§8. ?АЗА?СТАН ХАЛЫ?ТАРЫНЫ?

92
м?лiметтер  бойынша  ?аза?станда  ?мiр  с?рудi?  орташа 
м?лшерi 67 жастан аспайды. Жекелеп ал?анда ерлердi? орташа 
?мiр с?ру жасы  58,5 жас, ?йелдердi? орташа ?мiр с?ру жасы 
69,9 жас. Ерлердi? орташа ?мiр с?ру жасыны? т?мендiгi ерлер  
арасында ?лiмнi? жо?ары болуымен байланысты.   
?азiргi  та?да?ы  ?аза?стан  демографиясыны?  басым  
ма?саттарыны?  бiрi  адамдарды?  ?мiр  с?ру  ?за?ты?ын 
арттыру, я?ни 2015 жыл?а ?арай туыл?ан кездегi болжалды 
?мiр с?ру ?за?ты?ын 1987 жыл?ы е? жо?ары де?гейге – 70,5 
жас?а  ?айта  жеткiзу.  Болжам  бойынша,  адамдарды?  ?мiр 
с?ру ?за?ты?ы 2020 жыл?а ?арай – 72,5 жас?а, 2030 жыл?а 
?арай – 75,5 жас?а ?зара т?седi.
1998  жылы  1000  тiрi  туыл?ан  бала?а  21,9  ?лi  туыл?ан 
баладан, 1999 жылы 1000 тiрi туыл?ан бала?а 20,1 ?лi туыл?ан 
баладан келдi, ал 2000 жылды? ал?аш?ы жетi айында 1000 
тiрi  туыл?ан  бала?а  19,6  ?лi  туыл?ан  баладан  келiп,  аз  да 
болса бала ?лiмi т?мендедi.  Аурудан ?лу к?рсеткiшi де со??ы 
жылдары т?мендеп келе жатыр. 
Елiмiзде бала тууды? к?рсеткiшi  со??ы жылдары ?сiп 
келе жатыр. 2000 жылды? ал?аш?ы жетi айында 131,2 мы? 
бала д?ниеге келдi. Б?л к?рсеткiш 1999 жыл?а ?ара?анда 5,9%-
?а арты?. Статистика Агенттiгiнi? м?лiметi бойынша, 2002 
жылы тек Алматыда 20 000 бала (2001 жылмен салыстыр?анда 
2000 бала?а арты?),  2003 жылы тек ?а?тарда елiмiзде 20 мы? 
бала, 2005 жылы 291 400,  2006 жылы 302 000 бала туыл?ан.  
Б?л ал?а iлгерiлеушiлiк халы?ты? ?леуметтiк-экономикалы? 
хал-ахуалыны? жа?сара бастауымен, Мемлекеттi? “Халы? 
денсаулы?ы”  ба?дарламасымен,  т?рлi  аурулар?а  ?арсы 
вакцинациялар  егумен  де  байланысты.  Республикалы? 
бюджеттен 2003 жылы хылы? денсаулы?ы саласына 10 млрд, 
2004-2005 жж. 15 млрд-тан ?аржы б?лiнген. Дегенменде 2006 
жыл?ы со??ы м?лiмет бойынша ?аза?станда бiр ?йелге – 1,82 
баладан келiп отыр, орта есеппен, я?ни 2 бала?а да жетпейдi. 
Б?л ?рине ?аза?стан ?шiн т?мен к?рсеткiш. Демографтарды? 
д?лелдеуiнше, ?аза?станда 18 – 29 жас аралы?ында бiр адам?а 
0,54; 30 – 39 жас аралы?ында бiр адам?а 1,67; 40 – 49 жас 
аралы?ындарда бiр адам?а 1,92 баладан келедi, ал 50 жастан 
жо?ар?ылар арасында орта есеппен бiр адам?а 2,31 баладан 
келедi. 
Мамандарды?  демографиялы?  болжамы  бойынша, 

93
?аза?станда бала саныны? к?рт к?беюi 2017-2018 жылдары 
бай?алуы м?мкiн деп отыр. Болжам к?рсеткiшi бойынша 2010 
ж. - 372,6 мы?, 2015 ж. – 378,9 мы?, 2020 ж. – 338,8 мы?, 2025 
ж. – 313,8 мы?, 2030 ж. – 335,0 мы? бала туылуы м?мкiн. 
Халы?ты?  демографиялы?  ?сiмiне  отбасылы?-неке 
?атынастары да ?сер етедi. 2000  жылды?  ал?аш-?ы жетi 
айында некелескендер саны 1999 жыл?а ?ара?анда 9,6 %-?а 
?стi. ?аза?станда 1991 жылы 1000 адам?а некелесу саны 10,1 
болса, 1996 жылы – 6,6, 2001 жылы – 6,3 бол?ан. 
Демограф  ж?не  саясаттанушы  ?алымдарды?  па-
йымдауынша,  ?аза?стан  халы?тарыны?  таби?и  ?сiмiнi? 
процесiне  53%  -  денсаулы?,  19%  -  экология-лы?,  17%  -   
экономикалы?, 11 % - бас?алай факторлар ?сер етедi.
Халы?ты?  ?сiмi  ана  мен  бала  денсаулы?ына  ты?ыз 
байланысты. ?азiргi кезде елiмiзде 100 ?йелге 20 денсаулы?ы 
жа?сы ?йелден келедi. ?аза?стан ?йелдерiнi? 60 %-ы анемия?а 
шалды??ан. 1998 жылы 72 ?йел бала табу ?стiнде ?аза бол?ан. 
Ана денсаулы?ына керi ?сер ететiн факторды? бiрi – жасанды 
т?сiк. ?азiргi кезде елiмiзде 1000 ?йелге 45,1 жасанды т?сiк 
жасат?ан  ?йелден  келедi.  1993-1999  жылдар  аралы?ында 
елiмiзде 1 млн. 415 жасанды т?сiк тiркелген екен.
1989  жыл  мен  1999  жыл  аралы?ында  ?аза?станны? 
демографиялы?  тенденциясында  елеулi  жасты?  ж?не 
жынысты?  ?згерiстер  бай?алды.  0-15  жас  аралы?ында?ы 
балалар  арасында  адам  саны  16%-?а  ?ыс?арды.  16-60 
жаста?ылар арасында?ылар саны 5%-?а ?ыс?арды. Оларды? 
2/3 б?лiгiн ерлер ??райды. Керiсiнше 60 жастан жо?арылар 
саны ?стi. 1989 жылы 65 жастан жо?арылар халы?ты? 5,4%-н 
??раса,  1999  жылы  6,7%-н  ??рады.    ?йелдер  саны  ерлер 
санынан 1,8%- ?а арты? болып отыр. 
1999  жыл?ы  м?лiмет  бойынша,  ?аза?стан  хал?ыны? 
жасты? структурасы келесiдегiдей ?алыптасты. Балалар мен 
жас?спiрiмдер халы?ты? 28,6%-н, 15-59 жас арасында?ылар 
60,7%-н,  60  жас  ж?не  одан  жо?арылар  10,7%-н  ??рады. 
Елiмiзде  24  жас?а  дейiнгiлер  арасында  ерлер  саны,  25 
жастан жо?арылар арасында ?йелдер саны басым. М?ндай 
диспропорцияны?  болуы    со?ыс  жылдарыны?  ?серiнен, 
эмиграциямен,  бала  тууды?  т?мен,  ?лiмнi?  жо?ары 
к?рсеткiшiмен  байланысты.  ?азiргi  кезе?де  ?аза?стан 
1000 адам?а ша??анда 16 жас?а толма?андар коэффициентi 

