§4. Д¦НИЕЖ¦ЗI ХАЛЫ?ТАРЫНЫ? ОРНАЛАСУ
ТЫ?ЫЗДЫ?Ы
Адамзат баласы ?зiнi? тарихында жер шарыны?
территориясына бiрте-бiрте ?оныстанды. Д?ниеж?зiнде
халы?тарды? ?оныстануы бiр?алыпты емес. Кейбiр
аудандарда халы? сирек орналасса, кей аудандарда
халы? ты?ызды?ы 1 км
2
-ге 1000 адамнан келедi. Адамдар
?оныстанба?ан айма?тар?а о?т?стiктi? поляр белдеуiне
жа?ын орналас?ан, я?ни к?ннi? ысты?ты?ы 78
0
-?а жететiн,
солт?стiкте к?ннi? суы?ты?ы 54
0
-?а жететiн айма?тар
жатады. Те?iзден 5000 м. биiктiкте орналас?ан Тибет ж?не
Перу таулы аудандарыны? кей жерлерiнде де адам м?лдем
т?рмайды. Сондай-а?, Орталы? ж?не О?т?стiк Батыс Азия
ж?не Солт?стiк Африканы? ш?лдерiнде адам т?рмайды деуге
болады.
Ал Еуропа, Австралия ж?не М?хит аралдары
мемлекеттерiнi? 10/9 б?лiгiнде халы? орналас?ан. Африка
мен О?т?стiк Американы? халы?тарыны? к?пшiлiгi те?iзден
500-1500 м. биiктiкте орналас?ан ??iрлерде т?рады. 500-1500
м. биiкте Африканы? 34,6%, О?т?стiк Американы? 27,5%
жерi орналас?ан. Халы?ты? 3/2 б?лiгi те?iзден 1000 метр
биiктiкте орналас?ан жерге ?оныстан?ан мемлекеттер бар.
Олар Боливия (88%), Перу, Мексика, Ау?анстан, Эфиопия
елдерi. ?идерланды, Польша, Франция, Жапония, А?Ш
т.б. мемлекеттер т?р?ындары те?iзден 500 м. биiктiкте
т?рады. Тiптi ?идерландияны? 5/2 б?лiгi дамбалармен
судан са?тану ?шiн ?оршал?ан айма?та т?рады. Жер ж?зiнде
??р?а? айма?тар?а ?ара?анда те?iз жа?алауларына орналас?ан
?алаларда халы? ты?ызды?ы басым болады.
Д?ниеж?зi бойынша 1920 жылы 1 км
2
жерге халы?
ты?ызды?ы орташа есеппен 13 адамды ??ра?ан. Ал 1950
жылы 1 км
2
жерге 18 адамнан, 1983 ж. 34 адамнан келген.
?нерк?сiбi дамы?ан елдерде елдi мекендерде халы? сирек
орналасады да ?ала хал?ы ты?ызды?ы басым болады. Халы?
?те ты?ыз орналас?ан ?ндiстан мен Бангладеш мемлекетiнде
де урбанизация ?те т?мен ?ар?ынмен ж?редi.
Халы?ты? ты?ыздау орналас?ан мемлекеттер ?атарына
егiншiлiк дамы?ан ?iл ?зенi бойында?ы Африка мемлекетi,
О?т?стiк, О?т?стiк Шы?ыс, Шы?ыс Азия мемлекеттерi
52
жатады. Д?ниеж?зi бойынша халы? е? ты?ыз ?оныстан?ан жер
Сингапурда – 6742; е? сирек ?оныстан?ан жер Батыс Сахарада
– 0,9, Мо??олияда – 1,7 адамнан келедi.
Ресейде 1 км
2
-ге 8,5 адамнан келсе, Орта Азия
мемлекеттерiнде ?оныстану ты?ызды?ы ?ркелкi. ?збекстанда
1 км
2
-ге – 57,1 адам. ?аза?стан Республикасыны? жер к?лемi
2,724,9 км
2
. ?аза?станда халы? ты?ызды?ы 1 км
2
-ге 5 – 5,5
адам болып саналады.
Еуропада халы? ты?ызды?ы санаулы ?ана мемлекеттерден
к?рiнедi. ?идерландияда 1 км
2
-ге – 352, Бельгияда – 336,9
?лыбританияда – 244,3 адамнан келедi. Жерорта те?iзi
жа?алауы мемлекеттерiнде де халы? ты?ыз орналас?ан.
Халы?ты? сирек орналасуы Еуропаны? таулы аудандарына
ж?не Финляндия, Исландия, Скандинавия т.б. елдерге т?н.
Азия елдерiнде халы? ты?ызды?ына келер болса?
