Тарихи демография

Т?ттiг?л Картаева 
ТАРИХИ ДЕМОГРАФИЯ
О?у ??ралы
Алматы
2008

2
ББК 63.3 
К 41 
?аза? мемлекеттiк ?ыздар педагогика институтыны?
?ылыми ке?есi (?6 хаттама, 28.02.07), ?РБж?М-нi?
?л-Фараби атында?ы ?аз?У жанында?ы республикалы?
О?у-?дiстемелiк бiрлестiгi (?2 хаттама, 8.06.07)
о?у ??ралы ретiнде бекiткен.
Ре?е??е?ттер: 
тарих ?ылымдарыны? докторы, профессор  С.М.М?шiмбаев;
тарих ?ылымдарыны? докторы,  профессор  М.К.Т?лекова;
тарих ?ылымдарыны? кандидаты, доцент   Л.Т.?ожакеева. 
Картаева Т.Е.
Тарихи  демография:  О?у  ??ралы.  –  Алматы:
  ?ур-пресс, 
2008.— 154 с.
ISBN 9965-835-79-9
О?у  ??ралында  тарихи  демография  ?ылымыны?  зерттеу 
нысанасына, ?алыптасу тарихына, терминалогиясына т?сiнiктемелер 
берiледi.  Д?ниеж?зi  халы?тарыны?  к?не  д?уiрлерден  осы 
заман?а  дейiнгi  саныны?  ?суiне,  тарихи  кезе?дерде  даму 
ерекшелiктерiне,  демография  ?ылымыны?  за?дылы?тарына 
то?талады.  Д?ниеж?зiлiк  демографиялы?  факторлар?а  то?тала 
отырып,  ?аза?стан  халы?тарыны?  демографиясына  баса  назар 
аударады. О?у ??ралы жо?ары о?у орындарында тарих маманды?ы 
бойынша о?итын студенттерге арнал?ан. 
К 0503010000  
    00(05)—07
ISBN 9965-835-79-9 
К 41
ББК 63.3
© Картаева Т.Е., 2008
© ?ур-пресс, 2008. 

3
АЛ?Ы С?З
“Тарихи демография” п?нi тарих ?ылымдарыны? негiзгi 
бiр  саласы  ретiнде  студенттерге  демография  ?ылымыны? 
?алыптасу  тарихын,  халы?  динамикасыны?  ?оз?алысын 
о?ытады,  демография ?ылымында?ы халы? ?оз?алысыны? 
зерттеу ?дiстерiн ?амтиды.  
П?ндi о?ытуды? басты ма?саты тарихи демографияны? 
негiзгi даму  кезе?дерiн, ?ылыми терминологиясын, халы? 
?сiмiнi?  динамикасын,  халы?ты?  ??рамын,  миграция 
жа?дайын к?рсету; таби?и ?сiм, туу, ?лiм, жынысты? ж?не 
жас-ты? ??рылымы, отбасы ж?не некелесу к?рсеткiшi сия?ты 
м?селелердi зерделеп, саралау. “Тарихи демография” п?нiнде 
?лем континентiндегi барлы? халы?ты? ?оз?алысы ?амтылады. 
?аза?станны?  тарихи  демографиясына  арнайы  то?талу 
к?зделген.  Т?ркiстан  ?лкесiндегi  ал?аш?ы  статистикалы? 
комитеттер, ?аза?станда?ы демография ?ылымыны? дамуы, 
?аза?стан халы?тарыны? саны, этникалы? ??рамы, жасты? 
структурасы, ?лемдегi ?аза? диаспорасыны? тарихы сия?ты 
м?селелерге басты назар аударылады. 