94
жа?ынан 138-шi орыннан к?рiнедi.
Ауыл адамдарыны? арасында да ерлерге ?ара?анда ?йел 
адамдарды?  саны  басым.  1889  жыл?ы  сана?та  ?аза?стан 
бойынша ауыл адамдарыны? 49,6%-н ерлер, 50,3%-н  ?йелдер, 
ал 1999 жылы 49,9%-н ерлер, 50,1%-н ?йелдер ??ра?ан, я?ни 
1989 жылы ауылды? 1000 ?йелге 984 ер адамнан, 1999 жылы 
997 ер адамнан келген. 
1989 жылы ?ала хал?ыны? саны 9,432 млн.  адам, ауыл 
хал?ы – 7,067 млн. адам, 1999 жылы ?ала хал-?ы 8,327 млн. 
адам,  ауыл  хал?ы  –  6,576  млн.  адам  болды.  Б?л  м?лiмет 
урбанизацияны? басымды?ын к?рсетедi. Республика iшiнде 
?оныстану ж?мыс к?зiнi? болуы, жала?ыны? жо?ары болуы 
себептi Алматы ?., Астана ?., Алматы, А?мола, Ма??ыстау 
облыстарында басым. Ал к?шiп кету экологиялы? жа?дай?а 
байланысты  Шы?ыс  ?аза?стан,  ?ызылорда,  О?т?стiк 
?аза?стан облыстарында басым.
?аза?станны? 2030 жыл?а дейiн ?ркендеу стратегиясыны? 
басты  ба?ыттарыны?  бiрi  мемлекетiмiздi?  хал?ыны? 
?сiмiне ма?ызды к??iл б?лу. Б?л стратегияда ал?а ?ойыл?ан 
ма?сатты? бiрi – 2030 жыл?а ?арай ?аза?стан хал?ыны? санын 
20  млн.  адам?а  дейiн  жеткiзу.  ?рине  м?ндай  к?рсеткiшке 
жетудi?  жолдары  бала  туу  к?рсеткiшiнi?  ?суiмен,  халы? 
денсаулы?ыны? жа?саруымен ж?не миграция потенциалымен 
ты?ыз байланысты.
С?ра?тар:
1.   1989  жыл?ы  сана?  н?тижесiндегi  балалар  мен 
жас?спiрiмдер ?лес салма?ы.
2.   1999 жыл?ы сана? н?тижесi: ?аза?стан халы?тарыны? 
кему себептерi?
3.   ?Р халы? денсаулы?ыны? потенциалы ?андай?
4.   1989–1999 жылдар?ы. ?Р халы?тарыны? орташа ?мiр 
с?ру жасыны? к?рсеткiшi.
5.   1989-1999  жылдар?ы  сана?  н?тижелерiндегi    ?Р 
халы?тарыны? жасты?, жынысты? структурасында?ы 
?згерiстер.

95
?дебиет: 
1.   Численность  и  размещение  населения  в  РК.  Итоги 
переписи населения 1999 г. в РК. I-II тома.  Алматы, 
2000.
2.   Адам дамуы туралы есеп. ?аза?стан – 2005. Алматы, 
2005.
3.   Современная демографическая ситуация в Казахстане. 
Алматы, 2004.
4.   Т?тiмов М., ?лиев Ж.  Дербестiгiмiз – демографияда. 
Алматы, 1999. 
 §9. ?АЗА?СТАН ДИАСПОРАЛАРЫНЫ? 
 ?АЗА?СТАН ТЕРРИТОРИЯСЫНА 
?ОНЫСТАНУ ТАРИХЫ, ДЕМОГРАФИЯСЫ
Б?гiнгi  та?да  мемлекетiмiзде  т?ратын  орыс,  украин, 
белорус,  поляк,  ингуш  сия?ты  ?рт?рлi  ?лттар  мен  топтар 
?аза?стан  жерiне  ?р?илы  заманда,  ?рт?рлi  жа?дай?а 
байланысты  келiп  ?оныстан?ан.  ?аза?  жерiне  бас?а  ?лт 
?кiлдерiнi?  ?оныстануы  Кiшi  ж?з  ?аза?тарыны?  Ресейге 
?осылу кезе?iнен кейiн бастау ал?ан. ?аза? жерiне ал?аш 
елшiлер, сенiмдi ?кiлдер, ?скерилер келiп, жан-жа?ты ба?ылау 
жасай бастады. Ресейдi? отаршылды? саясатын толы??анды 
iске асыру н?тижесiнде ?скерилер ?аусыра бекiнiстер салып, 
олар кейiн Верный, Петропавл, А?мола, К?кшетау сия?ты 
елдi мекендерге айналды. ?аза? жерiне т?пкiлiктi орны?у?а 
орыс шаруалары к?шiрiлiп, к?шпелi ?аза?тарды? ш?райлы 
деген жерлерiне ?оныстандырылды. Азамат со?ысынан кейiн 
орыс  шаруаларыны?  жаппай  ?оныстануы  то?тап,  славян 
тектес  халы?тар  ?ндiрiстiк  ж?не  ?алалы?  орталы?тарда 
шо?ырланды.
Халы?тарды?  ?аза?стан?а  келiп  ?оныстануыны? 
?лкен бiр кезе?i – ?аза?стан?а арнайы к?шiрiлген немесе 
депортациялан?ан халы?тар тарихымен ты?ыз байланысты.  
1937 жылды? к?зiнен тоталитарлы? саясатты? ??рбанына 
айнал?ан  т?тас  халы?тар  ?з  ж?ртынан  ?аза?  жерiне 
к?штеп к?шiрiлдi. Атап айт?анда, 1937 жылы ?аза?стан?а 
Маньчжурия ?лкесiнен 102 корей ?оныс аудару?а м?жб?р 