Бангладеште 1 км
2
-ге 926,8 адамнан, Жапонияда – 340,9,
Ливанда – 353,8, ?ндiстанда – 318,1. Керiсiнше Мо??олияда
1 км
2
-ге – 1,7 адамнан, Сауд Аравиясында –10,5, Оманда – 5
адамнан келедi. Халы? ты?ызды?ыны? ?ркелкiлiгi мемлекет
iшiнде де к?рiнедi. Мысалы, Индонезия мемлекетiндегi Явада
Калимантан айма?ына ?ара?анда 60 есе халы? ты?ызды?ы
жо?ары болса, Ириан-Джая айма?ынан 250 есе жо?ары.
?ндiстанда халы?ты? те? жартысы Ганга бойында?ы
?алаларда, Индостан т?бегiнi? о?т?стiгiнде ж?не арал
жа?алауында?ы территорияларда т?рады. Я?ни б?л жерлер
мемлекет жерiнi? 5/1 б?лiгiн алып жатыр.
Азияны? же?iл ?нерк?сiбi мен ауылшаруашылы?ы
дамы?ан айма?тарында халы? ты?ызды?ы негiзiнен басым.
Халы? ты?ызды?ы басым Азия орталы?тарына О?т?стiк ж?не
Орталы? ?ытай, Жапонияны? о?т?стiк айма?тары, Ганга
жа?алауы, Брахмапутраны? т?менгi а?ысы, Индостанны?
шы?ыс жа?алауы, Меконга жа?алауы ж?не ?ндi ?ытайда?ы
Хонгха жа?алауы, Ява аралдары жатады. Жекелеген
айма?тарда 1 км
2
-ге 1500 – 2000 адам?а жетсе, жалпы ??iрлерде
300-800-ден т?мен т?спейдi. Африкада салыстырмалы т?рде
сирек орналас?ан. Жиi орналас?ан айма?тар: Руандеде 1 км
2
-
ге – 281,3; Буриндида – 229,2 адам.
Сирек орналас?ан Батыс Сахара, ?амибия, Боствана,
Ливия, Мавританияда 1 км
2
– 0,5-тен 2,6 адамнан. Ал, ?iл
?зенi жа?алауларында халы? ты?ызды?ы ерекше жо?ары, 1 км
2
53
– 1300 адамнан. Сондай-а? ты?ыз орналас?ан айма?тарынан
Магриб ауданы, Конго жа?алаулары, Тропикалы? Африканы?
жазы?ы, О?т?стiк Африканы? ?ндiрiстiк ?алаларын атау?а
болады.
Америкада халы? ты?ызды?ы Орталы? Америка ж?не
Вест-Индияда басым. Мысалы, Сальвадорда 1 км
2
-ге 304,6;
Ямайкада – 243,6; Канадада - 3,2; А?Ш-та – 29,5; Мексикада
– 52,8; Эквадорда – 47,4; Бразилияда – 20,7; Перуде – 21,7
адамнан келедi. Ал Миссисипи жазы?ында 1 км
2
– 1 адамнан
келедi.
Австралияда халы? ты?ызды?ы сирек, 1 км
2
-ге 2,5 адамнан,
ал ауылды? жерлерде 0,3 адамнан келедi. Батыс ж?не О?т?стiк
Австралия, Квислендте халы? ?те сирек орналас?ан. 1 км
2
-
ге 1 адамнан жетпейдi. Аралдарды алып ?арастырар болса?,
Африкада?ы Маврикий аралында, Кариб бассейнiндегi
Барбадоста, Пуэрто-Рикода, Мартинидида, ?ндi те?iзiндегi
Мальдив аралында – 1 км
2
жерге 500-600 адамнан келедi.
Аралдарда халы?ты? ты?ыз орналасуы демалыс орындары,
жа?ажайларды? болуымен байланысты.
Портты ?алаларда да халы? ты?ызды?ы басым. Мысалы,
Мальтада 1 км
2
-ге – 1257,9 адамнан. Сондай-а? те?iз жа?алауы
елдерiнде де халы? ты?ызды?ы басым болады. Мысалы,
Шы?ыс Сомаода 1 км
2
-ге – 63,8, ?ауруда – 587,1, Тувалуда
– 428,7 адамнан келедi.
Солт?стiк Африка, О?т?стiк-батыс Азия ж?не Орталы?
Азияны? ш?лдi ж?не жартылай ш?лдi жерлерiнде к?ннi?
ысты?, ??р?а? болуына байланысты халы? сирек ?оныстан?ан,
б?л жерлерде к?шпелi ж?не жартылай к?шпелiлiктi к?сiп
ететiн тайпалар ?мiр с?редi, оларды? жалпы саны 60 млн-
дай. К?шпелi ж?не жартылай к?шпелi мал шаруашылы?ымен
айналысатын тайпалар Сауд Аравиясы, Иран, Ау?анстан,
П?кiстан, ?ндiстан, Алжир, Ливия, Судан сия?ты елдерде
са?тал?ан.