П?ндi о?ытуда?ы негiзгi к?зделетiн м?селелер:  тарихи 
демография    п?нiнi?  зерттеу  саласына  жан-жа?ты  т?сiнiк 
беру; тарихи демография ?ылымыны? ?алыптасу тарихын 
зерделеу;  тарихи  демография  ?ылымыны?  тарихнамасын 
саралау;  ?лемдiк  демографияда?ы  зерттеулердi  басты 
назар?а алу; ?лем халы?тарыны? ?су динамикасын талдау;  
?аза?станда?ы  демографиялы?  зерттеулердi  талдау; 
демография  ?ылымыны?  терминологиясымен  жан-жа?ты 
танысу;    сана?  н?тижелерiн  арнайы  кесте  негiзiнде  о?ып 
танысу;  халы?аралы?  миграциялы?  ?оз?алыс-тар?а  шолу 
жасау,  талдау;    ?аза?стан  халы?тарыны?  ?леуметтiк-
демографиялы? тенденциясына басты назар аудару. 
?аза? тiлiнде жо?ары о?у орны студенттерiне ?лемдiк 
демография  мен  отанды?  демографияны  байланыстыра 
жазыл?ан  арнаулы  о?улы?  жо?ты?  ?асы.  Сонды?танда 
демография    негiздерiн  ?аза?стан  демографиясымен 
байланыстыра  зерделеу  ?ылыми-практикалы?,  ?ылыми-
танымды?  ?ырынан болсын ма?ызды шара. “?аза?стан – 
2030” стратегиялы? ба?дарламасыны? басты ба?ыттарыны? 
бiрi елiмiздi? хал?ыны? санын ?сiру болып табылады. 2030 

4
жыл?а ?арай ?аза?стан хал?ыны? саны 20 млн. адам?а жетуi 
тиiс.  Демография  м?селесi  ?азiргi  та?да  елiмiздi?  басты  
саясатыны? бiрiне айналып отыр?аны с?зсiз. 
Со??ы  кезде  халы?аралы?  ?йымдар  да  демография 
м?селесiн  нысана?а  алып,  ба?дарламалы?,  стратегиялы? 
??жаттарына  енгiзуде  ?алымдар  мен  зерттеушiлер  де 
экономикалы? дамуды? адами ?лшемiне к?бiрек к??iл б?ле 
бастады. 
О?у  ??ралында  ?лем  халы?тарыны?  ?су  динамикасы 
ежелгi д?уiрлерден осы уа?ыт?а дейiнгi аралы?та ?амтылады. 
?аза?стан  Республикасыны?  со??ы  жылдар  ж?не  ?азiргi 
кезе?дегi  демографиясына  ?атысты  м?лiметтер  ?Р 
Статистикалы?  агенттiгiнi?  дерегiне  ж?не  Б??  Даму 
Ба?дарламасыны? “Адам дамуы есебiне” с?йенiп жазылды. 
О?у ??ралында?ы демографиялы? м?лiметтер кестелермен, 
карталармен ?амтыл?ан.  
Студенттердi?  пайдалануына  ?сынылып  отыр?ан  б?л 
о?у ??ралы “Тарихи демография” п?нiнен о?ылып ж?рген 
д?рiстер негiзiнде жазылды.
Автор

5
§1. ДЕМОГРАФИЯ ?ЫЛЫМЫ: ЗЕРТТЕУ 
САЛАСЫ МЕН ?ДIСТЕРI
Демография  (грек  с?зiнен  алын?ан:  demos  –  халы?, 
qrapha – жазамын, сипаттаймын деген ма?ынаны бiлдiредi) 
халы?ты? санын, ?оныстануын, орналасу ты?ызды?ын, халы? 
динамикасын, я?ни ?суi мен кемуiн, к?шiп-?ону к?рсеткiштерiн, 
??рамын,  некелесу  мен  ажырасу  к?рсеткiштерiн,  жасты? 
ж?не  жынысты?  структурасын  зерттейтiн  ?ылым.    Ке? 
ма?ынада ал?анда, халы?ты? осы ерекшелiктерiн сан жа?ынан 
зерттейтiн ?ылым саласы.  М?нда е? алдымен халы?ты? санын 
?ылыми ?йымдастырыл?ан статистика жолымен есептеу ?дiсi 
ке? ?олданылады. 
