адам жинал?аны белгiлi. 1523 жылы
?асым хан билiк ??р?ан кезiнде ?аза? ханды?ыны? ??рамында
миллион адам бол?ан дейдi.
А.И.Левшин “Описание киргиз-казачьих или киргиз-
кайсацких орд и степей” атты е?бегiнде берген м?лiмет бо-
йынша ХIХ ?. бас кезiнде ?лы ж?зде 100 000, Орта ж?зде
210 000, Кiшi ж?зде 190 000 ша?ыра? болса, Орынбор
генерал-губернаторы бол?ан Г.Волконский дерегi бойынша
1803 жылы ?лы ж?з, Орта ж?з, Кiшi ж?з ?аза?тары 395
100 ша?ыра?ты ??ра?ан. Ал Б.А.Куфтин “Киргиз-казаки.
Культура и быт” (М., 1926) атты е?бегiнде “ХХ ?.-? басында
Едiлден Алтай?а дейiн, Ертiс ?зенiнен ?мудария?а дейiн 4
000 000 ?аза? мекендеген, Орта ж?з ж?не Кiшi ж?з ?аза?тары
?аза?стан хал?ыны? 61%-н ??рады”, - деп к?рсеттi.
?аза?стан территориясында ал?аш?ы ресми
мамандандырыл?ан сана?тарды ХIХ ?асырдан бастап, Ресей
статистикалы? орталы?тары ж?ргiздi. Сана? н?тижелерi
Статистикалы? комитеттердi? жина?тарында жарияланып
т?рды.
74
?аза?станда?ы халы? саны
(1830 – 1870 жж. млн. адам есебi)
16-кесте
1830
1850
1860
1870
Барлы?ы
1,5
1,7
1,9
3,6
?аза?тар
1,3
1,5
1,6
2,4
1897 жылы Ресей империясы б?кiлхалы?ты? сана?
ж?ргiзiп, б?л сана? ?аза?стан территориясын да ?амтыды.
П.П. Семенов-Тянь-Шаньский ?атыс?ан б?л сана?ты?
пара?тары ж?зге жуы? томды ??рап, оны? белгiлi бiр томдары
?аза?стан жерiнде ж?рген сана? н?тижелерiн егжей-тегжейлi
?амтиды. Б?л сана? халы?тарды? с?йлейтiн тiлдерi негiзiнде
ж?ргiзiлген. ?аза?стан жерiнде т?ратын украиндарды? негiзгi
б?лiгi, татар, ?збектердi? кейбiрi орыс тiлiнде с?йлеймiз деп
жазыл?ан. 1897 жылы ?аза?стан территориясында ?ш тiлде
с?йлейтiн халы? ?кiлдерi т?р?ан, я?ни халы?ты? 74-78 %-ы ?аза?,
10-13 %-ы орыс, 1-2 %-ы украиндар тiлiнде с?йлеймiз деген. Белгiлi
демограф-?алым М.Т?тiмовты? д?лелдеуiнше, ?аза?тарды?
10 %-ы б?л сана??а кiрмей ?ал?ан. Б?л ?рине кейбiр
?аза? ?ауымыны? сана? кезiнде к?ш жолында болуымен
байланысты деуге болады.
?аза?станда?ы халы? саны
(1897 ж. мы? адам есебi)
17-кесте
?лты
Саны
%
?аза?тар
3392,8
81,8
Орыстар
454,4
11,0
Бас?а этностар
300,6
7,2
Барлы?ы
4147,8
100
75
Т?ркiстан ?лкесi ХIХ ?асырды? 2-шi жартысында-а? к?п
?лтты ?лкеге айнала баста?ан. Мысалы, 1879 жыл?ы Верный
?аласында ж?ргiзiлген бiр к?ндiк сана? н?тижесiнде ?аладан
24 ?лт ?кiлi, я?ни 11 464 орыс, 624 ?аза?, 820 сарт, 1039 татар,
119 тараншы, 74 поляк, 11 литовты?, 1 латыш, 1 финн, 1
чех, 1 словак, 35 немiс, 1 а?ылшын, 2 француз, 98 мордва,
5 зырянды?, 62 еврей, 113 д?нген, 3 б?харлы?, 167 ?алма?,
108 ?ытай, 13 сибо-солон, 14 маньчжур тiркелген. Сана?
н?тижесi “Туркестанские ведомости” газетiнi? 1879 жыл?ы
?46 санында жариялан?ан.
Т?ркiстан ?лкесiнi? ?лтты? ??рамынан, оларды?
орналасуынан 1905 жылы ж?ргiзiлген сана? н?тижелерi де
аса ??нды этнодемографиялы? м?лiмет берген.
1917 жылы ?аза?станда?ы ?аза?тарды? саны 4 млн. 980 мы?
болды. М.Тынышпаев ?зiнi? 1925 жылы шы?ар?ан “Материалы
к истории киргиз-казакского народа” атты е?бегiнде: “Сырдария
обл-да - 1 млн. 150 мы?; ?мудария обл-да - 50 000; Самар?анд
обл-да - 120 мы?; Жетiсу обл-да - 750 мы?; Семей обл-да –
730 000; А?мола обл-да 580 000 мы?; Тор?ай обл-да 530 000;
Орал обл-да – 590 000; Б?кей Ордасында 320 000; Ма??ышла?
обл-да – 100 000; Алтай ??iрiнде – 60 000 ?аза? т?р?ан. Б??ан
?оса 1917 жылдары Хорезмде - 100 000; Б?харада - 400 000;
?ытайда – 450 000; Ау?анстанда - 100 000 ?аза? ?мiр с?рген”, –
деп к?рсеткен. Б?л м?лiметтi негiзге алса?, 1917 жылы шамамен
?аза? жерi мен жа?ын шетелдердегi ?аза?тарды ?ос?анда 6
030 000 ?аза? ?мiр с?рген.