Сондай-а? ауылды? жерге ?ара?анда ?алалы? жерлерде
халы? саны басым болып келедi. ?ала хал?ыны? е? басым
жерлерi Сингапур, Монако (100%), Кувейт (98%), Бельгия
(97%) елдерi; А?Ш хал?ыны? 77%-ы, Ресей хал?ыны?
73%-ы ?алада т?рады. Керiсiнше, Руандада -6, Бутанда – 7,
Бурундида – 9, ?епалда - 12 % халы? ?ана ?алада т?рады.
Материк бойынша айтар болса?, Еуропада 1 км
2
жерге –
54
65,4; Азияда 1 км
2
жерге – 84,7; Африкада 1 км
2
жерге – 27,8;
Солт?стiк Америкада 1 км
2
жерге 20,1; О?т?стiк Америкада
1 км
2
жерге – 19,4; Авс-тралия ж?не М?хит аралдарында 1
км
2
жерге 3,7 адамнан келедi.
Халы?тарыны? орналасу ты?ызды?ы (2004 ж.)
11-кесте
Мемлекеттер
Жер к?лемi:
Халы? саны:
1 км
2
-жерге
мы? км
2
млн. ж?не
ж?не км
2
мы? адам
есебiмен
есебiмен
1 2 3 4
?орвегия
324,2
4,5
13,9
Швеция
450
8,9
19,7
Финляндия
337
5,2
15,4
Дания
43, 1
5,4
124,6
Исландия
103
279,4
2,7
?лыбритания
244, 1
59,8
244,3
Ирландия
70, 3
3,9
55,2
Германия
357
83,2
233,2
?идерланды
415
16,1
474
Бельгия
30, 5
10, 3
336,9
Швейцария
41, 3
7,3
176,8
Люксембург
2, 6
448,6 мы?
173,5
Лихтенштейн
157
32, 8 мы?
209,2
Польша
312, 7
38,6
123,5
Чехия
78, 9
10,3
130
Словакия
49
5,4
110,7
Австрия
83, 8
8,2
97,5
Франция
544
59,8
109,8
Монако
1,95 км
2
32 мы?
16,4
Испания
504, 8
40,1
79,4
Португалия
92, 3
10,1
109,2
Андорра
465 км
2
68,4 мы?
147,1
Италия
301, 2
57,7
191,6
55
1 2 3 4
Мальта
316 км
2
397,5 мы?
1257,9
Сан-Марино
61 км
2
27,7 мы?
454,6
Ватикан
0,44 км
2
0,9 мы?
2045
Венгрия
93
10,1
108,3
Румыния
237, 5
22,3
94
Словения
20,25
1,95
96,2
Хорватия
56 ,5
4,4
77,7
Сербия ж?не
Черногория
102, 2
10,7
104,3
Босния ж?не
Герцоговина
51, 1
4
77,6
Болгария
110 ,9
7,6
68,7
Македония
25, 7
2,05
80
Албания
28, 7
3,5
123,5
Греция
131,9
10,6
80,7
Эстония
45, 2
1,4
31,3
Латвия
64, 6
2,4
37,2
Литва
65, 2
3,5
53,4
Белоруссия
207, 6
10, 3
49,8
Украина
603, 7
48
80
Молдавия
33, 8
4,4
131,6
Ресей
17, 075, 4
145 181,9
8,5
?аза?стан
2, 717, 3
15
5,5
?збекстан
447, 4
25,6
57,1
Т?ркмения
448, 1
4,7
9,6
?ыр?ызстан
198, 5
5,0
25
Т?жiкстан
143,1
6,5
45
Грузия
69, 7
5,0
72,0
?зербайжан
86, 6
8,2
95
Армения
29, 8
3,2
107
Иордания
89, 4
5,3
59,4
Т?ркия
779, 5
67,3
86,4
Кипр
9,25
767,3 мы?
83
Сирия
185, 2
17,15
92,1
56
1 2 3 4
Ливан
10, 4
3,7
353,8
Израиль
20,8
6,0
289,9
Палестина
5879 км
2
3,5
-
Сауд Аравиясы
2240
23,5
10,5
Кувейт
17,8
2,4
136
Бiрiккен Араб
Эмираттары
83,6
2,4
29,2
Оман
309,5
2,7
8,75
Йемен
528
18,7
35,4
Бахреин
695,2 км
2
656,4 мы?
941,3
Катар
11,4
793 мы?