Демографияда статистикалы? ?дiстердi? ерекше зор р?л 
ат?аратынды?ы себептi, кейбiр ?ылымдар демография мен 
демографиялы? статистиканы бiр-бiрiмен ??сас ?ылымдар деп 
есептейдi. Бiра? демография ??ымыны? мазм?ны ана-??рлым 
ке?, оны? ?зiне т?н дербес мiндеттерi бар, ол халы?ты? дамуы, 
?суi  саласында?ы  байланыстылы?ты,  за?дылы?ты  ашуы 
керек, б?л ?шiн ?стем ?о?амды? ?атынастарды ескере отырып, 
статистикалы?  деректердi  негiзге  алу?а  тиiс.  Демография 
халы?ты зерттейтiн барлы? ?ылымдар?а ?ажеттi материалдар 
бередi. 
Демографиялы? статистика, халы? статистикасы — 
белгiлi бiр ел, территория халы?тарыны? санын, ??рамын, 
орналасуын ж?не ?оз?алысын немесе оны? жекеленген тобын 
сипаттайтын деректердi жинау?а, ??деуге, баяндау?а ж?не 
талдау?а  статистикалы?  т?сiлдi  ?олданумен  айналысатын 
статистика  саласы.  Демографиялы?  статистика  халы?ты? 
тууын, ?луiн, некеге отыруын, бiр жерден екiншi жерге ?оныс 
аударуыны? санды? н?тижесiн аны?тайды. Халы?ты? саны, 
оны? ??рамы мен орналасуы ж?нiндегi е? д?л ж?не егжей-
тегжейлi деректердi халы? сана?ы бередi. Сана? аралы?ында 
халы?ты?  саны,  оны?  тапты?  ж?не  жасты?,  жынысты? 
??рамы арнайы есептеулер ар?ылы аны?талады. 
Халы?ты?  тууы,  ?луi,  некелесуi,  ажырасуы  ж?нiндегi 
деректердi  АХАТ  (азаматты?  хал-жа?дай  актiлерiн 
тiркеу) орындарында, ал халы?ты? к?шiп кетуi мен к?шiп 
келуiн  миграциялы?  полиция  органдарында  тiркеудi? 
н?тижесiнде  аны?тайды.  Демографиялы?  статистика 

6
халы? сана?ыны? принциптерiн аны?тап, оны ?зiрлеу мен 
ж?ргiзудi  ?йымдастырады,  сана?  ба?дарламасын  жасап, 
?орытындысын шы?арады, халы?ты? к?нделiктi есебiн алуды 
?йымдастырып, оны? ?орытындысын талдайды, халы?ты? 
саны мен ??рамын есептейдi, туу мен ?лiмнi? к?рсеткiшiн, 
халы? ?сiмiнi? к?рсеткiшiн, ?мiр ?за?ты?ыны? к?рсеткiшiн 
халы?  ты?ызды?ыны?  к?рсеткiшiн  есептеудi?  т?сiлдерiн 
жасайды. Демографиялы? статистиканы? к?рсеткiштерiнi? 
халы? ?суiнi?  келешегiн зерттеуде ма?ызы зор. 
Демография  ?ылымы  тарих,  экономика,  ?леуметтану, 
?леуметтiк психология, география, этнология ?ылымдарымен 
ты?ыз байланысты. 
Демографияда?ы диалектикалы? ?дiс бойынша саралау 
жасау  халы?  ?сiмi  мен  ?оз?алысы  м?селесiне  ?леуметтiк-
экономикалы?, саяси, м?дени, за?, дiн, таби?ат факторларыны? 
(??р?а?шылы?, жер сiлкiнiсi, ??йын, сел т.б.) ?серiн жан-
жа?ты ?арастырады. 
Тарихи  демографияда  халы?тар  ?оз?алысы  тарихи 
кезе?дер  бойынша,  халы?  ?суi  мен  кемуi  тарихи  процесс 
ретiнде  ?арастырылып,  адам  тарихыны?  эволюциясы 
дамуы ж?не демографиялы? динамиканы? ?асырлар бойына 
?алыптасуы зерттелiнедi. 