1920 жылы 28 с?уiрде ал?аш?ы ке?естiк сана? ?ткен. Б?л
уа?ытта Азамат со?ысы ая?тала ?ойма?анды?тан сана?та
?аза?станны? барлы? территориясы ?амтылмады. Б?л сана?
ауылшаруашылы? сана?ымен ?оса ?абат ж?рдi. Ал 1923
жыл?ы 15 нау-рызда ?тiлген халы? сана?ы ?нерк?сiп ж?не
сауда орындарын толы? ?амты?ан. Сана? Ке?ес ?кiметiн
ны?айту ма?сатында ж?ргiзiлдi. 1926 жыл?ы Б?кiлхалы?ты?
сана? та ?аза?стан жерiн ?амтыды.
1937 жылы Б?кiлхалы?ты? сана? 5-6 ?а?тар к?ндерi
?тiлдi. Ке?естiк тоталитарлы? ж?йе, ауылшаруашылы?ы,
индустрияда?ы ?айта ??рулар, ашаршылы?, репрессия
салдарынан ?аза?станны? негiзгi т?р?ылы?ты хал?ы –
?аза?тарды? саны к?рт т?мендеп кеткен. Сонды?танда
Ке?естiк ?кiмет б?л сана? н?тижелерiн ??пия ?стады. КСРО
76
к?лемiнде 1937 ж. ?аза?тар саны 2862458, соны? iшiнде
РКФСР-да 292099, ?азКСР-да 2181520, ?зКСР-да 287214,
Т?рiкмен КСР-да 12396, ?ыр?ыз КСР-да 25541 болды. Ал
?аза?стан бойынша жалпы этностар саны т?мендегiдей
болды.
?аза?стан халы?тарыны? ?лтты? ??рамы ( 1937 ж.).
18-кесте
1
2
3
?лты
Этностар саны
%
Барлы?ы
5 126 676
100
?аза?тар
2 181 520
42,6
Орыстар
1 917 673
37,4
Украиндар
549 859
10,7
?збектер
109 978
2,2
Татарлар
92 096
1,8
?емiстер
80 568
1,6
?й?ырлар
32 982
0,7
Молдовандар
21 511
0,4
Д?н?андар
7 007
0,1
?ыр?ыздар
5 024
0,1
Бас?алар
128 458
2,5
?аза?стан халы?тары динамикасы (1930 – 1936 жж.)
19-кесте
Жылдар
Саны
Жылды? ?сiм
1930
5873,0
1931
5114,0
-759
1932
3227,0
-1887
1933
2493,5
-734
1934
2681,8
+188,3
1935
2926,0
+244,2
1936
3287,9
+361,9
77
?аза?стан жерiнде келесi сана? 1939 жылы ж?ргiзiлдi.
Б?л сана? н?тижесi ?аза?станны? к?п ?лттылы?ын
ай?а?та?анымен, ?аза?тарды? ?лес салма?ыны? азай?анды?ын
к?рсетедi.
?аза?стан халы?тары саныны? салыстырмалы
к?рсеткiшi (1926 – 1936 жж.)
20-кесте
1926
1939
саны
%
саны
%
Халы?тар
6 198 467
100
6 093 507
100
?аза?тар
3 627 612
58,5
2 313 674
38,0
Орыстар
1 275 055
20,6
2 449 128
40,2
Украиндар
860 201
13,9
656 676
10,8
?емiстер
51 094
0,8
92 379
1,5
Татарлар
79 758
1,3
106 943
1,8
?збектер
129 399
2,1
103 240
1,7
Белорустар
25 584
0,4
31 309
0,5
?й?ырлар
63 432
1,0
35 354
0,6
Корейлер
42
0,01
95 903
1,6
Бас?а
халы?тар
86 290
1,4
208 901
3,4
Б?л материалдар ?за? жылдар Госкомстатты? Орталы?
статистикалы? Бас?армасында ??пия са?талды. ?аза?станны?
жергiлiктi т?р?ындарыны? саны азайып, бас?а ?лт ?кiлдерiнi?
саныны? ?суi мемлекеттi? саясаты негiзiнде жасалып
отыр?анды?тан да Ке?естiк ?кiмет б?л м?лiметтi ??пия
са?тап, шынды?ты? к?зi тек ?аза?стан егемендiк ал?аннан
кейiн ?ана ашылып жатыр. Ендi сол кезе?дердегi ?аза?тар
саныны? азаюыны? тарихи себептерiне то?талайы?:
1928 жылы 27 тамызда КазЦИК-тi? “Бай шаруашылы?тарын
конфискелеу” туралы ?аулысы шы?ып, соны? н?тижесiнде
657 “байлар” мен “жартылай феодалдар” мемлекеттен
?уылып, олардан 145 мы? бастан аса iрi ?ара мал т?ркiлендi.
?аза?тарды? д?ст?рлi к?шпелi шаруашылы?ына жан-жа?ты
78
?ыспа? жасап, жайылымды? жерлер мемлекетке алынды.
1929 жылы ?араша айында Орталы? Комитет к?шпелi-
малшы ?аза?тарды к?штеп отыры?шыландырып, мемлекеттi
жылына 1,6 млн. тонна асты?пен ?амтамасыз етуге шешiм
?абылдады.
Орталы?ты? озбырлы? саясаты 1925 жылдан ?аза?станды
бас?ар?ан Филлип Голощекиннi? (1878-1941 жж.)
?олшо?парымен ж?зеге асты. Халы?ты? 75%-ны? т?рмыс-
тiршiлiгi к?шпелi мал шаруашылы?ымен байланыстылы?ы
ескерiлмей, ата-бабаларынан рулы? ?ауым?а м?ралы??а ?тiп
отыр?ан жекеменшiгiндегi малдарды аяусыз тартып алды.