70
Иран
1648,0
66,6
40,4
Ирак
438,3
24
54,8
Ау?анстан
652,1
27,8
42,6
П?кiстан
796,1
147,7
185,5
?ндiстан
3287,6
1 045,8
318,1
?епал
147,2
25,9
175,8
Бутан
47
2,1
44,5
Бангладеш
143,9
133,4
926,8
Шри-Ланка
65,6
19,6
298,4
Мальдив
298 км
2
320,2 мы?
1074,4
Мьянма
676,6
42,2
62,4
Таиланд
513,1
62,4
121,5
Лаос
236,8
5,8
24,4
Вьетнам
331,7
81,1
244,5
Камбоджа
181
12,8
70,6
Жапония
372,5
127
340,9
?ытай
9598
1 335,8
139,2
Мо??олия
1566,5
2,7
1,7
Корея ХДР
120,5
22,7
188,4
Корея Республикасы
98,5
48,3
490,5
Индонезия
1904,6
231,3
121,5
Малайзия
329,8
22,7
68,7
Сингапур
0,6
4,4
6742
57
1 2 3 4
Бруней
5,8
350,9 мы?
60,5
Шы?ыс Тимор
14,6
952,6 мы?
65,2
Филиппин
300
84,5
281,7
Алжир
2381,7
32,3
13,6
Марокко
446,5
31,2
69,8
Тунис
163,6
9,8
60
Мали
1240,2
11,3
9,1
?игерия
923,8
129,9
140,6
Либерия
111,4
3,3
29,5
Бенин
112,6
6,8
60,3
Гамбия
11,3
1,5
128,8
Гвинея-Бисау
36,1
1,3
37,3
Батыс Сахара
266
256,2 мы?
1
Кабо-Верде
4
408,8 мы?
102,1
Мавритания
1030,7
2,8
2,7
Сьерра-Леоне
72,3
5,6
77,6
Того
56,8
5,3
93,1
Буркина-Фасо
274,2
12,6
46
Гана
238,5
20,2
84,9
Гвинея
245,9
7,8
31,6
Кот-Д-Ивуар
322,5
16,8
52,1
?игер
1267
10,6
8,4
Сенегал
196,7
10,6
53,8
Египет
1 001,4
70,7
70,6
Эфиопия
1 104,3
67,7
61,3
Сомали
637,7
9,2
14,5
Судан
2 505,8
37,1
14,8
Ливия
1 759,5
5,4
3,1
Эритрея
117,6
4,5
38
Джибути
23,2
472,8 мы?
20,4
Чад
1284
8,2
6,4
Конго ДР
2345,4
55,2
23,5
Конго
342
3
8,6
Камерун
475,4
16,2
34
58
1 2 3 4
Замбия
752,6
10
13,2
Ангола
1246,7
10,6
8,5
Орталы? Африка
Республикасы
623
3,6
5,8
Габон
267,7
1,2
4,6
Экваторлы? Гвинея
28,05
498,1 мы?
17,8
Сан-Томе ж?не
Принсипи
1
170,4 мы?
170
Кения
582,6
31,3
53,4
Мадагаскар
587
16,5
28,1
Мозамбик
801,6
19,6
24,5
Танзания
945,1
37,2
39,3
Уганда
236
24,7
104,6
Руанда
26,3
7,4
281,3
Бурунди
27,8
6,4
229,2
Малави
118,5
10,7
90,3
Коморы
2,2
614,4 мы?
279,3
Маврикий
2,04
1,2
588,3
Сейшель аралдары
455 км
2
80,1 мы?
176
Ботсвана
600,4
1,6
2,6
Зимбабве
390,8
11,4
29,1
?амибия
824,3
1,8
2,2
О?т?стiк Африка
Республикасы
1221
43,6
35,7
Свазиленд
17,4
1,1
64,6
Лесото
30,4
2,2
72,6
Канада
9970,6
31,9
3,2
А?Ш
9518,9
280,6
29,5
Мексика
1958,2
103,4
52,8
Гватемала
108,9
13,3
122,3
Куба
110,9
11,2
101,2
Сальвадор
21
6,4
302,6
?икарагуа
120,3
5
41,8
Коста-Рика
51,1
3,8
75
59
1 2 3 4
Белиз
23
263 мы?
11,4
Панама
75,5
2,9
38,2
Гондурас
112,1
6,6
58,5
Багам аралдары
13,9
300,5 мы?
21,6
Гаити
27,8
7,1
254,1
Доминикан
48,7
8,7
179,1
Ямайка
11
2,7
243,6
Антигуа ж?не Барбуда
441,6 км
2
67,4 мы?
152,7
Сент-Китс ж?не
?евис
261,6 км
2
38,7 мы?
38,7
Доминика
749,8 км
2
70,2 мы?