96
болды. 1938–1944 жылы ?аза? жерiне Кавказдан ингуштар, 
чечендер,  балкарлар,  ?арашайлар,  ?арате?iздi?  солт?стiк 
жа?алауынан ?ырым-татарлары, месхед-т?рiктер, поляктар, 
балкарлар,  к?рдтер,  Едiл  бойынан  немiстер,  1947–1952 
жылы мы?да?ан латыштар, эстондар, батыс украиндар ?аза? 
жерiне зорлы?пен к?шiрiлiп, т?пкiлiктi ?оныстандырылды. 
1953–1955 жылы Ты? игеру деген желеумен ?аза?стан жерiне 
?зге ?лттарды? миллионда?ан ?кiлдерi к?шiп келдi. С?йтiп, 
ке?естiк  тоталитарлы?  жымыс?ы  саясатты?  салдарынан 
байыр?ы ?лт — ?аза? хал?ы ?з жерiнде азшылы??а ?шырап, 
?аза?стан 130-дай  ?лтты? ?кiлi т?ратын “интернационалды?” 
мекенге айналды.
?аза?станда саны жа?ынан е? к?п этнос — орыс хал?ы. 
1989  жыл?ы  б?кiлода?ты?  сана?  н?тижесiнде  орыстар 
?аза?станда?ы  халы?ты?  37,8%  ??рады.  ?аза?станды? 
орыстарды? 51,3% ?алалы? жерде, 19,3% ауылды? жерде 
т?рады. Ресейдi? ?аза?станны? жерiне к?з тiгуi сонау Х ?. 
Хазар ?а?анатына Киев Русiнi? шабуылы кезiнен басталады. XVI 
?.-? ортасында Казань, ?ырым, Астрахан ханды?тары б?лiндi. 
1581 ж. О?т?стiк Сiбiрге (?азiргi ?аза?стан терр.) Ермакты? 
шабуылы болды. Жаппай ?оныстану 1731 ж. ?аза?станны? 
Ресейдi?  ?ол  астына  кiруiнен  басталды.  1717–1723  жж. 
Царицын, 1652–1656 жж. Закам, 1663 – 18 ?. басында Сiбiр, 
1716 – 1720 жж. Ыртыш, 1730 – 1740 жж. Орынбор, 1743 
ж.  Уйская  ж?не  Яицкая,  1725  ж.  Сакмар,  1613  ж.  Яицк, 
1752 – 55 жж. Ескi Сiбiр  ?скери линиялары ??рыл?ан. Орыс 
?скерлерiнi? ?аусыра бекiнiс салуы да орыстарды? ?оныстану 
тарихыны? бастамасы. 1720 ж. ?скемен, 1716 ж. Омск, 1717 
ж. Темiр, 1716 ж. Ямышевск, 1718 ж. Семей, 1752 Петропавл, 
1849 ж. Райым, 1845 ж. Орал, 1845 ж. Орынбор, 1846 ж. Жа?а 
Петропавл, 1846 ж. Арал, 1848 ж. ?араб?та?, 1852 ж. ?азалы, 
1854 жылдары ?опал, Сергиополь, Верный     бекiнiстерi 
салынды. 1868 ж. Зайсанда Жасмин казак бекетi ??рылды. 
Т?ркiстан  к?шi-?он  бас?армасы,  Мемлекеттiк  меншiк 
министрлiгi,  1865  жылдан  бастап  ??рыл?ан  Сырдария 
статистикалы? партиясыны? ат?аратын басты мiндеттерi орыс 
шаруаларыны? ?оныстануына ы??айлы ш?райлы жерлердi 
iздестiру ж?не орналастыру болды. ?аза?тарды? ш?райлы 
жерлерiн  тартып  алу  ?рдiсi  ?аншалы?ты  ??ыптылы?пен 
ж?ргiзiлсе, орыс шаруаларын ?оныстандыру iсi де соншалы?ты 

97
ты??ылы?ты  ?йымдастырылды.  1887    жылы  ?улиеата 
мен Шымкент уездерiне  203 орыс шаруаларыны? отбасы 
к?шiрiлдi.
1891–1905  жж.  Трансiбiр  темiржолы,  1906  жылы 
“столыпиндiк  реформа”  Ресейдi?  т?кпiр-т?кпiрiнен 
шаруаларды?  ?аза?стан?а  ?оныс  аударуыны?  легiн 
тудырды.  1917  жылы  ?азан  т??керiсiнен  кейiн  ?аза?стан 
саяси т?т?ындарды? (троцкишiлер, бухариндiктер т.б.) жер 
аударыл?ан жерi болды. 1932 жылы жер аударыл?ан орыстар 
саны 180,0 мы??а жеттi. 1926 ж. 1275,7 мы? орыс (20,6%), 
1939 ж. – 2458,7 мы? (40%), 1959 ж. – 3972,0 мы? (42,7%), 
1970 ж. – 5521,9 мы? (42,4%), 1979 ж. – 5991,2 мы? (40,8%), 
1989 ж. – 6227,5 (37,8%), 1999 ж. – 4479,6 мы? орыс болды. 
?аза?станда (1999 ж.) т?ратын орыстарды? жалпы саны 
– 4479620.  А?мола обл-да - 329454, А?т?бе обл-да - 114416, 
Алматы  обл-да  -  339984,  Атырау  обл-да  -  38013,  Шы?ыс 
?аза?стан обл-да - 694705, Жамбыл обл-да - 179258, Батыс 
?аза?стан  обл-да  -  174018,  ?ара?анды  обл-да  -  614416, 
Ма??ыстау  обл-да  -  46630,  Павлодар  обл-да  -  337924, 
Солт?стiк  ?аза?стан  обл-да-  361461,  О?т?стiк  ?аза?стан 
обл-да - 162098, Астанада -  129480, Алматыда - 510366 орыс 
хал?ы т?рады.
Украиндар  ?аза?стан  жерiне  XIX  ?.  орта  кезiнiн  келе 
баста?ан. Олар 1868 ж. жер аударылып келген антимонархиялы? 
к?терiлiсшiлер едi.  Олар Сiбiр казак ?скерiнi? ??рамында 
Ертiс ?скери бекiнiсiн салу?а ?атысты. 1861 ж?не 1868 жж. 
Ережелерден  кейiн  ерiктi  шаруалар?а  жер  иеленуге  несие 
ж?не жол ?аражат т?лей бастады, осы же?iлдiктi украинды? 
шаруалар да пайдаланды. Украинды?тарды? келесi легiнi? 
келуi 1894 ж. Сiбiр темiржолы мен Столыпин реформасымен 
байланысты.  Сталиндiк  репрессия  жылдарында  к?птеген 
украин интеллигенттерi репрессияланды. Оларды? к?бi украин 
?лтты? ?йымыны? м?шелерi едi. Ал к?птеген украинды?тар 
?аза?стан?а ты? ж?не ты? игеру кезе?iнде келдi.
?аза?станда жалпы саны 547054 (1999 ж.) украин т?рады. 
А?мола обл-да - 62228, А?т?бе обл-да - 46848, Алматы обл-
да - 13512, Атырау обл-да - 1442, Шы?ыс ?аза?стан  обл-да 
- 15696, Жамбыл обл-да - 10013, Батыс ?аза?стан обл-да - 
19634, ?ара?анды обл-да - 78755, ?останай обл-да - 130449, 
?ызыл-орда обл-да - 844, Ма??ыстау обл-да - 4124, Павлодар 