Экономикалы?  факторлар  –  т?р?ындарды?  ?леуметтiк 
т?рмысыны? к?рiнiсi ретiнде демографияны? негiзгi а?ымдарына 
?сер ете отырып,  туу к?рсеткiшiнi? т?мендеуiне, ?лiм, неке, 
миграция    т.б.  к?рсеткiштердi  аны?тайды. Экономикалы? 
демография ?дiстерi халы?ты т?рмысты? жа?ынан ?амтамасыз 
етудегi капитал салымдарыны? к?лемiн аны?тайды. 
  Демография  ?ылымында  математикалы?  ?дiстi 
?олдануды?  ма?ызы  ерекше,    математикалы?  талдау  
халы?тар ?оз?алысыны? на?ты аны?тамасын, на?ты санын, 
?згерiстерiн, орташа к?рсеткiштерiн аны?тау?а ж?не болжам 
жасау?а ?олданылады. 
  Халы?ты?  демографиялы?  мiнез-??л?ын  зерттеу 
?леуметтiк  психология?а  ж?гiнсе,  халы?ты?  денсаулы? 
к?рсеткiшiн  аны?тау  ?леуметтiк  гигиена?а  байланысты. 
Халы?ты? ?о?амда?ы мiнез-??л?ы ???ы?ты? нормалармен 
аны?талады. 
Сондай-а? демографияда ?рт?рлi буын ?кiлдерi ?шiн жас 
айырымы к?рсеткiшiн жасау ар?ылы, сол уа?ытта?ы даму-

7
??лдырау  за?дылы?тарын  к?рсететiн  гипотикалы?  ?рпа? 
?дiсiн; адамдарды? на?тылы буыныны? дамуын зерттеу ?шiн 
когорт ?дiсiн ?олданады. 
Демографияны?  мiндеттерiнi?  бiрi  халы?ты?  ?дайы 
?згерiс за?дылы?тарын зерттеу негiзiнде мемлекет тарапынан 
ж?ргiзiлетiн демографиялы? саясат негiздерiн т?жырымдау 
болып табылады.
Д?ниеж?зiлiк  демографиялы?  статистикада  халы? 
орналасуын территория?а б?лгенде, iрi айма?тар?а б?лiп алу 
?дiсi ?алыптас?ан. Мысалы, Еуропа, Азия, Африка, Америка, 
Австралия ж?не М?хит аралдары халы?тары.
“Демографиялы? энциклопедиялы? с?здiктi” негiзге ала 
отырып, демографиялы? ?ылымдар ж?йесiн  келесiдегiдей 
салалар?а  б?луге  болады.  1.  Теориялы?  б?лiм:  теориялы? 
демография;  тарихи  демография;  жалпы  демография; 
экономикалы?  демография;  ?леуметтiк-демографиялы? 
?оз?алыстарды  модельдеу.    2.  Т?р?ындар  санын  зерттеу 
?дiстерi мен халы? саныны? деректерi: математикалы? ?дiс; 
статистикалы? ?дiс; ?леуметтанулы? ?дiс; графоаналитикалы? 
?дiс; т?р?ындар картографиясы.  3. Айма?ты? демография. 
4.  ?олданбалы  демографиялы?  зерттеу.  5.  ?леуметтiк-
демографиялы?  болжамдау.  6.  Демографиялы?  саясатты? 
теориялы? негiзi. 
1.1 Демография ?ылымыны? ?алыптасуы
Демография  ?ылымы  ерте  кезден  бастау  алады. 
Демографиялы? факторларды? ма?ызы ?ркениет дамуыны? 
ал?аш?ы  кезе?дерiнде-а?    ?о?амды?  ой-пiкiрлердi 
?алыптастыра  бастады.  Ежелгi  д?ние  ?асырларыны? 
ойшылдары т?р?ындар мен ?орша?ан ортаны? ?атынастары 
туралы  оптималды  ??ымдарды  ?алыптастырды.  Ежелгi 
антика  кезе?iнi?  к?рнектi  философтары  Платон  мен 
Аристотель т?р?ындар туралы ойларында оларды? саныны? 