93,6
Сент-Люсия
616 км
2
160,1 мы?
260
Сент-Винсент ж?не
Гренадины
389,3 км
2
116,4 мы?
299
Барбадос
430 км
2
276,6 мы?
643,3
Гренада
344,5 км
2
89,2 мы?
259
Тринидад ж?не
Тобаго
5,1
1,2
228,2
Колумбия
1138,9
41
36
Венесуэла
912,1
24,3
26,6
Перу
1285,2
28
21,7
Бразилия
8512
176
20,7
Аргентина
2780,1
37,8
13,6
Гайана
215
698,2 мы?
3,2
Суринам
163,3
436,5 мы?
2,7
Боливия
1098,6
8,4
7,6
Парагвай
406,8
5,9
14,5
Эквадор
283,6
13,4
47,4
Чили
756,6
15,5
20,5
Уругвай
176,2
3,4
19,2
Австралия
7682
19,5
2,5
Жа?а Зеландия
270,5
3,9
14,4
Вануату
12,2
196,2 мы?
16,1
Кирибати
810,5 км
2
96,3 мы?
118,8
60
1 2 3 4
Маршалл аралдары
181,3 км
2
73,6 мы?
406,1
?ауру
21 км
2
12,3 мы?
587,1
Палау
508 км
2
19,4 мы?
38,2
Папуа- Жа?а Гвинея
462,8 км
2
5,2
11,2
Самоа
2,8
178,6 мы?
63,8
Соломон аралдары
28,4
494,8 мы?
17,4
Тонга
748 км
2
106,1 мы?
141,9
Тувалу
26 км
2
11,1 мы?
428,7
Микронезия
702 км
2
135,9 мы?
193,5
Фиджи
18,3
856,3 мы?
46,9
Б?л кестеде Еуропа мемлекеттерi 1 – 43, Азия мемлекеттерi
44 – 91, Африка мемлекеттерi 92 – 145, Америка мемлекеттерi
146 – 180, Австралия ж?не М?хит аралдары мемлекеттерi
181 – 194 ?атарда берiлдi.
С?ра?тар:
1. Халы?тар ты?ыз орналас?ан айма?тар.
2. Халы?тар сирек орналас?ан айма?тар.
3. Мегаполис орталы?тар: к?рсеткiштерi ?андай?
4. Д?ниеж?зiнi? ?р айма?тарында?ы халы?тарды? ?оныс-
тануында?ы айырмашылы?тар.
5. ?аза?тан ж?не Орта Азия елдерiндегi халы?
ты?ызды?ы ?алай?
?дебиет:
1. Историческая демография: новые подходы, методы,
источники. М., 1992.
2. Историческая демография: проблемы, суждения,
задачи. М., 1989.
3. Медков В.М. Демография. Ростов-на-Дону. 2003.
4. Щербаков А.И., Мдинарадзе М.Г. Основы демографии
и государственной политики народонаселения. М.,
2005.
5. Брук С.И. ?аселение мира. Этнодемографический
справочник. 2-е изд. М.,1986. (52-59-бб.)
61
§ 5. ОТБАСЫЛЫ? ?¦РЫЛЫМ.
НЕКЕЛЕСУ Ж?НЕ АЖЫРАСУ
Халы?ты? ?сiмiне отбасылы? жа?дай, ажырасу мен
некелесу де ты?ыз байланысты. ?екелесу мен ажырасу
параметрi бала туу, адам ?лiмi, жасты? ж?не жынысты?
??рылым сия?ты демографиялы? к?рсеткiштерге ба?ынышты
десе де болады. Отбасылы? жа?дайды? ?алыптасуына
халы?тар ?мiрiндегi ма?ызды ?згерiстер, ?леуметтiк-
экономикалы? жа?дай, салт-д?ст?рлер де ?сер етедi. ?екелесу
ар?ылы ерлi-зайыптыларды? отбасында?ы ???ы?тары мен
мiндеттерi белгiленедi. ?екелескен ж?байлар ?з балаларын
материалды? жа?ынан ?амтамасыз етуге, т?лiм-т?рбие беруге
мiндеттi, отбасыны? болаша?ы ?шiн жауапты.
Адамзат тарихында неке мен отбасыны? к?птеген т?рлерi
бол?ан, оларды? к?п т?рi жойыл?ан, немесе бiрте-бiрте
жо?алып келе жатыр. Жер ж?зiнi? хал?ыны? негiзгi басым
б?лiгi моногамды неке (бiр ердi? бiр ?йелмен некеге т?руы)
??рып т?рады. Азия ж?не Африканы? кейбiр елдерiнде к?п
?йел алушылы? – ?олиандриялы, О?т?стiк ?ндiстан мен
?епалды? кейбiр тайпаларында, Орталы? Америкада?ы
гарибтерде к?п к?йеулi болушылы? – полигамия отбасы
са?тал?ан. ?зiмен рулас адамдармен емес, бас?а руды?,
тайпаны? ?кiлдерiмен некелесу – экзогамия, тек ?з руыны?,
тайпасыны? iшiнде ?ана некелесу – эндогамия деп аталады.