1931 жылы 1926 жылмен салыстыр?анда iрi ?ара мал 85%-?а
кемiдi, ал ?ой саны 95%-?а кемiдi. Малды? етi мен с?тi азы?
бол?ан халы?та жейтiн еш н?рсе ?алмады, халы?ты ашты?
жайлады. Саяси репрессия?а 105 000 адам тартылып, 25 000
адам ату жазасына кесiлдi. Оларды? те? жартысы белгiлi
мемлекет ж?не ?о?ам ?айраткерлерi болды. Тек 1929 – 1931
жылдар аралы?ында 281 230 ?аза? атамекенiнен ауа к?шiп,
жат елдерден пана iздедi, 5551 ?аза? сот?а тартылды, 883
?аза? атылды. 1930 жылы 5 873 000 адамнан 1933 жылы
2 493 000 адам ?алды.
Тек ауыл хал?ы 1930 жылды? 1
маусымынан 1933 жылды? 1 маусымына дейiн 3 379 005
адам?а кемiп кеткен.
30-шы жылдарда?ы ашаршылы? салдарынан ?аза тап-
?андар саны ж?нiнде ?алымдар арасында ?р?илы м?лiмет
пен деректер ?алыптас?ан. Деректер мен ай?а?тарды? орта?
т?йiнi адам шы?ыныны? орасан зор бол?анын к?рсетедi.
Шетел ?дебиеттерiнде коллективтендiру ??рбандарыны?
саны 10-15 млн., соны? iшiнде ашаршылы?тан ?лгендер саны
5-7 млн. деп к?рсетiледi. Т.?.д. профессор В.П.Даниловты?
пiкiрiнше, ашаршылы?тан ??рбан бол?ан адамдарды? саны
3-4 млн. бол?ан.
М?ра?аттанушылар ж?не демографтар ашты?ты? ж?не
та?ы да бас?а жаппай ?жымдастыруды? салдарларыны?
н?тижесiнде 1932–1933-шы жылдары 1 750 000 ?аза? ??рбан
болды десе, жазушылар ж?не публицистер ??рбан бол?андар
санын 3 млн. адам?а дейiн жеткiзедi. Партия тарихы институты
?алымдары болса, ке?естiк д?ст?рдi? ы?палыменен бар
бол?аны 1 300 000 адам ?ана ?айтыс болды деген пiкiрдi
айт?ан.
79
?аза?станды? белгi9лi демограф, ?алым М. Т?тiмов
1987 жыл?ы пiкiрiнде 1926-39 жыл?ы сана? материалдарын
демографиялы? жолмен есептеу н?тижесiнде Республика
хал?ыны? 1930 жылдарды? аралы?ында?ы б?кiл республика
т?р?ындарыны? iшiнде ?аза?тарды? 4 120 000 адамды
??ра?анын, ал 1931-1932 жылдарда?ы ашты?ты? барысында
?аза? хал?ыны? ашты? пен ж??палы аурулардан бол?ан
??рбандарды? ау?ымы 2 млн. 20 000 адамды, я?ни
Республиканы? жалпы хал?ыны? 49 %-ын ??ра?анын
атап к?рсеткен. Сонымен бiрге ол ашаршылы? кезе?iнде
Республикадан тыс жерлерге 616 000 адамны? ауа к?шiп,
оны? iшiнде 205 000 адамны? ?ытай?а, Мо??олия?а,
Ау?анстан?а, Иран?а, Т?ркия?а босып кеткенiн айтады.
М.Т?тiмов жалпы ?аза?станда?ы ?аза? хал?ыны? ?ыс?аруы 2
635 000 адам?а жеткенiн, я?ни б?л к?рсеткiш ?аза? хал?ыны?
64%-ын ?амты?анын, сонымен бiрге Республиканы? ?рт?рлi
айма?тары бойынша б?л к?рсеткiштi? ?рт?рлiлiгiн, мысалы
Солт?стiк аудандарда б?л халы?ты? 70%-ын, О?т?стiкте 50%-
ын, Батыс аудандарда 60% -ын ?амты?анды?ын к?рсеткен.
Ж. ?бiл?ожин, М. ?озыбаев, М. Т?тiмовтердi? 1988 жылы
бiрiгiп берген деректерiнде 1931-1933 жылдарда?ы ашты?та
таби?и ?лiммен 250 мы?дай ?аза? ?айтыс бол?анын, я?ни
б?л ?аза?тарды? 7%-ын ??райтынын, сонымен бiрге аурудан
ж?не ашты?тан Республикада тiкелей 1 750 000 ?аза?ты?,
я?ни Республиканы? байыр?ы хал?ыны? 42 %-ыны? ?айтыс
бол?аны туралы пiкiрдi ?айтала?ан. 1998 жылы жары? к?рген
“Депортированные Казахстан народы: время и судьбы” деп
аталатын жина??а кiрген ?здерiнi? ма?аласында белгiлi
тарихшылар Ж. ?бiл?ожин мен М.?озыбаев осы деректердi
?айта келтiре отырып, Халы? шаруашылы?ыны? Орталы?
мемлекеттiк м?ра?атынан табыл?ан жа?а ??жаттарды?
деректерi негiзiнде 1937 жылы КСРО к?лемiндегi ?аза?тарды?
саны 2 862 458 адам бол?ан деп к?рсеткен.
1992 жыл?ы ?аза?стан Республикасы Жо?ар?ы Ке?есi
т?рал?асыны? осы м?селелердi зерттеуге байланысты
комиссиясыны? ?орытындысы 1992 жылы 22 желто?санда
“Егемен ?аза?стан” газетiнде жарияланып, онда ?аза? елi
ашты?тан ж?не со?ан байланысты iндеттерден, сондай-
а?, таби?и ?лiм де?гейi ?немi жо?ары болуынан 2 200 000
адамнан, я?ни барлы? ?аза? хал?ыны? 49%-нан айырыл?ан,
80
- деп атап к?рсетiлдi.