кемуi м?селесiне басты назар аударып, халы?ты? ?здiксiз 
?суi ж?не халы? ?оз?алысы м?селесiн к?тердi. Ежелгi Римде 
б.э.д. 435 жылдан “цензы”  т?рiндегi халы? сана?ы ?немi 
ж?рiп т?р?ан. Б?л кездегi сана? негiзiнен ересек ер адамны? 
санын бiлу ма?сатында ж?ргiзiлiп, жалпы халы? санынан 

8
толы?  м?лiмет  бермесе  де,  демографиялы?  зерттеулердi? 
бастамасы болды.
 Б.э. д. V ?. Египеттегi халы? ж?нiндегi м?лiметтердi сана? 
пара?тары бередi. Сана? халы?ты? жынысты? (ерлер, ?йелдер), 
жасты? (балалар, жас?спiрiмдер, к?рiлер), ?леуметтiк (бай, 
кедей) жа-йынан м?лiметтер берген.  Ал Шы?ыс ойшылдары 
арасында халы? ты?ызды?ын, халы? саныны? ?згеруiн танып 
бiлуге ??штарлы?  б.э.д. VI-III ??. бастап-а? ?алыптасты. Ежелгi 
?ытайда Конфуций “т?р?ындар оптимумы” ??ымын дамытып, 
жер сапасы мен т?р?ындар саны арасында?ы “пропорцияны?” 
(те?сiздiктi?)  б?зылуы  белгiлi  бiр  ?иыншылы?тар?а  ?кеп 
со?атынды?ын айтты. Египет, Месопотамия, ?ндiстан, ?ытай, 
Жапония  мемлекеттерiнде халы? сана?ы негiзiнен ?скердi 
ны?айту ма?сатында ж?рген. 
Орта  ?асырларда  демографиялы?  ой-пiкiрлер  одан  ?рi 
дамып, идеологтар халы?ты? ?сiмi ?ндiрiстiк к?рсеткiштердi 
басып  кеткен  жа?дайда,  халы?ты  ?леуметтiк  жа?ынан 
кедейшiлiкке ?кеп тiрейдi, - дедi. V–ХVII ??. халы? сана?тары 
жайында?ы м?лiметтер ?рт?рлi. Франция, Италия, Германия, 
Ватикан, Византия князьды?тарында миграциялы? тiркелу 
пара?тары  ?алыптас?ан.  Онда  жасы,  жынысы,  ?лты, 
?леуметтiк жа?дайы, т?ра?ы отбасылы? жа?дайы, отбасында?ы 
адам саны к?рсетiлген. 
Еуропада  демография  ?ылымыны?  негiзiн  сал?ан 
а?ылшын ?алымы Джон Граунт (1620–1674 жж). Ол ал?аш 
рет Лондонда?ы тiркелген адам ?лiмдерiнi? бiрнеше жылды? 
жазбалары  негiзiнде  халы?  арасында?ы  ?лiм  к?рсеткiшiн, 
оны? за?дылы?тарын ашу?а тырыс?ан. Одан ?рi  а?ылшын 
?алымдары  У.  Петти  ж?не  Г.  Кинг,  француз  ?алымы  А. 
Депарсье халы?ты? экономикалы? хал-ахуалын зерттесе, 
ХVIII ?-да халы? ?сiмiн математикалы? ?дiстердi ?олдану 
ар?ылы  голланд  ?алымы  В.Керсеб,  швед  ?алымы  П.В. 
Варгентин,  ресейлiк  Л.Эйлер  жал?астырды.  1640  жылдан 
бастап Еуропада Орталы? Статистикалы? бас-?армалар ??рыла 
бас-тады. Статистикалы? есеп пара?тарында халы? сана?ы 
кезiнде ?р адам ж?нiнде т?мендегiдей м?лiмет жина?талады: 
жасы, жынысы, ?леуметтiк жа?дайы, некелесуi, бала саны, 
т?ра?ы, ?ай жерден келгенi, бiлiмi, к?шiп келу себебi. 
ХVIII ?асырды? бiрiншi жартысында  а?ылшын ?алымы 
Т.Р.Мальтус  ?зiнi?  белгiлi  “Т?р?ындар  туралы  за?ны?  