1950 ж. Африканы? 3 мемлекетiнде, я?ни Заирда, Орталы?
Африка Республикасы, Гвинеяда полигамиялы отбасы
к?рсеткiшiн бiлу ?шiн арнайы сана? ?тiлген. Сана??а ?атыс-
?ан 73% отбасыны? 56,8%-ы моногамды, 23,4%-ы екi ?йел,
6,8%-ы ?ш ?йел, 3%-ы т?рт ?йелмен некеде т?р?ан. Гвинеяда
27% отбасы полигамды некеде.
?екелесу жасыны? медианды? к?рсеткiшi, адамдарды?
те? жартысыны? некелесу жасымен есептелiнедi. Мысалы,
Еуропаны? к?птеген елдерiнi? жартысы ерлердi? 25 жасынан,
?йелдердi? жартысы 22 жасынан неке ??р?ан.
?ндiстанда ерлердi? жартысы 19, ?йелдердi? жартысы
17 жас, Т?ркияда ерлердi? жартысы 18, ?йелдердi? жартысы
20, П?кiстанда ерлердi? жартысы 17, ?йелдердi? жартысы
20 жастан неке ??рады. Ерте некелесу сондай-а? Вен-грия,
Чехославакия, Ирландия мен Италия елдерiне т?н болды.
62
?екелесу жасы кейбiр елдерде ерлер мен ?йелдер ?шiн те?
болса, негiзiнен ерлердi? жасы ?йелдердi? некелесу жасынан
?лкен болып келедi.
Некелесудi? за? ж?зiндегi р??сат етiлген жасы
12-кесте
Мемлекеттер
Ерлер жасы
?йелдер жасы
Венгрия
18
16
Польша
18
16
Англия
16
16
Франция
18
15
Италия
16
14
А?Ш
14-18
15-21
Канада, Квебек
провинциясы
14-16
12-16
Аргентина,
Колумбия, Перу
16
14
Венесуэлла, Парагвай,
Чили, Эквадор
14
12
Австралия
18
16
Египет, Алжир
18
16
?игерия, Кения
16-18
9
Ресей
18
18
?аза?стан
18
18
М?лдем неке ??рма?андар саны ?рт?рлi елдерде 1-2 ден
10-12% жетiп отырады. Еуропада 1970 ж. 50-54 жаста?ы
?йелдердi? 10% неке ??рма?ан, ал Ирландияда 21,1%,
Испанияда 13,3%, Италияда 13,2% неке ??рма?ан екен. Еуропа
елдерiнде некеде болма?ан ерлер саны ?йелдерге ?ара?анда
азыра? бол?анымен, жо?ар?ы к?рсеткiште. Ирландияда 18,4%
еркек бойда? ж?редi, Швецияда 12,7%, ?орвегияда 12%.
Азия ж?не Америка елдерiнде неке ??рма?ан ?йелдер
мен ерлер саныны? к?рсеткiшi т?мен болады. Мысалы,
?ндiстанда бойда? ер адамдар 3,2% ??райды. Африканы?
Гвиней, ?игерия, Мали т.б. елдерiнде м?лдем кездеспейдi.
63
Жесiр ?йелдер саны жесiр ерлер санына ?ара?анда жер
ж?зiнде басым. Б?л ?нерк?сiбi дамы?ан елдерде ерлерге
?ара?анда ?йелдердi? ?за? ?мiр с?руiмен байланысты.
15 жас?а тол?андар мен одан жо?ары жаста?ылардан
неке ??р?андар саны 1000 адам?а ша??анда 750 адамнан
шы?са, онда некелесу к?рсеткiшi жо?ары болып саналады.
?екелесудi? осындай жо?ары к?рсеткiшi Болгария
ерлерiне т?н, сондай-а? Германия мен Румынияда
к?рсеткiш жо?ары, 1000 адам?а 700 некелескен ерлерден
келедi. ?йелдер арасында Болгарияда 1000 адам?а–737,
Румынияда 1000 адам?а–700. Ал ерлер арасында некелесудi?
т?мен к?рсеткiшi Ирландияда 1000 адам?а 500-ге жуы?,
Финляндия, Албания, Испания, Швеция, Швейцарияда
1000 адам?а – 575-635, ал ?йелдер арасында т?мен к?рсеткiш
Ирландия, Финляндия, Австрияда 1000 адам?а – 500-550.