?аза?стан халы? шаруашылы?ы бас?армасы бас-ты?ыны?
орынбасары бол?ан М. Мацкевичтi? 1935 жылы 20
?ырк?йекте сол кезе?дегi ?аза?станны? басшысы Л.И.
Мирзоян?а жаз?ан ?аза? АКСР-ынды?ы халы?ты? жалпы
санын есептеу туралы баяндау хатында 1930-1933 жылдарда
?аза?станда ауыл хал?ы саныны? 2351,6 мы? адам?а кемiп
кеткендiгiн атап к?рсеткен. Тарихшы-демографтар М.
Асылбеков пен ?. ?алиевтi? есептеуiнше, б?л жылдарда?ы
?аза? хал?ыны? 8,6%-ы ?ана ?алаларда т?р?ан екен. Осыны
ескерсек, жо?арыда атал?ан кемудi? шын м?нiнде ?аза?тар?а
?атысты екенiн мойындау?а тура келедi.
М?ра?ат ??жаттарын негiзге ала отырып, белгiлi ?алым-
тарихшы Т. Омарбеков 1930-1933 жылдарда ашты?тан
?аза?станда халы? саны 3379,5 мы? адам?а кемiп кеткенiн,
оны? iшiнде 8-12%-дайыны? сана?та кем к?рсетiлгенiн, 1934
жылды? 1 ?а?тарына дейiн ?аза?станда?ы бос?ындарды?
саны 628,2 мы?ды ??ра?анды?ын, сонымен бiрге 1933-
1934 жылдары ?аза?станда 640 мы?дай адам бос?ындар
ретiнде шаруашылы?тар?а орналастырыл?анды?ын атап
айтады. Я?ни Т. Омарбековты? зерттеулерi бойынша к?штеп
?жымдастыруды? ?арса?ында ?аза? хал?ыны? саны 4 836 000
адам?а жеткен. 800 000 ?аза? ауылдарынан 1932 жылды?
к?ктемiнде 450 000 ?ана ?аза? ауылдары ?ал?ан. ?аза?станда
?аза?тарды? алапат ашаршылы?та 1933 жылы 1 149 000-нан
астамы бос?ындар болды.
1930-1933 жылдарда?ы ?аза? ауылында к?рт кемiп
кеткен адамдар санынан жо?арыда к?рсетiлген бос?ындарды
шы?арып таста?ан кезде к?штеп ?жымдастыру жылдарында
2 230 000-нан астам адамны? опат бол?анынын аны?тау?а
болады. Сондай-а?, Т. Омарбеков ?ытай?а ж?не шетелдерге
КСРО территориясынан ?тiп кеткен бос?ындар санын 100
000-дай деп к?рсете келе, Ке?естiк Республикалар?а бытырап
кеткен бос?ындар саныны? 300 000-нан астам адам екендiгiн,
1929-1931-шы жылдары ?ытаймен шекаралас ?аза?стан
аудандарында?ы халы?ты? саны шамамен 87 000 адам?а
кемiгенiн, 1932 жылды? 1 ?а?тарына дейiн ?аза?станны?
Батыс ?ытай?а ?тiп кеткен ?аза?тарыны? саны 60 000-?а
тарта адам бол?анды?ын айтады.
?аза? хал?ыны? осыншама ?ыс?аруыны? салдары ?аза?
81
хал?ы ?шiн ауыр ?асiрет болды, б?л шы?ынды ?аза? хал?ы
тек 40 жылдан кейiн, 1969 жылдардан бастап ?ана ?алпына
келтiре баста?ан.
Жоспарлы т?рдегi “халы? жауыны?” iзiне т?су саясаты
1950 жылдарды? ая?ына дейiн жал?асты. “Отарлау”,
“орыстандыру”, “ассимилизациялау”, “коллективтендiру”
саясаттары, ?рине халы?ты? ашу-ызасын ту?ызбай ?оймады.
Тек 1929-1931 жылдары ?ана 527 саяси ?арулан?ан
?оз?алыстар мен к?терiлiстер тiркелген. 1929 жылы А?к?л
ауданы шаруалары к?терiлiске шы?ты. Олар ауданды?
орталы?ты басып алып, жинал?ан асты?ты ашаршылы?тан
азап шегiп отыр?ан халы??а таратты. 1930 жылы ?а?тарда
жетi к?нге созыл?ан Соза? к?терiлiсi болды. Осы жылы
к?терiлiске Жетiсу шаруалары да шы?ты. А?суат к?терiлiсiн
басу кезiнде 161 адам ?лтiрiлiп, 509 адам ?амау?а алынды.
“Адай” к?терiлiсiне ?атыс?ан мы?да?ан адайлар же?iлiстен
кейiн шетелдерге кетуге м?жб?р болды. ?азiр оларды?
?рпа?тарыны? 5000 – Солт?стiк Кавказда, 90 000 –
Т?ркменияда, 15 000 – Иранда т?рады. Барлы? ?оз?алыстар
мен к?терiлiстер к?шпен аяусыз басып тасталып отырды.
Ахмет Байт?рсынов айт?андай: “Айырмен пушка?а ?арсы
шы?у м?мкiн емес, же?iс к?шi к?птi? ?олында болды”.
Орталы? ?кiмшiлiкке ?арсы к?рес со?ыстан кейiнгi
жылдарда да жал?ас?ан. 1954 жылы 16 мамыр – 25 маусым
к?ндерi “Степлаг” лагерiндегi 20 698 ?амауда?ылар
к?терiлiске шы??ан. К?терiлiстi басу ?шiн ?кiмет 16 солдат, 5
танк, 98 iзшi иттi ж?мылдыр?ан. 1959 жылы тамызда Темiртау
ж?мысшылары, оларды? артынан Жез?аз?ан ?скерилерi,
Шымкент ж?мысшылары ?леуметтiк ???ы? м?селесiн к?теру
ма?сатында ?оз?алыс?а шы?ты.