9
?о?амды? жа?дайды к?теруге ?атысы” атты памфлетiнде со?ыс, 
эпидемия, некесiздiк т.б. ?леуметтiк-саяси факторлар т?р?ындар 
арасында?ы ?леуметтiк дисгормонияны? басты себебi, - деп 
к?рсеттi. “Демография” с?зi ?ылыми термин ретiнде 1855 
ж. француз ?алымы А.Гийяр ?зiнi? “Адам статистикасыны? 
элементтерi немесе салыстырмалы демография” атты е?бегiнен 
кейiн ?ылыми айналым?а ендiрдi. 1872 жылы Санкт-Петербургте 
?ткен  Халы?аралы?  статистикалы?  конгрестен  бастап 
“демография” ?ылыми термин ретiнде ?абылдан?ан. 
Бiрiккен  ?лттар  ?йымы  1949  жылдан  берi  а?ылшын 
ж?не француз тiлдерiнде  “Демографиялы? жылнама” деп 
аталатын халы?аралы? аны?тамалы? басылымды т?ра?ты 
т?рде  шы?арып  т?рады.  Онда  Б??-на  м?ше  елдердегi 
демографиялы?  ахуалы  туралы  а?параттар  жарияланады. 
Сондай-а? ?лем хал?ыны? саны мен оны? негiзгi орналасу 
айма?тары ж?нiнде ?орытындылар жасалады. Демографиялы? 
??былыстарды есепке алуды? ж?не талдауды? ?дiстемелiк 
н?с?аулары берiлiп  т?рады. Жылнаманы? ?рбiр кезектi саны 
белгiлi бiр демографиялы? та?ырып?а арналады. Мысалы, 
таби?и  ?сiм,  халы?ты?  орналасу  географиясы,  ?лтты? 
??рамы, халы? сана?тары, неке м?селелерi, к?шi-?он т.с.с. 
?аза?станны?  демографиялы?  к?рсеткiштерi  ж?нiндегi 
материалдар  жылнаманы?  ТМД  немесе  Орталы?  Азия 
елдерiне арнал?ан беттерiнде жары? к?рiп келедi.
?аза?станда?ы  демографиялы?  процестердi  тарихи-
?леуметтiк  т?р?ыдан  ?арастыр?ан  ал?аш?ы  зерттеулер 
?атарына ?.Б?кейхановты?, М.Шо?айды?, М.Тынышпаевты? 
деректерiн  айту?а  болады.  ?.Б?кейханов  1897  жылдан 
бастал?ан ауылшаруашылы?ы сана?ына ?атысып, Ф.Щербина 
баста?ан экспедиция ??рамында ж?мыс iстеген. Сондай-а?, 
КСРО ?А-ны? антропологиялы? экспедициясына ?атысып, 
Ма??ыстау,  ?стiрт  ??iрiнде  зерттеулер  ж?ргiзiп,  сол 
жердегi  жергiлiктi  ру-тайпаларды?  санын  аны?тау?а  к?ш 
сал?ан. М.Тынышпаев ?зiнi? “Материалы к истории киргиз-
кайсацкого народа” атты е?бегiнде 1917 жыл?ы ?аза?стан 
ж?не  Орта  Азия  елдерiндегi  халы?  санын  к?рсетедi,  1924 
ж.  “Сана”  журналыны?  ?2-3  сандарында  статистикалы? 
деректер жариялайды.
ХIХ–ХХ  ?асырды?  бас  кезiндегi  патша  ?кiметiнi? 
?оныстандыру саясатына байланысты ж?рген миграциялы? 

10
а?ымдарды  зерттеуге  ?.А.Алексеенко,  Е.Б.Бекмаханов, 
П.Г.Галузо,    А.Б.Т?рсынбаев  сия?ты  т.б.  ?алымдар  ?з 
?лесiн ?осты. Тарихи-демографиялы? м?селелердi саралау 
Ж.Б.?бiл?ожин, М.Б.Т?тiмов зерттеулерiнде, А.?. Алексеенко, 
М.Х.Асылбеков, ?.Е.Бекмаханова, А.Б.Галиев, М.?.?озыбаев, 
В.В.Козина,  ?.З.Такижбаева,  С.?йтiмбетов,  А.?алыш  т.б. 