98
обл-да - 62585, Солт?стiк ?аза?стан обл-да - 46980, О?т?стiк 
?аза?стан обл-да - 13039, Астана ?аласында - 18070, Алматы 
?аласында - 22835 украин бар. 
?аза?станда?ы белорустар саны 111927 (1999 ж.) адам. 
А?мола обл-да - 19475, А?т?бе обл-да - 2569, Алматы обл-
да  -  2053,  Атырау  обл-да  -  347,  Шы?ыс  ?аза?стан  обл-да 
-  4525,  Жамбыл  обл-да  -  1481,  Батыс  ?аза?стан  обл-да  - 
3577, ?ара?анды обл-да - 21579, ?останай обл-да - 25018, 
?ызылорда обл-да - 215, Ма??ыстау обл-да - 612, Павлодар 
обл-да - 8781, Солт?стiк ?аза?стан обл-да - 11184, О?т?стiк 
?аза?стан обл-да - 1312, Астанада - 5761, Алматыда - 3438 
белорус т?рады. 
Крепостнойлы?  ???ы?ты  жой?аннан  кейiн  Белорус 
жерiндегi  халы?тарды?  жаппай  миграциясы  басталады. 
Могилевск, Витевск, Минск губерниясыны? ?зiнен шы??ан 
белорустар  ?ечернозем  зонасында?ы  халы?ты?  85%-н 
??рады. 1861–1913 жж. Белорус губерниясынан 1,5 млн. адам 
к?шiп кеттi. Белорус шаруаларыны? к?шу ба?ыты Орал ??iрi, 
Сiбiр, ?иыр Шы?ыс, Ресейдi? еуропалы? б?лiгi болды. 1897 
ж. 540 мы? белорус ?з мемлекетiнен тыс жерлерде т?рды. 
XIX  ?.  со??ы  кезе?iнде  белорус  шаруаларыны?  Белорус 
губерниясында?ы  ж?не  Ресей  мемлекетiндегi  ?алалар?а 
к?шу миграциясы ?ар?ындады. Белоруссия губерниясында 
1863–1864 жылдары бол?ан. Халы?ты?-азат ету к?терiлiсiн 
патша ?скерiнi? ?арулы к?шiмен басып таста?аннан кейiн 
К.Калиновскиийдi? басшылы?ымен 12 мы? белорус Шы?ыс 
??iрге ?арай ?уылды. Оларды? к?бi сол кезде ?аза?станны? 
батыс ??iрiне келiп ?оныстанды. 
Бiрiншi  ж?не  екiншi  д?ниеж?зiлiк  со?ыстар  ?серiнен 
де ?аза?стан территориясына белорустарды? ?оныстануы 
жал?асты. 1930–1950 жж. коллективтендiру ж?не репрессия, 
1939  жылы  Батыс  Белоруссияда?ы  белорустарды? 
депортациялануы есебiнен де ?аза?станды? белорустарды? 
саны толы?а т?стi. 1946–1963 жж. Белоруссиядан 530 мы? 
адам  шы?ып,  олар  Ресей  ж?не  ?аза?стан?а  ?оныстанды. 
?аза?станда т?ратын орыс, украин, белорус халы?тарыны? 
“Лад” атты басылымы шы?арылады.
Татарлар ?аза? жерiне Иван Грозный заманынан бастап 
келе баста?ан. Татарларды? Батыс Сiбiрге, ?аза?стан мен Орта 
Азия?а ?оныс аударуыны? бiрнеше тол?ыны бол?ан. 1552 ж. 

99
?азан ханды?ыны? ыдырауы да татарларды? ауа к?шуiне 
?сер еттi.  Империя ?анаушылы?ына ?арсы к?терiлiстi? басып 
тасталуы, татарларды к?штеп христиан дiнiне ?ткiзу, салы? 
ж?йесiнi? ?суi  де татарларды ?аза? даласына алып келдi. 
?лы  Б?л?ария кезе?iнен Едiл, Орал, ?аза?стан арасында 
сауда байланыстары ж?рдi. Кiшi ж?з бен ?лы ж?з жерiндегi 
майда сауда татар к?пестерiнi? ?олында болды. ?аза? жерiнде 
бiрiнен со? бiрi татар сауда, д?кендер пункттерi ашылды. 
Татар  хал?ы  ?аза?  жерiнде  бiрте-бiрте  к?бейе  бастады. 
?сiресе  XIX  ?асырда  татар  к?пестерi  мен  саудагерлерiнi? 
кiруi ?ар?ындады. Олар  ?останай, А?т?бе, Ыр?ыз, ?араб?та? 
?алаларында ?оймалар, д?кендер, сабын шы?ару орнын т.б. 
ашты.  Ке?естiк  заманны?  ал?аш?ы  онжылды?ында  татар 
м??алiмдерiнi?, д?рiгерлерiнi? келуi де толастамады. Ал Ты? 
игеру кезе?iнде бiрталай татар жастары келiп, т?пкiлiктi ?алып 
?ойды. 
?аза?станда 248954 (1999 ж.) татар т?рады. А?мола обл-да 
- 17272, А?т?бе обл-да - 11675, Алматы обл-да - 15647, Атырау 
обл-да - 2728, Шы?ыс ?аза?стан обл-да - 24506, Жамбыл обл-
да - 12576, Батыс ?аза?стан обл-да - 10104, ?ара?анды обл-да 
- 39313, ?останай обл-да - 20070, ?ызылорда обл-да - 2309, 
Ма??ыстау обл-да - 2490, Павлодар обл-да - 17064, Солт?стiк 
?аза?стан обл-да - 16472, О?т?стiк ?аза?стан обл-да - 23672, 
Астана ?. - 8286, Алматы ?. - 24770 татар тiркелген. Сондай-а? 
?аза?станда жалпы саны 1006 болатын ?ырым татарлары 
т?рады. 
Т?ркiтанушы  В.В.  Радловты?  дерегiне  ж?гiнсек,  Ертiс 
бойында?ы татарларды? ?аза? жерiне ХV-ХVI ??. Орта Азияны? 
о?т?стiк ханды?тары мен Едiл бойынан кей жа?дайда ерiксiз, 
кейiнде ерiктi т?рде келгенiн ай?а?тайды. В.В.Радлов 1862 
жылы  Семей  ??iрiне  бар?анда?ы  жолжазбасында:  “Семей 
?жепт?уiр ?лкен ?ала екен. М?нда?ы т?р?ындарды? саны 6 
мы??а жуы?. Орыстарды? саны соны? ?штен бiрiнен аспаса, 
?ал?андары  татарлар  мен  ?аза?тар.  ?азiрде  Семей  Батыс 
Сiбiрдi? ?аза? даласы мен Батыс ?ытай аралы?ында?ы сауда 
орталы?ына  айнал?ан.  Осы  шаруамен  негiзiнен  жергiлiктi 
татарлар айналысуда”, - деп жаз?ан. 
ХVIII  ?.-ды?  екiншi  жартысынан  бастап  Ресей  ?кiметi 
ислам дiнiндегi татарларды ?аза? жерiне к?шiре бастайды. Б?л 
саясатты? астарында ?рине ?аза?тарды рухани отарлауды? 