Со?ыс жылдарынан кейiн ал?аш рет халы? сана?ы 1959
жылы ?а?тарда ?тiлдi.
82
?аза?стан халы?тарыны? саны (1959 ж.)
21-кесте
?лттар
Саны
%
1 2 3
Барлы?ы
9 309 847
100
?аза?тар
2 794 966
30
Орыстар
3 974 229
42,7
Украиндар
762 131
8,2
?емiстер
659 751
7,1
Татарлар
191 925
2,1
?збектер
136 570
1,5
Корейлер
74 019
0,8
?й?ырлар
59 840
0,6
Бас?а ?лттар
656 416
1,7
Б?дан кейiнгi халы? сана?ы 1970 жылы 15-22 ?а?тар
аралы?ында ?тiп, н?тижесi т?мендегiдей болды.
?аза?стан халы?тарыны? саны (1970 ж.)
22-кесте
?лттар
Саны
%
Барлы?ы
13 008 726
100
?аза?тар
4 234 166
32,5
Орыстар
5 521 917
42,4
Украиндар
933 461
7,2
?емiстер
858 077
6,6
Татарлар
287 712
2,2
?збектер
216 340
1,7
Белорустар
198 275
0,9
?й?ырлар
120 881
1,0
Корейлер
81 598
0,6
?зербайжандар
57 699
0,4
Бас?а ?лттар
498 600
3,8
83
Осы сана? бойынша КСРО-да 5 298 818 ?аза?, оны?
iшiнде ?азКСР-да – 4 234 166, РКФСР-да – 477 820, ?зКСР-
да – 476 310, ?ыр?ыз КСР-да - 21 998, Т?жiк КСР-да – 8 306,
Т?ркмен КСР-да - 68 519 ?аза? т?рды.
1970–1980 жылдары ?аза?станда?ы демографиялы? ахуал
?алыпты жа?дайда болды.
?аза?стан халы?тарыны? саны (1979 ж.)
23-кесте
?лттар
Саны
%
Барлы?ы
14 684 283
100
?аза?тар
5 289 349
36,0
Орыстар
5 991 205
40,8
?емiстер
900 207
6,1
Украиндар
897 964
6,1
Татарлар
313 460
2,1
?збектер
263 295
1,8
Белорустар
181 491
1,2
?й?ырлар
147 943
1,0
Корейлер
91 984
0,6
?зербайжандар
73 345
0,5
Бас?а ?лттар
534 040
3,6
?аза?стан халы?тарыны? саны (1989 ж.)
24-кесте
?лттар
Саны
%
1 2 3
Барлы?ы
16 199 100
100
?аза?тар
6234616
39,7
Орыстар
6227549
37,8
Украиндар
957518
5,8
?емiстер
896240
5,4
?збектер
332017
2,0
Татарлар
327982
2,0
?й?ырлар
185301
1,1
84
1 2 3
Белорустар
182601
1,1
Корейлер
103315
0,6
?зербайжандар
90032
0,5
Бас?а ?лттар
627243
4,0
7.1 ?аза?стан халы?тарыны? ?азiргi
демографиялы? жа?дайы
1999 жыл?ы Халы?аралы? сана? ж?не ?Р Статистикалы?
агенттiгiнi? ?аза?стан халы?тары ж?нiндегi м?лiметi
т?мендегiдей: ?аза?тар саны - 7 985 039; орыстар - 4 479 620;
украиндар - 547 054; ?збектер - 370 663; немiстер - 353 441;
татарлар - 248 954; ?й?ырлар - 210 365; белорустар - 111 926;
корейлер - 99 665; ?зербайжандар - 78 295; т?рiктер - 75 933;
поляктар - 47 297; д?н?андар - 36 945; к?рдтер - 32 764;
чечендер - 31 799; т?жiктер - 25 657; баш??рлар - 23 225;
молдавандар - 19 460; ингуштар - 16 893; мордвалар -
16 147; армяндар - 14 758; гректер - 12 703; чуваштар – 11
851; ?ыр?ыздар - 10 896; удмурттар – 9090; литовтар - 7070;
болгарлар - 6 15; еврейлер - 6743; марийлар – 6489; грузиндер
– 5356; цыгандар – 5130; лезгиндер - 4616; ?ытайлар - 3510;
парсылар - 2869; т?рiк-месхеттер – 2761; балкарлар –
2079; осетиндер - 2039; эстондар – 1819; латыштар - 1816;
т?ркмендер - 1729; ?ара?алпа?тар - 1497; аварлар - 1407;
?арашайлар - 1400; ?ырым татарлары - 1006.