?алымдарды? ?ылыми е?бектерiнде  ?амтыл?ан. 
С.А.Ковалев, О.Р.?азарев, ?.Ф. Голиков, Б.Я. Двоскин, 
У.М.Искакова,  М.Д.Спектор  сия?ты  т.б.  ?алымдар 
?з  е?бектерiнде  ?аза?стан  т?р?ындарыны?  орналасу 
географиясын  сарала?ан.
1.2 Демографиялы? процестер ?згерiстерiнi? ?лшем 
коэффи?ие?ттерi
Демографиялы?  коэффициенттердi  пайдалану,  оларды 
салыстыру  т?сiлдерi  —  демографияны?  ?зiндiк  зерттеу 
?дiстерiнi? бiрi. Демографиялы? коэффициенттер — халы? 
?оз?алысында?ы  ?згерiстердi?  жалпы  немесе  орташа 
к?рсеткiшiн  аны?тайтын  ?лшем.  Т?р?ындар  адамдардан 
??ралса,  демографиялы?  к?рiнiстер  адамдар?а  ?атысты 
фактiлерден т?рады. Сонды?танда демографиялы? ба?ылау-
ларды?  барлы?ы  халы?ты?  жалпы  санына  байланысты. 
Демографиялы?  коэффициенттер  математикалы?  зерттеу 
?дiстерi ар?ылы шешiледi.   
Демографиялы? коэффициенттер шы?аруды? т?рлерi:
Жынысты?  коэффициент  к?рсеткiшi  (100  адам?а 
ша??анда)
; м?нда?ы Z
n
-жынысты? к?рсеткiш
а- ерлер саны; b-?йелдер саны.
; Z
а
-100 ?йелге ша??анда?ы ерлер саны
; Z
в
- 100 ерге ша??анда?ы ?йелдер саны.
Бiр  жынысты?  барлы?  халы?  санына  ша??анда?ы 
коэффициентi:

11
; 
; 
;    м?нда?ы  R
n     
-  жынысты? 
коэффициент;    А-ерлер  ?лесi;    В-?йелдер  ?лесi; 
С-т?р?ындарды? жалпы саны; R
А
-ерлер коэффициентi; R
В 
- 
?йелдер коэффициентi.
?мiр с?рудi? орта жасын аны?тау коэффициентi
;  м?нда?ы  l
x+n
 - ?мiр с?ру-дi? 
на?ты жасына дейiн, я?ни n туыл?аннан х ?лiм жасына  дейiн 
?мiр с?ргендер саны; (l
x
 – l
x+n
)осы аралы?та ?лiп,   орта жас 
?мiр с?рген адамдар саны
Балалар арасында?ы ?лiм к?рсеткiшiн аны?тау
;    q
x
-?лiм  ?аупi;    a-екi  сана? 
арасында?ы интервал (мыс. 1899-1999=10 жыл); N
1
-ал?аш?ы 
сана?  кезiндегi  тiркелген  балалар  саны;  N
2
-екiншi  сана? 
кезiндегi  тiркелген  балалар  саны; O
2
-екiншi сана? кезiнде 
кiрмей  ?ал?ан  (туыл?ан,  бiра?  шетiнеп  кеткен)  балалар  
саны.
Туу к?рсеткiшiн тууды? жалпы коэффициентi  аны?тайды. 
Жалпы коэффициент бiр жылда тiрi туыл?ан балаларды? сол 
жыл?ы халы?тарды? орта санына ?атынасын к?рсетедi.
;  м?нда?ы  F
20-24
  -тууды?  жасты?  коэф-
фициентi; N
20-24  –  
жыл сайын туатындар саны; 
F
20-24
 -ту?ан ?йелдердi? орта саны
Туыл?андар саны к?рсеткiшi
?орытындылау барысында N
15-19
, N
20-24
 т.б к?рсеткiштерiн 
f  ж?не  F  функциясыны?  ма?ыздылы?ына  ауыстырамыз.  