100
негiзi жатты. 200-ге тарта татар саудагерiн Орынбор ма?ына 
орналастыр?ан. ?аза? жерiне келген татар дiндарлар мен татар 
м??алiмдер о?у-а?арту iсiн дамыту?а ?лес ?осты. 
?збектер ?аза?тармен ?ашаннан iргелес отырып, ?оян-
?олты?  араласты.  ?збектердi?  ?аза?станда?ы  (1999  ж.) 
жалпы саны - 370663. А?мола обл-да - 758, А?т?бе обл-да 
- 566, Алматы обл-да - 2650, Атырау обл-да - 145, Шы?ыс 
?аза?стан  обл-да  -  1203,  Жамбыл  обл-да  -  22501,  Батыс 
?аза?стан обл-да - 251, ?ара?анды обл-да - 2325, ?останай 
обл-да - 795, ?ызылорда обл-да - 1051, Ма??ыстау обл-да - 
394, Павлодар обл-да - 767, Солт?стiк ?аза?стан обл-да - 322, 
О?т?стiк ?аза?стан обл-да - 332202, Астана ?. - 429, Алматы 
?. - 4304 ?збек т?рады. О?т?стiк ?аза?стан обл-да 1992 ж. 
?збек ?о?амы, 1997 ж. ?збек м?дени орталы?ы ??рылды.  
?й?ырларды? тарихи  Отаны Шы?ыс  Т?ркiстан,  ?азiргi 
Синьцзян  –  ?й?ыр  автономиялы  ауданы.  ?аза?стан 
территориясында  ?й?ырлар  негiзiнен  Алматы  облысыны? 
Алматы  ж?не  Жаркент  ?алаларында,  ?арасай,  Тал?ар, 
Е?бекшi?аза?,  Шелек,  Панфилов  аудандарында,  Жамбыл, 
Шымкент,  Аяк?з  ?алаларында  ?оныстан?ан.    ?аза?станда 
210365 (1999 ж.) ?й?ыр т?рады. Оларды? саны А?мола обл-да 
- 240, А?т?бе обл-да - 105, Алматы обл-да - 140725, Атырау 
обл-да - 41, Шы?ыс ?аза?стан обл-да - 1389, Жамбыл обл-да 
- 2569, Батыс ?аза?стан обл-да - 44, ?ара?анды обл-да - 686, 
?останай обл-да - 170, ?ызылорда обл-да - 121, Ма??ыстау 
обл-да - 63, Павлодар обл-да - 251, Солт?стiк ?аза?стан обл-
да - 115, О?т?стiк ?аза?стан обл-да - 3258, Астана ?. - 161, 
Алматы ?. - 60427. 
1881 жыл?ы 12 а?панда?ы Санкт-Петербор шартына с?йкес 
?й?ырлар  мен  д?нгендердi?  к?пшiлiгi  Iле  ?й?ырларыны? 
?зi  ?ытай  жерiндегi  репрессиядан  ?ауiптендi.  Ал  Ресей 
патшалы?ы ?й?ырлар?а жер беруге, салы?тан босату?а у?де 
бердi. С?йтiп, 1881 жылдан ??лжа ?лкесiнен ?й?ырларды? 
миграциясы  басталды.    Б?л  кезде  45373  ?й?ыр  келiп 
?оныстанды.  Ал  1883  жылы  ?аза?стан?а  ?ытайдан  9572 
?й?ыр отбасы (45373 адам) ж?не 1147 д?нген отбасы (4682 
адам)  ?оныс аударды. Жетiсу?а ?й?ырлар мен д?нгендердi? 
?оныстануы  екi  кезе?ге  б?лiндi.  1897  жылы  ?оныстан?ан 
д?нгендер  14130  адам,  ?й?ырлар  55999  адам  болды.  4477 
?й?ыр  отбасы  (19209  адам)    Жаркент  ауданына,  Шарын 

101
мен Есiк ?зенiнi? бойына ?оныстанды, ?ал?ан ?лкен б?лiгi 
— 5275 отбасы (26164 адам)  Верный уезiне, Шелек ж?не 
Тал?ар  ?зендерiнi?  арасына  ?оныстанды.  ?й?ырлар  мен 
д?нгендер ?аза?тардан алынып берiлген ш?райлы жерлерге 
?оныстандырылды. 
?й?ыр этнонимi ?зiнi? т?р?ан мекенiне ?арай ?аш?арлы?, 
жаркенттiк,  т?рфанды?,  а?сулы?  болып  б?лiнедi.  Ал  Iле 
??iрiндегi ?й?ырлар ?леуметтiк-т?рмысты? белгiлерiне ?арай 
“тараншы” - “егiншi” деп аталды.  ?аза?станда 7 “тараншы” 
болысты?ы ??рылды. Олар: Жаркент-Тараншы, А?су-Шарын, 
Малыбай, ?орам, ?арасу, Кетмен, А?кент. Б?л болысты?ты? 
б?рi  Алматы  облысыны?  солт?стiгiнде  орналасты.  Олар 
отыры?шы шаруашылы?пен айналысты. ?й?ырлар елiмiзде 
болып  жат?ан  тарихи  о?и?алар?а,  елiмiздi?  саяси  ?мiрiне 
?атысып отырды. XIX ?. ?й?ыр В.Юлдашевты? Жаркентте 
шегесiз салып шы??ан мешiтi ерекше с?улет ескерткiштерiнi? 
бiрi. 1930 ж. Шелек ауданыны? ?орам селосында, Дружба, Заря 
Восток, С?лтан?ор?ан  поселкелерiнде  мешiт салынды. 
“?й?ыр  авази”,  “Йени  ѕаят”  республикалы?  газеттерi, 
?й?ыр тiлiнде а?парат ж?йесiнде хабарлар ж?мыс iстейдi.
Д?нгендер (?ытайша атауы лаохуэй, хуэйминь, хуэйцзу 
– ?ытай тiлiнен аудар?анда “м?сылмандар” деген ??ымды 
бiлдiредi) – ?ытайды? ?инся – Хуэй автономиялы ауданын 
?оныстан?ан халы?. Т?ркi халы?тары оларды д?нген, д?н?ан 
деп атайды.  ?егiзiнен ?аза?стан мен ?ыр?ызстанны? Шу 
ал-?абында ж?не ?збекстанда да мекендейдi. ?аза?стан мен 
Орта Азия?а Маньчжур – ?ытай феодолдарыны? 1862–77 
жж. феодализмге ?арсы азат ету к?ресiн басып-жаншуынан 
бас сау?алап ХIХ ?. 70 ж. ая?ы мен 80 ж. басында ?ытайды? 
Шэньси,  Ганьсу  ж?не  Шы?жан  провинцияларынан  пана 
iздеп келгендер. ?азiргi та?да ?аза?станда 36945 (1999 ж.) 
д?нген т?рады. А?мола обл-да - 40, А?т?бе обл-да - 2, Алматы 
обл-да - 1542, Атырау обл-да - 4, Шы?ыс ?аза?стан обл-да 
- 250, Жамбыл обл-да - 30333, Батыс ?аза?стан обл-да - 31, 
?ара?анды обл-да - 49, ?останай обл-да - 22, ?ызылорда обл-
да - 1, Ма??ыстау обл-да - 7, Павлодар обл-да - 11, Солт?стiк 
?аза?стан обл-да - 5, О?т?стiк ?аза?стан обл-да - 67, Астана 
?. - 16, Алматы ?. — 4565  д?нген тiркелген.
Поляктар ?аза?стан?а ?рт?рлi себептермен ХVIII-ХIХ 
??. келе бастады. Б?лар азатты? ?оз?алыс?а ?атыс?ан – жер 