Азия, Африка елдерiнде ерлерге ?ара?анда, ?йелдер
арасында некелесу к?рсеткiшi жо?ары. Б?л ?йелдердi?
ерте т?рмыс ??руымен ж?не полигиндi некенi? болуына
байланысты. Бiр?атар м?сылман елдерiнде, мыс., Сауд
Аравиясы, Йемен Араб Республикасында к?п ?йел алу?а за?
бойынша р??сат етiледi.
Ерлер арасында 700-ден жо?ары к?рсеткiш ?игерия,
?ндiстан, Иран, кейбiр араб елдерiне т?н. 800-ден астам ?йелдер
арасында?ы к?рсеткiш Гвинея, ?игерия, Бенинге т?н.
Ерлер арасында?ы некелесулердi? т?мен к?рсеткiшi Шри-
Ланкада – 450, О?т?стiк Африка Республикасында – 575 ж?не
?йелдер арасында Шри-Ланкада – 508, Филиппинде – 587,
О?т?стiк Африка Республикасында – 572.
А?Ш-та 15-тен ас?ан адамны? неке ??руы ерлер арасында
1000 адам?а 600-ден астам, ?йелдер арасында 500-ден астам.
Канадада, Австралияда ерлер ж?не ?йелдер арасында 600-
ден астамнан келедi.
?аза?станда некелесуден туындайтын ???ы?тар мен
мiндеттер (некелесу, ж?байларды? ?арым-?атынасы, ата-
ана мiндеттерi т.б.) “?еке ж?не отбасы туралы” (17.12.1998
ж. ?абылдан?ан, 24.12.2001 ж. ?згертулер мен т?зетулер
енгiзiлген) за?ымен реттеледi. ?аза?станда 2003 жылы
некелескен отбасы саны 110414, ал ажырас?ан отбасы саны
31717 бол?ан.
Ажырасу бала туу к?рсеткiшiнi? ?суiне де керi ?сер
64
ететiнi.
Отбасы с?зсiз да ?р елде ?рт?рлi. К?птеген дамы?ан
елдерде к?йеуi, ?йелi, бiр баласынан ??рал?ан ша?ын
отбасы ?алыптас?ан. Азия, Африка елдерiнде к?п ??рамды
отбасы басым. Я?ни ата-анасы, ?л-?ыздары, немерелерiнен
??ралатын отбасы басым.
?азiргi кезе?де ?аза?станда отбасыны? к?лемi орта
есеппен 3,3 адам?а те?. 1999 жыл?ы сана? н?тижесiнде б?л
к?рсеткiш 3,6 адам?а те? бол?ан едi.
Еуропа ж?не Солт?стiк Америка елдерiнде жал?ыз
бастылар к?рсеткiшi жо?ары, ?рi бала туу к?рсеткiшi т?мен.
Мысалы, бiр ?ана адамнан т?ратын отбасы саны Германияда
30%, Швецияда 25,3%, Австрияда 24%, А?Ш-та 20%.
Ал Австралия, Бельгия, ?лыбритания, Швейцария, Дания,
Швеция, А?Ш-та отбасы к?бiне 3 адамнан т?рады. Батыс
Еуропада ша?ын отбасы орта ?асырлардан ?алыптас?ан. Орта
?асырда Еуропада ата-анасы, ?йленген балалары, а?айындары
бiрге т?ратын ?лкен отбасы да бол?ан. Ал Иранда, Сирияда,
Филлипин, Таиланд, П?кiстан, Коста-Рика, Гондурас ж?не
Орта Азия елдерiнде отбасы ??рамы 6 адам?а жо?ары
к?рсеткiштi к?рсетедi.
Жер бетiнде орта есеппен бiр ?йелге 2 баладан келедi.
Е? к?п балалы отбасы жа?ынан ?игерия, Сомали, Мали
елдерi алды??ы орында т?р. Б?л елдерде ?р ана?а 7 баладан
тиесiлi.
?азiргi та?да хал?ыны? санын азайту ма?сатында ?ытай
?кiметi “бiр ?йге бiр бала” деген ?а?иданы ?станып, бала
тууды? санын шектеп отыр?аны белгiлi. Осыны? н?тижесiнде
?ытайда туу коэффициентi азай?ан. Бала туу жа?ынан б?л ел
163-шi орын?а (2005 ж.) т?мендеген. ?ндiстан да осындай
ба?дарлама енгiзiп, хал?ыны? санын шектеудi ма?сат етiп
отыр. Туу жа?ынан ?ндiстан 93-шi орынды (2005 ж.)
иеленуде.
Туу к?рсеткiшi т?мен бол?ан жа?дайда, т?р?ындарды?