Мысалы:

12
Тууды? суммарлы коэффициентi
; 
  -тууды?  суммарлы  коэффициентi; 
N-  со??ы  бесжылды?та?ы  туу  к?рсеткiшi;    -  орта  саны 
(средневзвещенное значение);  -тi? салма?ты? коэффициентi 
f коэффициентiне те?. 
?лiм  к?рсеткiшiн аны?тау
;  м?нда?ы х- к?рiлiктен, таби?и ?луге дейiн 
?мiр  с?рген  жаста?ы  ?лiм  жасы  (мысалы,    75-80  жаста); 
d
x
- ?арастырылып отыр?ан жастарды? (мысалы,  75-80 жас 
аралы?ы) х ж?не х+1 аралы?ында?ы, ал?аш?ы жылында?ы 
саны мен тiрi ж?ргендердi? саныны? айырмашылы?ы; n-х 
жасына дейiнгi ?мiр с?рген жасы (мысалы, 75 жас).
Миграция сальдосы
; м?нда?ы М- таза миграция к?рсеткiшi; 
P
0
- миграция  а?ымыны?       бастап?ы кезiндегi к?рсеткiшi; 
P
1 
- миграция   а?ымыны? со??ы кезiндегi т?р?ындар саныны? 
к?рсеткiшi; N - т?р?ындар саны;  D - ?лгендер саны. 
Эмиграцияны? жылды? орта коэффициентi
; Е
q
-эммигранттар (кеткендер саны)
Эмиграция жо?ары бол?ан жа?дайда таза миграция?а 
керi ?сер етедi
;  м?нда?ы q-халы? тобы
Иммиграцияны? жылды? орта коэффициентi
; P
q
-халы? тобыны? екi сана? арасында?ы орташа саны;  
a-жылдар арасында?ы интервал; l
q
-иммигранттар (келгендер 

13
саны).
Миграциясыз ?лiм ?аупi
;  м?нда?ы nqx- ?лiм ?аупi;  V
x
- ?зiнi? ?мiр 
с?ру шегiне дейiн, я?ни х жасына дейiн ?мiр с?ргендер саны 
ж?не сол жаста?ы к?рiлер саны;  ND
x
-зерттеуге ал?ан топта?ы 
х ж?не х+n жасы аралы?ында?ы ?лгендер саны.
Миграция бол?анда?ы ?лiм ?аупi
; м?нда?ы  -(иммиграция)-х ж?не х+n 
жасы аралы?ында на?ты бiр жаста к?шiп келгендер саны; 
nE
x
- (эмиграция)-осы жаста к?шiп кеткендер саны.
К?шi-?он ?ар?ындылы?ыны? жалпы коэффициентi
К?шi-?он айналымы ?ар?ындылы?ыны?  коэффициентi
К?шi-?он тиiмдiлiгiнi? коэффициентi
;  м?нда?ы Р- келгендер саны; W-кеткендер 
саны; М-к?шi-?он ?алды?ы (к?шi-?он сальдосы ); P-W-?а те?, 
Q-к?шi-?он к?лемi P+W-?а те?.  
С?ра?тар:
1.  Демография ?ылымыны? зерттеу нысанасы. 
2.  Демография ?ылымыны? негiзгi ?дiс-т?сiлдерi.
3.  Демография  ?ылымы  ?ай  уа?ыттардан  бастап 
?алыптасты? 

14
4.  Еуропада  демография  ?ылымын  ал?аш  зерттеген 
кiмдер?
5.  ?аза?станда демография ?ылымыны? ?алыптасуына 
кiмдер атсалысты?
?дебиет:
1.   Демографический энциклопедический словарь. - М., 
1985.
2.  Историческая демография: новые подходы, методы, 
источники. М., 1992.
3.   Историческая  демография:  проблемы,  суждения, 
задачи. М., 1989.
4.   Гали А.Б., Калышев А.Б., Каражанов К.С. История 
переписей населения и этнодемографические процессы 
в Казахстане. Алматы, 1998.