102
аударыл?андар, ?о?амды? жа?дайлары ж?не жас шамалары 
?рт?рлi бiрнеше саяси топ?а жататын адамдар. Поляк жер 
аударыл?андары  iшiнде  а?ындар,  жазушылар,  суретшiлер 
болды.  Жер  аударыл?андар  ?азастанны?  геологиялы?  – 
жа?рафиялы?,  ботаникалы?  ж?не  зоологиялы?  жа?дайын, 
?аза?  хал?ыны?  этнографиясы  мен  тарихын,  поэтикасын 
ж?не  музыкасын  зерттеп,  ?йренуге  елеулi  ?лес  ?осты. 
Оларды? ?атарында А. Янушкевич, Б.Залесский, Г.Зелинский, 
Я.Виткеевич, В.?одзевецкий ж?не т.б. е?бектерi мен ат?ар?ан 
iстерiн ерекше атау?а болады. 
Поляктарды?  ?аза?стан?а  жаппай  ?оныс  аударылуы 
ке?естiк кезе?де iске асырылды. Украина мен Белоруссияны? 
Польшамен  шекаралас  аудандарынан  1936  жылы  жер 
аударыл?ан 36 мы?нан аса поляктарды? бiр б?лiгi ?азастан?а 
келдi.    ?лы  Отан  со?ысы  кезiнде  ?аза?станда  эвакуа-
циялан?ан поляктар т?р?ан. ?аза?станда 47297 поляк (1999 ж.) 
т?рады. А?мола обл-да - 11404, А?т?бе обл-да - 336, Алматы 
обл-да - 2106, Атырау обл-да - 32, Шы?ыс ?аза?стан обл-да 
- 498, Жамбыл обл-да - 378, Батыс ?аза?стан обл-да - 243, 
?ара?анды обл-да - 5572, ?останай обл-да - 2357, ?ызылорда 
обл-да - 35, Ма??ыстау обл-да - 77, Павлодар обл-да - 1447, 
Солт?стiк  ?аза?стан  обл-да  -  18757,  О?т?стiк  ?аза?стан 
обл-да - 264, Астана ?. - 2537, Алматы ?. - 1254 поляк есепке 
алын?ан.
?аза?станда  “Вензь”  поляктар  ?йымы  ж?не  Поляк 
м?дени орталы?ы ??рыл?ан. Олар поляк тiлi мен м?дениетiн 
насихаттайды. Республикада 40 ша?ты поляк м??алiм ж?мыс 
iстейдi. 
Корейлер — коре Сарам (Коре елiнi? халы?тары), чосон 
Сарам  (Чосон  елiнi?  халы?тары),  хангук  Сарам  (Хангук 
елiнi?  халы?тары).  ?аза?станды?  корейлер  ?здерiн  коре 
сарам  деп атайды. ?аза?станда 99665 (1999 ж.) корей т?рады. 
А?мола обл-да - 1489, А?т?бе обл-да - 1383, Алматы обл-да 
- 17448, Атырау обл-да - 2600, Шы?ыс ?аза?стан обл-да - 
1574, Жамбыл обл-да - 14000, Батыс ?аза?стан обл-да - 731, 
?ара?анды обл-да - 14097, ?останай обл-да - 4160, ?ызылорда 
обл-да - 8982, Ма??ыстау обл-да - 716, Павлодар обл-да - 1013, 
Солт?стiк ?аза?стан обл-да - 534, О?т?стiк ?аза?стан обл-да 
- 9780, Астана ?. - 2028, Алматы ?. - 19090 корей тiркелген.
Корейлердi  ?аза?стан?а  1937  жылдан  бастап  ?иыр 

103
Шы?ыстан к?штеп ?оныс аударта баста?ан. Б?л саясатты? 
астарында корейлер дiни нанымдылы?ы, салт-д?ст?рi жа?ынан 
орыстардан б?тен, Жапония немесе ?ытаймен со?ыс бола 
?ал?ан жа?дайда оларды? адалды?ына сенiм арту?а болмайды, 
олардан ты?шылы? ?рекет к?туге болады деген желеу жатты. 
1937 жылы 28 ?азанда ?аза?стан?а 70 эшелон 12129 жан?я, 
58427  адам  ?келiндi.    1938  жылды?  1  ?а?тарында  18525 
корей  отбасы  к?шiрiлдi.  1616  отбасы  Алматы  облысына, 
8867  отбасы  О?т?стiк  ?аза?стан  облысына,  1744  отбасы 
А?т?бе  облысына,  2299  отбасы  Солт?стiк  ?аза?стан 
облысына, 3073 отбасы ?ара?анды облысына, 720 отбасы 
?останай облысына, 1950 отбасы Батыс ?аза?стан облысына 
орналас?ан. 
К?рдтер  –  О?т?стiк  Батыс  Азияда?ы  ежелгi  халы? 
болып  саналатын  Таяу  Шы?ыста?ы  этностарды?  бiрi. 
?егiзгi  территориясы  Иран,  Ирак,  Сирия  ж?не  Т?ркия 
шекарасы арасында?ы К?рдiстан деген жер едi. Закавказье 
мен  Армения  территориясына  енетiн  к?рдтердi?  м?дени 
оша?тары, атап айт?анда, к?рд тiлiнде кiтаптар мен газет-
журналдар  шы?аратын  типографиялар,  радиохабарлар 
ж?мыс  iстей  баста?ан.  1923  ж.  ?зербайжан  ??рамында 
К?рд  Автономиялы  республикасы  ??рыл?ан  болатын. 
Б?гiнде ?лемде 40 миллионнан аса к?рдтер бар.  Олар Орта 
Азияда ?зiндiк м?дениетi мен бiрнеше ?асырлы? тарихымен 
ерекшеленедi. М?селен, 1936 ж. к?рдтер ?здерiнi? ?асырлар 
бой?ы  арманы  ?з  та?дырлары  туралы  м?селемен  бой 
к?рсеткендiгi ?шiн сталиндiк ?удалау?а ?шырап, “сенiмсiз 
халы?тар” тобына жат?ызылды. Осы кезден бастап олар?а 
?арсы репрессия нау?аны ж?рдi.  Олар 1937 жылы Армения 
мен ?зербайжаннан Орта Азия мен ?аза?стан?а И.В.Сталин 
саясатында?ы  “сенiмсiз  халы?тарды?”  бiрi  ретiнде  жер 
аударыл?ан. Ал 1944 ж. Орта Азия мен ?аза?стан?а Грузиядан 
к?рд м?сылмандар жер аударылды. ?зербайжанда ?ал?андары 
репрессия з?лматынан к?дiктенiп, ?здерiнi? т?л??жаттарын 
тез арада ауыстырып, ?зербайжан болып жазылды. ?аза?станда 
32764 (1999 ж.)  к?рд т?рады. А?мола обл-да — 244, А?т?бе 
обл-да — 23, Алматы обл-да — 13264, Атырау обл-да — 1, 
Шы?ыс ?аза?стан обл-да — 64, Жамбыл обл-да — 10855, 
Батыс  ?аза?стан  обл-да  —  2,  ?ара?анды  обл-да  —  161, 
?останай обл-да — 22, ?ызылорда обл-да — 5, Ма??ыстау 