Бас?а аз ?лттар саны - 157 832. Я?ни чехтар - 945;
абазиндер - 64; абхаздар - 185; австриилы?тар - 45; агулдер -
126; адыгейлер - 130; албандар - 46; алеуттар - 8; алтайлы?тар
- 462; америкалы?тар - 98; а?ылшындар - 81; арабтар - 533;
ассирилы?тар - 371; ау?андар - 491; белудждер - 33; буряттар -
553; венгрлер - 440; вепстер - 30; вьеттер - 29; гагауздар - 678;
голланды?тар - 21; грузиндiк еврейлер – 18; даргиндер - 879;
дол?андар - 25; жапондар – 35; ?ырым еврейлерi - 20; ижорлар
- 15; испанды?тар - 34; итальяндар - 113; ительмендер - 2;
кабардиндер - 23; ?алма?тар - 731; ?арайымдар - 28; карельдер
- 410; кеттер - 5; комилар - 387; коми пермяктар - 935; коряктар
- 48; кубиндер - 50; лактар - 590; ливтар - 3; мансилар - 8;
мо??олдар - 602; нанайлар - 19; ?ндiлер мен п?кiстанды?тар
85
- 682; нганастар - 6; негидаль - 1; ненцтер - 83; нивхилер - 8;
но?айлар - 350; орта-азиялы? еврейлер – 28; орок - 1; орочи
– 4; румындар - 594; рутульдар - 113; рушандар - 20; саамдар
- 2; селькуптар - 3; серб - 1; словактар - 48; табасаран - 298;
талыштар - 691; таттар - 51; тау еврейлерi - 14; тофалар - 29;
тувиндер - 35; удиндер - 249; удэгейлер - 47; ульчтар - 3;
финдер - 547; француздар - 31; хакастар - 355; ханттар - 24;
хорваттар - 39; цахурлар - 17; черкестер - 182; чехтар - 945;
чувандар - 375; чукчалар - 19; шведтер - 24; шорцтар - 212;
шугнандар - 21; эвенкилер - 30; эвендер - 28; энцтер - 7;
эскимостар - 8; юкагирлер - 6; якуттар – 115.
Осы 1999 жыл?ы сана? н?тижесiнде 1897 жылдан бергi
уа?ытта ?аза?стан хал?ы 10 940 000 адам?а к?бейгенi (1897
ж. - 4147,7; 1926 ж. - 6198,5; 1937 ж. - 5126,7; 1939 ж. - 6093,5;
1959 ж.- 9294,7; 1970 ж. - 13008,7; 1979 ж. - 14684,3: 1989 ж.
- 16464,5; 1999 ж. - 14953,1 адам) белгiлi болды.
?аза?станда?ы халы?ты? ?лтты? ??рамыны? ?згеруi
(2005–2010 жж. мы? адам есебi)
25-кесте
?лт 2005 ж. басы 2010 жыл?а
%
болжам
1
2
3
4
?аза?тар
8 720
9 900
62
Орыстар
4 025
3 750
23
Украиндар
458
400
2,5
?збектер
423
470
3
?емiстер
225
200
1,2
Татарлар
230
220
1,3
?й?ырлар
227
250
1,6
Корейлер
101
105
0,7
Белорустар
94
85
0,4
?зербайжандар 86
95
0,6
86
1
2
3
4
Т?рктер
84
90
0,5
Поляктар
41
40
0,2
Д?н?андар
44
50
0,3
К?рдтер
42
45
0,3
Чечендер
34
35
0,2
Т?жiктер
31
35
0,2
Бас?алар
207
215
1,4
Барлы?ы
15 065 000
15 980 000
100
Т?ркiтiлдiлер
9 817 000
11 077 000
69
Славянтiлдiлер 4 620 000
4 278 000
27
?ал?андары
628 000
625 000
4
7.2 Шетелдердегi ?аза? диаспорасыны?
демографиялы? жа?дайы
?аза? диаспорасы м?селесi ?азiргi мемлекетiмiз егемендiк ал?ан
т?ста ?лтты? проблема, ?лтты? саясатты ??рап отыр?ан м?селе.
Шетелдерде т?ратын ?андастарымыз м?селесi, оларды атамекенге
к?шiру м?селесi мемлекетiмiздi? басты саяси мiндеттерiнi? бiрi
болып отыр.
?ткен ХХ ?асыр ?аза? хал?ы ?шiн зобала? жылдар?а,
?у?ын-с?ргiнге толы бол?аны белгiлi. Осындай саяси-идео-
логиялы? саясат салдарынан б?гiнде ?аза? хал?ыны? ?штен
бiр б?лiгi шетелдерде ?мiр с?руде. ?аза?тарды? жат жерге
?оныс аударуыны? тарихы 1650 жылдардан басталады. ?дере
к?шу ?р?илы тарихи о?и?алармен бiрнеше рет жал?асын
тауып, екi ?асыр?а созылып, 1930-шы жылдарда?ы ойраннан
кейiн ?ана то?та?ан.
?лемдегi ?аза? ?лтыны? 5 млн.-?а жуы?ы атамекенiнен
жыра?, шетелдерде т?рады. Тарихты? тол?ынында
атамекенiнен ажырап ?ал?ан ?аза?тарды? этном?дени ж?не
?леуметтiк-экономикалы? ?ркендеу де?гейi ?рт?рлi болып
отыр. ?лемдiк ?ауымдасты?ты? толы??анды м?шесiне
айнал?ан ?аза?стан Республикасы ?ркениеттi ?о?ам сипатына
сай олар?а ?ам?орлы? жасауды мемлекеттiк саясатты?
??рамдас б?лiгiне айналдырды. Олармен ат?арылар ж?мысты
87
?дайы ж?не ма?сатты т?рде жетiлдiру саясатын ж?зеге
асыруды? басты нысаны - ?аза?стан Республикасыны?
Президентiнi? 1996 жылы 31 желто?санда?ы Жарлы?ымен
бекiтiлген “Шетелдерде т?ратын отандастарды ?олдауды?
мемлекеттiк ба?дарламасы” болып табылады. Алты т?рлi
негiзгi ба?ыт белгiленген б?л ба?дарламаны ?ылыми т?р?ыдан
?амтамасыз ету саласында шетелдегi отандастарды? тыныс
тiршiлiгi мен дiлiне, ?леуметтiк-экономикалы? жа?дайларына,
???ы?ты? хал-ахуалына, демографиялы? ?рдiстерiне
зерттеулер ж?ргiзу м?селелерi нысандал?ан. Осылайша
отандас-тарды? проблемаларын кешендi зерттей отырып,
практи-калы? шараларды? бiрлiгiн ?зара жетiлдiре т?судi?