?артаю к?рсеткiшi ?седi. Сол себептi мемлекет тарапынан
?леуметтiк-демографиялы? ж?не отбасылы? саясаттар
ж?ргiзiледi.
Германияда тууды? т?мен к?рсеткiшiне байланыс-ты 1998
жылдан ?р бiрiншi, екiншi бала?а 154 евродан ж?рдема?ы,
2002 жылдан ата-аналар?а салы? т?леуге, ?й сатып алу?а
65
же?iлдiктер та?айындал?ан. Ж?мыс iстейтiн ата-ана?а
?ыс?артыл?ан ж?мыс аптасы, кезектi е?бек демалысынан
б?лек, бала т?рбиесiне арнал?ан “ата-ана уа?ыты” деп
аталатын е?бек демалысы берiледi.
Ж?йелi ж?ргiзiлген демографиялы? саясатты? негiзiнде
1990 жылдарды? ортасында Франция Батыс Еуропа елдерi
арасында тууды? жо?ары суммарлы коэффициентiне –
1,75%-?а, ал 2002 жылы 1,89%-?а жетiп, т?р?ындар саны
жылына 0,3-0,4%-?а ?стi. Балалы отбасыларына т?р?ын ?й, ?й
жабды?тарын алу?а же?iлдiктер мен ссудалар ?арастырыл?ан,
оны? 90 %-ы т?ртiншi бала бол?ан жа?дайда жабылады.
?ш балалы аналар мемлекеттiк зейнета?ы ж?йесiнен
са?тандырылады.
Австрияда отбасын ж?рдема?ымен ?амтамасыз ету
ма?сатында Отбасы, жастар ж?не т?тынушыларды ?ор?ау
министрлiгiнде Компенсациялы? ?ор ж?мыс iстейдi. Егер
бала о?ыса, ж?рдема?ы 27 жас?а дейiн т?ленедi.
Швецияда “?ке мен ананы са?тандыру жоспары” саясаты
негiзiнде со??ы жылдары тала туу к?рсеткiшi ?скен. К?йеуге
?йелi босан?анда 10 к?н а?ылы демалыс, баласы ауырса
анасымен бiрге ?кеге де 60 к?н а?ылы демалыс берiледi.
?орвегия ?кiметiнде Т?р?ындар комитетi ж?мыс iстейдi.
Италияда ж?рдема?ы отбасыны? кiрiсiнен тыс т?ленедi.
Бельгияда ж?рдема?ы бала?а 14 жастан бас-тап, к?лемi екi-?ш
есе арты? ж?не бiрiншi, екiншi бала?а ?шiншi, т?ртiншi бала?а
?ара?анда екi-?ш есе арты? т?ленедi. Ал Грецияда т?ртiншi,
бесiншi бала?а ал?аш?ы балалар?а ?ара?анда ж?рдема?ы 10-
12 есе к?п т?ленедi. А?Ш-та отбасы саясаты аясында 80-ге
жуы? ба?дарлама жасал?ан, оны ?р штат ?з шешiмдерiне
?арай ж?зеге асырады.
Тууды? суммарлы коэффициентi
13-кесте
Мемлекеттер
Жыл
ТСК
1 2 3
Ресей
2001
1,25
Белоруссия
2001
1,27
66
1 2 3
Украина
2000
1,10
Т?ркменистан
1991
4,09
Т?жiкстан
1995
3,70
?лыбритания
1999
1,68
Германия
1999
1,36
Италия
1999
1,19
Франция
2001
1,87
А?Ш
1995
2,02
Жапония
1997
1,39
?ндiстан
1997
3,30
?ытай
1997
1,80
П?кiстан
2000
5,03
Ирак
2000
5,25
Сауд Аравиясы
2000
5,80
Руанда
1995
8,50
С?ра?тар:
1. ?екелесудi? халы? демографиясына ?серi.
2. Ажырасуды? халы? демографиясына ?серi.
3. Д?ниеж?зiнде некелесудi? ?андай т?рлерi ?алыптас-
?ан?
4. ?екелесудi? за?да р??сат етiлген жастарыны?
д?ниеж?зi бойынша к?рсеткiштерi.
5. Бала туу к?рсеткiшiнi? д?ниеж?зi елдерiндегi
к?рсеткiштерi.
?дебиет:
1. Брук С.И. ?аселение мира. Этнодемографический
справочник. 2-е изд. М.,1986. 32-37-бб.
2. Щербаков А.И., Мдинарадзе М.Г. Основы демографии
и государственной политики народонаселения. Гл.5.
Брак и семья в структуре общества. М., 2005. 77-90-
бб.
3. ?аселение мира. Демографический справочник. Гл III.
Брачный состав. Семейный состав. М., 1989. 105-195-
бб.
|