104
обл-да — 7, Павлодар обл-да — 32, Солт?стiк ?аза?стан обл-
да — 27, О?т?стiк ?аза?стан обл-да — 6661, Астана ?. — 40, 
Алматы ?. — 1356 к?рт тiркелген.
Немiстер – Германияны? негiзгi хал?ы. ?здерiн “дойче” 
деп атайды. Оларды? ?аза?стан территориясына ал?аш-?ы 
легi Ресейдегi столыпиндiк аграрлы? реформа (1906-1910 
жж.)  кезiнде келдi. Оларды? к?пшiлiгi “колонистер” ретiнде 
танылды.  Онан кейiн 1941 жылды? тамыз айынан бастап 
Поволжьедегi немiс АССР-i ?лы Отан со?ысыны? басталуына 
байланысты таратыл?ан со? келе бастады. Осы жылы тамызда 
?аза?стан?а 349 мы? 713 немiс к?штеп к?шiрiлiп ?келiндi. 
ХIХ ?. столыпиндiк аграрлы? реформа кезiнде Ресейге 
келген  немiстер  ?аза?  жерiне  де  келе  бастады.  Ал?аш?ы 
немiс  ?ауымдасты?ы  А?мола  облысыны?  Омск  уезiнде 
??рылды. 1915 ж. ?зiнде А?мола губерниясында 260 мы? 
десятина жерi, 27 мы?нан астам хал?ы бар 56 немiс поселкесi 
болды.  ?аза?станды? немiстердi? динамикасыны? ?суiне 
?лы Отан со?ысынан кейiнгi уа?ытта 700-800 мы? немiстi? 
депортациялануы  болды.  Со?ыстан  кейiнгi  жылдары  да 
немiстер  ?атал  т?ртiп  жа?дайында?ы  ба?ылауда  болды.  
Кейiннен, 1955–1964 жылдары ол шектеулер алынып, бас?а 
халы?тар  сия?ты    немiстер  де  республиканы?  экономика, 
?ылым ж?не м?дениетiнi? дамуына ?лес ?осты. 
1966 жылдан бастап жары? к?рген “Freundschaft” газетi 
немiс хал?ыны? ?аза? жерiнде ?з тiлдерiн ??рмет т?туларыны? 
белгiсi  едi.  Одан  кейiн  “Die  Deutsche  algemeine  zeitung” 
республикалы? немiс газетi шы?арылды, “Guten Abend” атты 
“?аза?стан” телеканалынан хабар ж?рдi. 1958 жылдан ?аза? 
радиосында  немiс  редакциясы  ж?мыс  iстеген.  “Феникс” 
атты ?деби-к?ркем ж?не ?о?амды?-саяси альманах мемлекет 
тарапынан ?олдау табуда. 1997 жылдан Германияда ТМД 
елдерiндегi этникалы? немiстер т?рмысымен таныстыратын 
“Евроазиатский курьер” атты басылым жары? к?редi. 
1989 ж. “Возрождение” атты немiс ?о?амы ж?не немiс 
м?дени орталы?ы ??рылды. 1992 ж?не 1995 жж. ?аза?станды? 
немiстердi? съезi болып ?ттi. 1994 ж. Алматы ?. “?емiс ?йi” 
ашылды. “Возрождение”  немiс ?о?амыны? басшылы?ымен 
Астана  ?-да  бала-  ба?ша,  бастауыш  сыныптар,  гимназия 
ашылды.  ?о?ам  жанында  немiс  кiтапханасы,  жексенбiлiк 

105
мектептер ж?мыс iстейдi. ?аза?станда 353441 немiс (1999 ж.)  
т?рады. А?мола обл-да - 52334, А?т?бе обл-да - 10721, Алматы 
обл-да - 18927, Атырау обл-да - 687, Шы?ыс ?аза?стан обл-
да - 32141, Жамбыл обл-да - 11394, Батыс ?аза?стан обл-да 
- 2434, ?ара?анды обл-да - 57229, ?останай обл-да - 57410, 
?ызылорда обл-да - 376, Ма??ыстау обл-да - 554, Павлодар 
обл-да - 43835, Солт?стiк ?аза?стан обл-да - 41157, О?т?стiк 
?аза?стан обл-да - 5261, Астана ?. - 9591, Алматы ?. - 9390 
немiс тiркелген.  
Гректер – ромес, эллинес (?здерiнше атауы) Грекияны? 
байыр?ы хал?ы. Ал?аш рет гректер ?аза? жерiне 1920–1930 
жж. темекi шаруашылы?ын ?ндiруге Жетiсу ?лкесiне келдi. 
?аза?стан?а  КСР  М??-нi?  1944  жыл?ы  2  маусымында?ы 
?аулысы бойынша ?арате?iз жа?алауынан зорлы?пен жер 
аударыл?ан. 1949 ж. халы?-азатты? к?терiлiске ?атысушылар 
саяси эмигранттар ретiнде келдi. Республиканы?  о?т?стiк 
аудандарында (Шымкент, Жамбыл, Алматы облыстарында) 
т?рады.  ?аза?станда 12703 (1999 ж.) грек т?рады. А?мола 
обл-да — 791, А?т?бе обл-да - 168, Алматы обл-да - 2052, 
Атырау обл-да - 246, Шы?ыс ?аза?стан обл-да - 154, Жамбыл 
обл-да - 2024, Батыс ?аза?стан обл-да - 88, ?ара?анды обл-
да - 2408, ?останай обл-да - 277, ?ызылорда обл-да - 207, 
Ма??ыстау  обл-да  -  93,  Павлодар  обл-да  -  439,  Солт?стiк 
?аза?стан обл-да - 398, О?т?стiк ?аза?стан обл-да - 1685, 
Астана ?. - 128, Алматы ?. - 1545 грек есепке алын?ан.
Чечендер  –  Кавказ  ??iрiндегi  саны  жа?ынан  к?п 
этностарды? бiрi. Олар Ингушетияда, Да?ыстанда, Грузияда, 
Чечен Республикасында т?рады. VII ?. армян деректерiнде 
“нахчаматьян”  деген  атаумен  кездесетiн  чечендер  жеке 
территориялы? айма?тар?а б?лiнiп, таулы айма?тарда т?рды. 
Чечендердi Ресейдi? орталы? бас?ару ?кiмшiлiгi назардан тыс 
?алдырмай, оларды?  талаптарын орындап отырды. М?селен, 
1917 жылды? ?зiнде-а?, Ке?ес ?кiметi, оларды? ?тiнiштерi 
бойынша казактандырыл?ан Терск казак округын ешбiр жерiн 
жо?алтпай ?айтару?а м?жб?р бол?ан. 
?аза?стан мен ?ыр?ызстан?а олар Чечен-Ингуш АССР-
iнен 1944 ж. 23 а?панда фашистiк оккупациялы? байланы-сы 
бар деген желеумен к?штеп к?шiрiлген. Чечен-Ингуш АССР-
iнi? территориясы Солт?стiк Осетин ж?не Да?ыстан АССР-на 
б?лiндi. Тоталитарлы? к?штеп депортациялау кезiнде чекистiк 