ма?ызын баса к?рсеткен. Б?л атал?ан ??жатта шетелдегi
?аза?тарды? тарихи дамуы мен оларды? ?леуметтiк-
экономикалы?, саяси ж?не м?дени ?мiрiнi? ?ткенi мен
б?гiнiне зерттеулер ж?ргiзу, д?лiрек айтса?, этном?дениетi,
этнодемографиялы? серпiнi, этнопсихологиялы? ?алыптасу
аспектiлерi мен ?лтты? сана-сезiмiн ж?не оларды? жаѕандану
мен демократия д?уiрiндегi жа?а геосаяси ке?iстiктегi
ерекшелiктерiн зерделеу белгiленген.
Шетелдердегi ?аза?тарды? атамекенге ?оныс аударуы –
?аза?стан мемлекетiнi? даму стратегиясыны? ма?ызы зор
басым ба?ыттарыны? бiрi болып табылады. ?аза? ?лтыны?
?кiлдерi ?ай елде ?мiр с?рмесiн тарихи Отаны – т?уелсiз
?аза?стан?а бет б?рып, келешек ?мiр-тiрлiгiн ?лтты? ортада
жал?астыру?а ?мтылуда.
Шет мемлекеттердегi этникалы? ?аза?тарды? ХХ ?.
репатрация тарихынан, атап айт?анда, 1950 жылдарда?ы
ж?не 1990 жылдары? басында?ы к?шi-?он жа?дайларын,
жай-к?йiн бiлдiретiн статистикалы?, демографиялы?
деректер жеткiлiктi. Келiп орналас?андар жергiлiктi жа?дай?а
?леуметтiк бейiмделудi басынан кешiрдi. Оралмандар отбасы
негiзiнен к?пбалалы болып келетiндiктен, елiмiздегi негiзгi
?лт саныны? ?суiне шетелден ?оныс аудар?ан ?аза?тарды?
айтарлы?тай ?лес ?ос?аны м?лiм ж?йт.
ХХ ?асырда атамекенге к?штi? басы 1955 жылы ж?не
1962 жылы бастал?ан едi. Сол кезе?де 350 мы?дай ?аза? елге
Шы?ыс Т?ркiстаннан орал?ан екен. 1955 жылы с?уiрдi? 10-
нан мамырды? 1-не дейiн айналасы 20 к?ннi? iшiнде 150-200
мы? адамны? ?те шы?уы ерекше ??былыс.
88
Келесi к?ш легi ?аза?станны? егемендiк ал?ан 1990
жылдарды? басынан-а? Мо??олияда?ы ?аза?тарды?
атамекенге а?ылуы едi. Ал?аш?ы жылдары жылына мы?да?ан
отбасы ?оныс аудар?ан едi. Iле-шала атамекенге к?ш жолында
?збекстан, ?ара?алпа?стан, Ау?анстан ж?не ?ытай сия?ты
шет-елдегi ?аза?тар тарихи Отанына орала бастайды.
?аза?стан т?уелсiздiк ал?аннан кейiнгi жылдар iшiнде ?оныс
аудар?ан ?аза? отбасыны? саны 300 мы??а жуы?тады.
?аза?тар б?гiнде д?ниеж?зiнi? к?птеген елдерiнде
мекен ететiн болса, соларды? денiн Еуропа?а Т?ркия
ар?ылы тарап кеткен ?аза?тар ??райды. Ал ол ?аза?тарды?
Т?ркия?а баруыны? ?зi ?илы тарих. 1930 жылдардан Шы?ыс
Т?ркiстанда?ы ?аза?тарды? Чин империясыны? зорлы?-
зомбылы? саясатына ?арсы к?терiлiстерiнi? н?тижесiнде
?аза?тарды? одан ?рi ауа к?шуi орын алды.
1941 жылды? жазында 5000 ?аза? Цинхайдан ары ?арай ауа
к?шiп, шай?аста 2000 адамынан айырылып, 3000 ?ндiстан?а
жеттi. Олардан со? 1951 жылы Халибек Хакiм баста?ан 350
?аза? та?ы барып ?осылды. Олар ?ндiстанда, П?кiстанда ?мiр
кешiп, со?ында 1954 жылы 1800 адам Т?ркия?а жеттi. Сол
?аза?тарды? ?рпа?ы Германия, Англия, Франция, Швеция,
Америка, Жапон, Тайвань, ?ндiстанда ?мiр с?редi. ?аза?ты?
аба?-керей тайпасы ?улеттерiнi? б?л реткi ?оныс аударуы бiр
тайпа ?мiрiнде ?ана емес, ?аза? ?лтыны? тарихында?ы аса
м??ды-трагедиялы? о?и?а болды.
Сондай-а?, ?аза?станда д?ст?рлi шаруашылы??ыны?
ыр?а?ын б?з?ан экономикалы? реформалар кезiнде (1928-
1930) ж?не ?у?ын-с?ргiн жылдарында (1933-1937) шетелдерге
ауып, пана iздеп кеткен ?аза?тар ?ытай, Ау?анстан, Иран
сия?ты елдерге барып ?оныстанды.
?ытай?а ж?не бас?а елдерге кеткен ?аза?тар туралы Г.
Ме?дi??лова “Исторические судьбы казахской диаспоры:
происхождение и развитие” деген атпен жары? к?рген
?зiнi? монографиялы? е?бегiнде жазады. Ол 1979 жылы
Ау?анстанда ?мiр с?рiп жат?ан ?аза?тарды? саны 24 000-?а
жеткендiгiн ж?не 1968 жылы Иранда?ы ?аза?тарды? ?мiрiне
то?талып онда 400 отбасы ?мiр с?ргендiгiн т.б. к?птеген
деректер айтады.
1992 жылы 28 ?ырк?йек пен 4 ?азан аралы?ында Алматы
?аласында Д?ниеж?зi ?аза?тарыны? 1-шi ??рылтайы ?тiп,
89
о?ан ?лемнi? 33 елiнен 1200 ?аза? ?атысты. Д?ниеж?зi
?аза?тарыны? 2-шi ??рылтайы 2002 жылды? 23–24 ?азан
аралы?ында Т?ркiстан ?аласында ?тiп, о?ан ?лемнi? 36 елiнен
700 ?аза?, ал, Д?ниеж?зi ?аза?тарыны? 3-шi ??рылтайы 2005
жылы Астана ?аласында ?тiп, о?ан ?лемнi? 32 елiнен 314
?аза? ?атысты.
2005 жылы ?ырк?йек айында?ы м?лiмет бойынша 5 млн.-
?а жуы? ?аза? ?лi де алыс ж?не жа?ын шетелдерде т?рып
жатыр. ?лем бойынша барлы?ы 13 333 333 (2005 ж. ?ырк?йек)
?аза? болса, ?аза?станда – 8 млн. 960 мы?; ?ытайда – 1 млн.
350 мы? (ресми), 2 млн. (iс ж?зiнде); Мо??олия-да – 150 мы?
(ресми), 175 (iс ж?зiнде); Ау?анстанда – 30 мы?; Т?ркияда
– 25 мы?; А?Ш-та – 14 мы?; Иранда – 13 мы?; Германияда
– 10 мы?; Канадада – 9 мы?; Францияда – 6 мы?; Англияда – 4
мы?; П?кiстанда – 3 мы?; ?ндiстанда – 3 мы?; Швецияда – 2,5
мы?; Бiрiккен Араб елдерiнде – 2,5 мы?; Австрияда – 2 мы?;
Израильде – 2 мы?; Австралияда – 1,5 мы?; Аргентинада – 1
мы?; Бельгияда – 1 мы?; ?идерландыда – 1 мы?; Чехияда
– 1 мы?; Сауд Аравиясында – 1 мы?; Иорданияда – 1 мы?;
Египетте – 0,9 мы?; Грецияда – 0,8 мы?; Сирияда – 0,7 мы?;
Мароккода – 0,6 мы?; Жапонияда – 0,5 мы?; Солт?стiк Кореяда
– 0,4 мы?; О?т?стiк Кореяда – 0,1 мы?; Тайванда – 0,3 мы?;
Индонезияда – 0,2 мы?; Швейцарияда – 0,1 мы?; ?збекстанда
1 млн. 200 мы? (ресми), 2 млн. 500 мы? (iс ж?зiнде); Ресейде
700 мы? (ресми), 1 млн. (iс ж?зiнде); Т?ркменстанда 115
мы? (ресми), 140 мы? (iс ж?зiнде); ?ыр?ызстанда – 94 мы?;
Украинада – 15 мы?; Т?жiкстанда – 20 мы?; Белоруссияда – 5
мы?; ?зербайжанда – 3 мы?; Грузияда – 3 мы?; Молдавияда –
2,5 мы?; Латвияда – 2,5 мы?; Литвада – 2 мы?; Эстонияда – 2
мы?; Арменияда – 2 мы? ?аза? (2005 ж.) т?рады.
?аза?тарды? жа?ын шетелдердегi айма?тар бо-йынша
орналасуы 1999 жыл?ы м?лiмет бойынша т?мендегiдей:
?мудария са?асында – 370 мы?, Едiл бойында – 310 мы?,
Ташкент ма?ында – 300 мы?, Орал-Жайы? ??iрiнде – 160
мы?, Сiбiр ?лкесiнде – 125 мы?, Тамды айма?ында – 100
мы?, Мырзаш?лде – 60 мы?, Iшкi Ресейде – 45 мы?, ?иыр
Шы?ыста – 10 мы?, Солт?стiк Кавказда - 5 мы?, ??лжа-Iле
а??арында – 450 мы?, Ш?уешек-Тарба?атай ??iрiнде – 300
мы?, С?мбе-Алтай етегiнде – 230 мы?, Мо??олияда?ы Алтай
беткейiнде – 130 мы?, Iшкi ?ытай провинциясында – 85 мы?,
90
Мо??олияны? iшкi айма?тарында – 25 мы?.
Б?гiнгi та?да шетелдегi ?аза?тарды? к?шiп келуiне квота
б?лу мемлекетiмiздi? басты саясатыны? бiрi болып отыр.
С?ра?тар:
1. ХIХ ?асырда?ы ?аза?станда?ы халы?тар саны.
2. 1897 жыл?ы сана?ты? ?аза? жерiнде ?тiлуi ж?не
н?тижелерi.
3. Ке?ес д?уiрiнi? ал?аш?ы кезе?iндегi ?аза? жерiндегi
сана?тар н?тижелерi.
4. ХIХ ?асырды? екiншi жартысында?ы ?аза?стан
халы?тарыны? ?су динамикасы.
5. Шетелдегi ?аза? диаспорасыны? демографиялы?
жа?дайы мен ?оныстануы.
?дебиет:
1. Асылбеков М.Х., Козина В.В. Демографические
процессы современного Казахстана. Алматы, 1995.
2. Омарбеков Т. 20-30-жылдарда?ы ?аза?стан ?асiретi.
– Алматы: Санат, 1997. 280-320-бб.
3. Мендикулова Г.М. Исторические судьбы казахской
диаспоры: происхождение и развитие. Алма-Ата:
?ылым, 1997.
4. Ескекбаев Д. ?аза? диаспорасы: б?гiнi ж?не болаша?ы.
Алматы, 2003.
5. Коллективизация сельского хозяйства в республиках
Средней Азии и Казахстана: опыт и проб-лемы. –
Алма-Ата: ?ылым, 1990. 64-65-бб.
|