106
террордан, суы?тан, ашты?тан, iндеттен к?птеген чечен ?аза 
тапты. ?аза?стан?а келiп жеткендерiнi? саны 477809 болды. 
Оларды? ?мiр с?ру режимiн ба?ылау ма?сатында  ?КВД-дан 
429 арнайы комендатур ??рылды.
1955 жылдан бастап чечен тiлiнде газет, радиохабарлар 
шы?а  бастады.  1957  жылдан  бастап  чечендердi?  бiр 
б?лiгi  ?здерiнi?  тарихи  отанына  ?айтып  оралды.  1995  ж. 
“Вайнах” атты чечен ж?не ингуш халы?тарыны? м?дениеттi 
дамыту  ассосациясы  ??рылды.  ?аза?станды?  чечендер  ?з 
салт-д?ст?рлерiн  б?збай  са?та?ан  этносты?  бiрi.    Б?гiнде 
?аза?станда 31799 (1999 ж.) чечен т?рады. А?мола обл-да 
- 3149, А?т?бе обл-да - 1379, Алматы обл-да - 6091, Атырау 
обл-да - 112, Шы?ыс ?аза?стан обл-да - 1690, Жамбыл обл-да 
- 2438, Батыс ?аза?стан обл-да - 714, ?ара?анды обл-да - 4660, 
?останай обл-да - 2167, ?ызылорда обл-да - 742, Ма??ыстау 
обл-да - 655, Павлодар обл-да - 1767, Солт?стiк ?аза?стан 
обл-да - 919, О?т?стiк ?аза?стан обл-да - 2260, Астана ?. - 
752, Алматы ?. - 2304 чечен бар екен.
Т?рiктер ?аза?стан?а  Грузияны? Месхет ??iрiнен  жер 
аударылып  келген.  1928–1937  жж.  репрессия?а  ?шырай 
бастады. Екiншi д?ниеж?зiлiк со?ыс бастал?ан уа?ытта-а? 
40  мы?  т?рiк-месхеттер  мобилизацияланып,  оларды?  26 
мы?ы  ?аза  тапты.  1944  ж.  Ахалцихск,  Адыген,  Аспиндз, 
Богданов аудандарында?ы т?рiк-месхеттер Орта Азия мен 
?аза?стан?а депортацияланды. Депортациялан?ан  115,5 мы? 
адамны? 17 мы?ы жолда ?айтыс болды. 1956 жылдан кейiн 
?ана оларды? бiр б?лiгi Кавказ аудандарына к?ше бастады. 
1991 ж. Алматыда “Т?ркия” атты м?дени орталы? ашылды.  
?аза?станда 75933 (1999 ж.) т?рiк т?рады. А?мола обл-да 
-  90,  А?т?бе  обл-да  -  34,  Алматы  обл-да  -  28187,  Атырау 
обл-да - 23, Шы?ыс ?аза?стан обл-да - 139, Жамбыл обл-да - 
24823, Батыс ?аза?стан обл-да - 31, ?ара?анды обл-да - 189, 
?останай обл-да - 55, ?ызылорда обл-да - 284, Ма??ыстау 
обл-да - 17, Павлодар обл-да - 76, Солт?стiк ?аза?стан обл-
да - 83, О?т?стiк ?аза?стан обл-да - 18665, Астана ?. - 109, 
Алматы ?. - 3128 т?рiк есепке алын?ан.
?алма? хал?ын ?з елiнен ?уу 1943 жылы 27 желто?саннан 
басталады,  ?алма?ияны  Герман  бас?ыншыларынан 
азат  еткеннен  бiр  жыл  ?ткен  со?,  КСРО  Жо?ар?ы  Ке?есi 
Президумы ?алма? КСР-ны? жойылуы туралы Жарлы?ын 

107
?абылдады. КСРО ХКК В.М. Молотовты? басшылы?ымен 
?алма?тарды  ?у?ындау  туралы  ?аулыны  жан-жа?ты  iске 
асыра бастады. 1944 жылды? а?панына дейiн 92 983 ?алма? 
?з жерiнен таратылып, соны? iшiнде  ?аза?стан?а  648 отбасы, 
я?ни 2268 ?алма? орналастырылды. 
?арашай хал?ы да ?аза? жерiне депортациялау саясаты 
н?тижесiнде келген. ?арашай хал?ын ?з елiнен кетiру кезе?iнi? 
басталу себебi де саяси ?удалаудан туындады.  1948 жылды? 
15 с?уiрiнде КСРО ?КВД ж?не КСРО прокуратурасыны? 
тiкелей кiрiсуiмен ж?зеге ас?ан саясат бойынша 1944 жылды? 
1  а?панында    12342  ?арашай  отбасы  ?аза?стан  аума?ына 
к?шiрiлiп, оны? 5699 отбасы О?т?стiк ?аза?стан облысына 
?оныстандырылды. 
?аза?стан  ?о?амында?ы  демографиялы?  ?згерiстер 
н?тижесiнде аз ?лттар тiлiнде шы?атын а?парат ??ралдарыны? 
саны к?бейдi. Б?л ?рдiс халы?ты? бiлiм де?гейiне о? ы?пал 
еттi. Мемлекеттiк ?олдауды? ар?асында 11 ?лтты? тiлiнде 
газеттер мен журналдар шы?арылып, 44 телестудия 12 тiлде 
ж?не 18 радиостудия 7 тiлде ба?дарлама ж?ргiзедi. С?йтiп, 
БА?  ар?ылы  ?лтты?  ?рлеу  мен  даму?а  ?ажеттi    жа?дай 
жасалды.  Жыл  сайын  баспадан  мемлекеттiк  тапсырыс 
бойынша тек ?ана аз ?лттар тiлiнде жалпы таралымы 80 000 
дана  30-?а жуы? кiтап шы?арылады. 2000 ж. мамыр айынан 
?о?амды?-саяси  “Досты?”  журналы  жары?  к?редi,  оны? 
редакциялы?  ал?асына  республикалы?  ?лтты?-м?дени 
орталы?тар жетекшiлерi,  ?аза?стан Халы?тары Ассамблея 
ке?есiнi? м?шелерi енген.
Республикада 2005–2006 о?у жылыны? есебi бойынша 
7887 мектептi? 2073-i аралас мектеп, соны? iшiнде 2004 -  
орыс, 75  - ?збек, 15 - ?й?ыр,  3 - т?жiк,  1 - украин мектептерi 
саба?  ж?ргiзедi.  Республикада  ?рт?рлi  этносты?  ба?ытта 
373 музыкалы?, 41 к?ркем?нер, 97 ?лтты? ?нер мектептерi 
ж?мыс  iстейдi.    Республикада  27  республикалы?  ж?не 
айма?ты? ?лтты?-м?дени бiрлестiктер ??рыл?ан. Оларды? 
352 облысты? ж?не ауданды? б?лiмшелерi бар.
?Р к?п ?лтты халы?тар консолидациясы оларды? дiни 
???ы?тарын ?ор?ау ж?не дамытумен де  ты?ыз байланысты. 
2003 жыл?ы ресми дерек бойынша ?аза?станда м?сылмандар 
мен христиандар халы?ты? 97 %-н ??райды. Республикада 
1648 - ислам,  230 - православты?,  300 -  баптист, 70 - 7 к?н 

108
адвентистерi, 90 - лютерандар, 106 - иегуа ку?герлерi, 40 - 
елулiктер, 77 - Рим католик шiркеуi, 166 - д?ст?рлi еместер, 
23 - иудаизм, барлы?ы 2750 дiни ?йымдар бар. 
?аза?стан Республикасы егемендiк алу кезе?iнен бастап 
?р  ?лтты?  ?з  тарихи  Отанына  тартылу  процесi  басталып, 
бас?а  ?лттарды?  к?шiп  кетуi  ал?аш?ы  жылдары  жо?ар?ы 
?ар?ынмен  ж?рдi,  дегенменде  кейiнгi  жылдары  к?шi-?он 
барысы  бiршама  баяулады.  1995  жылы  1  наурызда  ?Р 
Президентiнi?  Жарлы?ымен  елдегi  ?о?амды?  т?ра?тылы? 
пен  ?лтаралы?  келiсiмдi  ны?айту  ма?сатында  ?аза?стан 
Халы?тары Ассамблеясы ??рылды.

жүктеу/скачать 3,94 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: