Тарихымызды тайсалмай зерттеген
жүктеу/скачать 19,12 Mb. Pdf көрінісі
|
Дархан ЖИЕНБАЙ, Оңтүстік Қазақстан облыстық ауыл шаруашылығы басқармасының маманы Ауылды дамытудың жаңа мүмкіндігі Жуырда Халел Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінде Қазақстанның халық жазушысы, мемлекет және қоғам қайраткері, Еңбек Ері Әбіш Кекілбаевті еске алуға арналған әдеби-өнер кеші өтті. Шараға кемеңгер тұлғаның жары Клара Жұмабаева, ұлы Дәулет пен қызы Сәулет, мемлекет және қоғам қайраткерлері Өмірбек Бәйгелді, Кенжеғали Сағадиев, Зейнолла Алшымбаев, Бақтықожа Ізмұхамбетов, Өмірзақ Озғанбаев, Мәжіліс депутаты Абай Тасболатов, жазушылар мен ақындар, елге белгілі азаматтар қатысты. Жақында «Ғылым ордасында» Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты мен әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің ұйымдастыруымен көрнекті тарихшы, академик Манаш Қозыбаевтың 85 жасқа толуына орай «Академик М.Қозыбаев және Отан тарихын зерттеудің инновациялық тұжырымдары» атты республикалық ғылыми- тәжірибелік конференция өтті. Айтулы шараны Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының директоры Ханкелді Әбжанов жүргізді. Жиында зиялы қауым өкілдері, ғалымдар мен ғылыми қызметкерлер бас қосып, ғалымның ғылыми мұрасын зерделеу аясында ой-пікірлерімен бөлісті. Манаш Қабашұлының өмірлік серігі Сара Пішенбайқызы конференцияның қадірлі қонағы болды. Қонақтар алдымен Х.Досмұхамедов атын- дағы Атырау мемлекеттік универси те тінде халық жазушысы біш Кекілбаевтың әдеби мұрасын ғылыми-зерттеу орталығының ашылуында бол- ды. Орталықтың лентасын қаламгердің жары Клара Жұмабаева мен Атырау облысының әкімі Нұрлан Ноғаев қиды. Мұнда жазушының әдеби туындылары, әр кезеңдердегі фотосуреттері қойылған. Одан әрі университеттің мәжіліс залында «Кемел елдің кемеңгер қаламгері» атты әдеби- кеш з жалғасын тауып, біш Кекілбаевтың шығармашылық еңбегі туралы мазмұнды да маңызды баяндамаларға кезек берілді. Ал- дымен с з алған облыс әкімі Нұрлан Ноғаев біш есімінің мәңгілік тарихқа енгенін, уақыт мінберінде мәңгілік салтанат құратынын айрықша атап тті. Академик Кенжеғали Сағадиев біш Кекілбаевтың қазақ халқының ру- хани дамуына айшықты қолтаңбасын қалдырған ұлт перзенті екенін жеткізді. Ұлт перзенті ретінде қазақ халқының рухани дамуына айшықты қолтаңбасын қалдырғанын тілге тиек етті. Композитор Илья Жақанов «Жазушының суреткерлік болмысы зерттелуі қажет» дей келе, шешендік қабілетіне байланысты бірнеше мысалдар келтірді. Мемлекет және қоғам қайраткері, экономика ғылымының докторы мірбек Бәйгелді з с зінде бішпен шынайы достық мірінен сыр шертіп, Сұңқарға теңеп, туған бауырымдай болды деп естеліктерін айтты. С о н ы м е н қ а т а р б е л г і л і қ а л а м г е р л е р , ақындар мен қоғам қайраткерлері – Қажығали Мұхамбетқалиев, Роллан Сейсенбаев, Мереке Құлкенов, Ақұштап Бақтыгереева және т.б. с з с йледі.
ТАРИХЫМЫЗДЫ
тайсалмай зерттеген ғалым Жиын соңында Манаш Қабашұлының мірлік серігі Сара Пішенбайқызы ткен күндерді тебірене еске алып: «Манаш Қабашұлымен студент кезімде таныстым. Бір ңірде сіп- ндік. Ол менен үш жыл бұрын университетті бітірді. Содан соң Қостанайдағы мемлекеттік институтқа мұғалім болып қызметке тұрды. Мен де у н и в е р с и т е т т і ң ф и з и к а - м а т е м а т и к а факультетін тәмамдап, арнайы жолдамамен Қостанайға келдім. Студент кездің зінде-ақ түрлі ғылыми жиындарға қатар баратын едік. Қостанайда жүргенімізде бас қосып, отбасын құрдық. 1958 жылы Манашты Алматыдағы тарих институты қызметке шақырды. Пар- тия тарих институтына ғылыми қызметкер болып, жұмысқа орналасты. Осы инсти- тутта тапжылмай 17 жыл еңбек етті. Талай қиыншылықтарға да тап болды. Кейбір зерт- теу еңбектері цензурадан тпей, қиылып қалған кездері де болды. Докторлық дис- сертациясын қорғады. ріптесі Зоя Коли- кова екеуінің бірлесіп шығарған кітабы к п талқылауға түсті. Кітапта қателіктер те к п деп, шыққан кітапты дүкендердің с релерінен жинап алып, ртеп жіберген кездер де болды. Бұл 1973 жылы болатын. Коммунист болған соң партиядан с гіс алды. Сол жылы инсти- туттан да, қызметтен кетті. С йтіп, бастан талай-талай қиын күндер тті ғой» деді. Конференция барысында к рнекті ғалымның отандық тарих ғылымын дамытудағы р лі мен орны, ғылыми және қоғамдық қызметінің кезеңдері, тарихи зерттеулерді ұйымдастыру- дағы елеулі еңбегі және т.б зекті мәселелер талқыланды. Абылайхан ЖҰМАШЕВ 4 №43 (1353) 27 қазан – 2 қараша 2016 жыл
АНА ТІЛІ ҰЛЫ ДАЛА АТАУЛАРЫ Бір сөзбен айтқанда, дүкен сөре леріндегі тауар атаулары өзге елде жүр- геніміздей әсер қалдыратынын несіне жасырайық. Осындай бейұлттық атаулар арасында өмір сүріп келе жатқан балаларымыздың бойында өз тіліне деген немқұрайлы көзқарас қалыптаспасына кім кепіл? Ондай болса, отандық тауар атауларын ұлттандыру үрдісі неге қолға алынбайды? Соның уақыты келді емес пе? Несіне созбалаңға сала береміз. Тиісті мамандар мен кәсіпкерлер, әкімдік өкілдері, тілшілер бір үстелдің басына жиналып, осы мәселені қалай реттейміз деп неге талқыға салмайды. Бұл өте өзекті мәселе ғой. Тіліміздің тұғырын биіктетін маңызды қадам болар еді. АШИДЫ ЖАНЫҢ... «ҚАЗАҚ ТІЛІН ҮЙРЕНЕМІЗ! Изучаем казахский язык!» «ҚАЗАҚ ТІЛІН ҮЙРЕНЕМІЗ! Изучаем казахский язык!» Продолжение рубрики «Қазақ тілін үйренеміз! Изучаем казахский язык!» будет в следующем номере газеты. Ждем отзывов и предложений по электронной почте: anatili_gazeti@mail.ru, а также по телефонам: 8 (727) 2-72-49-78, 267-40-07 Рубрику ведет: Динара МАСАКОВА В казахском языке как и в других языках есть вежливые формы обра- щения. Для овладения разговорным языком необходимо знать основные формы. Предлагаем следующие варианты: Как известно, взрослые по отношению к детям и близким, употребляют ласкательную форму, связанную с названиями детенышей некоторых домашних животных, птиц которые не имеют эквивалентов в русском языке. К этим словам прибавляется суффикс -м,-ім, -ым. Эти слова мы можем разделить в такие группы: В повседневной жизни мы часто используем канцелярские товары. По- этому вашему вниманию предлагаем наиболее употребляемые слова:
Оценка, урок, расписание, подготовительный урок, сдавать экза- мен, задать вопрос, переводить предложение, словарь, тема, стра- ница, изложение, сочинение, контрольная работа, ошибка, подчер- кнуть, читать вслух, знать язык.
карандаш. Қылқалам – кисточка. шіргіш – стерка. Қап – обложка. Дәптер – тетрадь. Қалың дәптер – общая тетрадь. Сурет дәптері – тетрадь для ри- сования.
Кітап – книга. Күнделік – дневник. Қағаз – бумага. Желім – клей. Бояу – краска. Ұштағыш – точилка. Қызыл қалам – красная ручка. К к қалам – синяя ручка. Қара қалам – черная ручка. Бор – мел. Тақта – доска. Файл – файл. Сызғыш – линейка. Қайшы – ножницы. Дүниежүзі картасы – карта мира. Күнтізбе – календарь. Портфель – портфель. Папка – папка. Циркуль – циркуль. 1) Выражения связанные с детенышами домашних животных: қозым, ботам, құлыным, ботақаным, боташым, қошақаным, құлыншағым, құлынтай. 2) Выражения связанные с птицами: қарғам, қарғатайым, қарғашым, қарлығашым, аққуым, балапаным. Айнам – светик мой, моя милая (форма обращения к маленьким девочкам) Алтыным – золотце мое, мой золотой. Асылым, қымбаттым – мой дорогой. К гершінім – голубка моя. Жаным – душа моя. Шырағым, шырақ – дорогой. Жарығым, сәулем, жарық дүнием, жұлдызым, айым, сәулетайым – свет мой. Айналайын – часто употребляемая форма вежливого, почтительного обращения старшего по возрасту к младшим. Садағаң кетейін – чаще употребляется когда благодарят, просят, умоляют. Эта форма обращения идентична слову «айналайын». Примеры: Кешіріңіз, ғафу етіңізші – Извините, пожалуйста. Айналайын, к мектесші – Помогите, пожалуйста. Айтыңызшы – Скажите, пожалуйста. Қалқам, кітапты әперіңізші – Подайте книгу, пожалуйста. Уайымдамаңызшы – Не волнуйтесь, пожалуйста. Тәңір жарылқасын, толғанбаңыз! – Не волнуйтесь, пожалуйста. тінем, ренжімеңіз – Прошу вас, не обижайтесь. тінем, т рлетіңіз – Прошу вас, проходите. Айыпқа бұйырмаңыз! /Айып етпеңіз! – Прошу прощения! Түсіндіріңізші – Обьясните, пожалуйста! Терезені ашыңызшы – Откройте окно, пожалуйста! Шырағым, үлкенге құрмет к рсете біл – Дорогой, уважай старших. Алтыным менің, анасының айтқанын екі етпейді – Золотце ты мое, никогда не забывает что мама поручила. Отыра ғой, айналайын – Садись, дорогой. Кешір, айналайын, сені байқамай қалыппын – Извини, дорогой, что не заметил тебя. Айналайын, сағат қанша екенін айтып жіберші – Дорогой, не под- скажешь сколько время. Садағаң кетейін, к мектесіп жіберші – Помоги пожалуйста (род- ненький). Сен мына кітапты оқыдың ба? – Ты читал эту книгу? Маған ұзын сызғыш керек – Мне нужна длинная линейка. Қызыл қалам жазбайды – Красная ручка не пишет. Мына қағазды желімдеп берші – Заклей мне эту бумагу. Сенде к к қалам бар ма? – У тебя есть синяя ручка? Күнделікті толтыр – Заполни дневник. ҰБТ тестін қара қаламмен толтыру керек – Тесты по ЕНТ надо за- полнять черной ручкой. Кітаптың 48-бетін ашыңдар – Откройте 48-страницу книги. Маржан, ережені дауыстап оқы – Маржан, читай правила вслух. Асты сызылған с здерді теріп жаз – Выпиши подчеркнутые слова. Асқар, тақтаға шық – Аскар, иди к доске. Ертең бейнелеу сабағына қылқалам ала келіңдер – Завтра на рисова- ние принесите собой кисточку. Мына түрлі-түсті қарындаштарды ұштап берші – Поточи мне эти цветные карандаши. Маған қазақша-орысша с здік керек – Мне нужен казахско-рус- ский словарь. Задание №1. Задание №2. Задание №3. Елімізде халықаралық бәсеке- лестікке қабілетті, жоғары сапалы німдерімізге ұлттық атау беріп, брендке айналдырып, әлем нарығына неге шығармасқа деген ой келеді. Бұл да елімізді әлемге танытудың бір жолы. Тауарлардың ұлттық атаулары ндірілген елі туралы хабар беріп, атын айшықтап тұрады емес пе?! Сондықтан жалпы тауарлық таңба тек тілшілердің ғана зерттеу мәселесі емес, кәсіпкерлер, маркетолог- тар, экономистер, менджерлер мен заңгерлердің айналысатын мәселесі болуы тиіс. Біз зге мемлекеттерге зіміздің тәуелсіз, дам у әлеуеті аса жоғары ел екен д і г і м ізді мой ы н дат ы п, з мүмкіндіктерімізді объективті түрде бағалайтын дәрежеге жеттік. Уақыт
К не Жібек жолы бойындағы ескі Созақ, Шолаққорған, Бабата қалалары мен Ақсүмбе бекеті және Таңбалы тас жері ел тарихының тылсым сырын шертеді. Қазақ хандығының негізін қалаған Керей мен Жәнібек Шу зені бойына ту тігіп, з алдына шаңырақ к терген. Созақ лкесі – қазақ елінің қара шаңы рағы. Аудан 1928 жылдың қаңтар айында Теріскейді мекен- деген 6 болыс ел мен Жылыбұлақ болысы негізінде құрылды. Ау- дан орталығы 1934 жылдан бері Шолаққорған ауылы деп аталады. Аудан жерінің к пшілік б лігін т а с т ы - қ ұ м д ы , ш л д і ж а з ы қ (Бетпақдала, Мойынкұм) алып жатыр. Қарт Қаратаудан Үшбас, Үшт бе, Торлан, Балдысу, Жы- л ы б ұ л а қ , т . б ш а ғ ы н з е н д е р і ағады. Сонымен қатар Қызылк л, Акжайқын, Айдын к лдері бар. Ауданның ең биік жері – Бессаз (Мыңжылқы), биіктігі – 2176 м. Аудан тарихи орындарға және ескерткіштерге те бай. Созақ ау- ылы XII ғасырдағы жазбаша де- ректерде к п аталады, ал XVI-XVII ғасырларда Қазақ хандығының аста- насы болған. Созақ топырағында Бабатүкті Шашты зіз, ЬІскақ баб, Қарабура, Санғыл би әулиелерінің кесенелері, тарихи ескерткіштері бар. Созақ, Бабата, Құмкент елді мекендері кезінде Ұлы Жібек жолы бойында те маңызды орын алған. Шолаққорған ауылы. Шолақ- қорған – Созақ ауданының ор- талығы. О баста ел аз қоныс тан- ған, сыртпен қатынасы те аз (шола) болған. Сондықтан шола (жеке) мекен деп атапты. Кейін ол к бейіп, сыртқы жаудан сақтану үшін айналасына балшықтан қорған тұрғызған. Қорғанның биіктігі – үш жарым метр, қалыңдығы – бір жарым метр, бас жағында ркеш тәрізді кезеті бар болатын, ішкі жағы екі метр биіктіктен кейін айнала тегі бар. Ол жаудан қорғанған адамдарға қару-жарақ, ас-ауқат апарып бе- руге және сол текте бейімделген екен. Кезеттен сырттағы жауға садақ атып, қайнаған су шашып отырыпты. Қоршалған қорғанның озған сайын отандық тауарлар саны арта бермек. Халықаралық тауарлар классификаторында түрлі ндіріс са- лалары бойынша 34 топқа б лінетін сан мыңдаған таңбалар тіркелген, бі з с он ы ң т ек ек і-ү шеу і не ғ а н а тоқталдық. А л техника, медицина, х и м и я л ы қ, т ұ рм ыст ы қ және т.б. са ла лар бойынша келешекте жеке ономастикалық атауларға ие бола- тыны қаншама. Жаңа техникалық қ ұ р ы л ғ ы , м а ш и н а , а з ы қ- т ү л і к , тағам атаулары және т.б. болашақ т а ң б а л а рд ы ң ұ л т т ы қ м а з м ұ н д а болуын реттестіріп отыратын тетік қажет. рине, белгілі бір тауарға ат беру әр кәсіпкердің з құзырында, бірақ патенттік тіркеу барысында атаулар тізімін ұсыну артық болмас еді. Ал бұл іс з кезегінде заң орында- к ү н ш ы ғ ы с ж а ғ ы н д а е л у м е т - рдей жері батпақ болған. Ол жер корғансыз ашық қалған. Қорған сондықтан бітпей, шолақ болып қалған. Яғни Шолаққорған атанған д е с е д і . Қ о р ғ а н н ы ң к ү н б а т ы с жағындағы қабырғасы 1960 жылға дейін сақталып келді. Шолаққорған атауының тарихына байланысты мынадай деректер де бар: а) Шолаққорған оңтүстігіндегі Қаратаудан 20 шақырым, теріс ті- гін дегі құмнан 30 шақы рым, шы- ғы сындағы Құмкенттен 40 ша- қырым, батысындағы Созақтан 70 ша қырым қашықта орналасқан. Ертедегі атпен, түйемен жүретін адам дарға бұл едәуір жер. Сон дық- тан маңындағы ел адамдары оны «халқы аз, оңаша, келім-кетімі кем шола қорған» депті дейді. «Шола қорған деген с з келе-келе Шолаққорған атанып кеткен екен» деп айтады. Шолаққорған деген ат содан шыққан дейді. ә) Екінші біреу лер қорғанның бір шеті сазға тіреліп, рқақпа биігіне жетпей шолақ қалғандықтан, Шолаққорған атанған дейді. рқақпа – Шолақ- қ о р ғ а н қ о р ғ а н ы н ы ң т е р і с т і к ішіндегі биіктеу т скейлі т бе. Ол бұрын қала болған, алғашқы мекендеген адамдар сонда тұрған деседі.
ақынымыз Абай Құнанбаевтың есімі берілген.
су – Суындық зенінің күнбатыс жағындағы биік тау аңғарларынан бастау алатын м лдір сулы бұлақ. О л ж ы л б о й ы ж е р г е т ү с е т і н ылғалдың к п-азына байланысты кейде к бейіп, кейде азайып оты- рады. Бірақ суының түсі згеріп, лайланбайды. Ерте кезде қатты
Елімізде шығарылатын конди- тер лік німдер, салқындатқыш су- сын атауларының басым к пшілігі де орыс тілінде. рине, араларында «Астана», «Рахат», «Баян Сұлу», « йгерім», «Айтыс», «Балапан», «Ма- хаббат», «Гүлдер», «Қызыл таң», «Ажар», «Алтын құм», «Отырар» тәрізді қазақша жазылған тауар атаулары да кездеседі. Бірақ саны аз. Есесіне «Буревестник», «Василек», «Вечер», «Ласточка», «Любимые», «Бэлис», «Каприз», «Сафари», «Мо- лодежные», «Цитрон», «Этюд», «Для тебя», «Желаем счастья», «Гармония», «Кипарис», «Рахат», «Северное сия- ние» конфеттері мен «Сарыағаштан» зге «Буратино», «Фантазия», «Тар- хун», «Легенда», «Здоровячок» сияқты Аданас – туыстас, туыс, ағайынды. Адарғы – кілем, алаша тоқығанда пайдала- натын рмек жіптерінің асты, үсті етіп б ліп к теріп тұратын жұқа тақтайша түріндегі аспап.
алым-салық. Адия – сыйлық, сый-сияпат, садақа. Адын – ыстық, қызба дем, леп. Адырақта – едіреңдеу, одыраңдау, бағжаңдау. Ажа – үй ішіндегі, ауыл-аймақтағы бас к терер ақылшы адам. Ағажай – найзағай. Ажайыпхана – хайуанаттар мұражайы. Ажан – күзетші, қылмыскерді айдаушы, сақшы, айдауыл. Ажуа – мысқыл, кекесін с з, келемеж, мазақ.
Ажыл – қатты гуіл, ызың. Азал – бұйрық, жазымыш. Азатбас – керегенің артық тұрған сыңар басы.
Азбеніш – талшық, нәпақа. Азбыт – азғыру, айныту. Азғақ – жүдеп-жадағыш, азғыш. Азынас – айқайласу, шуылдасу. Азынат – үйді қатты суыту, тастай ету. Айбарақта – әйгілеу, елге к з қылу, паш ету. Айбас – ет шабатын жарты ай бейнелі темір түйгіш ұрғы. Айбүркеншек – түскен келінге сәукеле сыр- тынан жабылатын жамылғы. Айғыржуа – сүттіген түстес жуаның жуан түрі.
Айдамал – тапшы, сирек, аз кездесетін. Айдауыл – тұтқындағы қылмыскерді және сотталған адамдарды айдап жүруші арнайы әскери күзетші.
аялдайтын, тоқтайтын шағын жер. Айлапат – кең, жайпақ, керемет үлкен. Аймақыла – әшекейлеу, рнектеу, сәндеу. Аймауыт – асыл болаттан соғылған, ұсақ шынжыр торлы, батырлар соғыста киетін сауыт. Ариып – алшиып, айбаттанып. Тасада қалған төл атау ры мен Тіл комитетінің иық тіресіп әрекет жасауын қажет етеді. Тағы бір айта кетерлігі, бұл мә- селе Ресей елінде қолға алынған. Ал Қа зақстанда зерттеушілер енді кі рісіп, бірен-саран мақалалардан аспай отыр. Тауарлық німдердің қазақыландыру ісі жүйелі түрде жүр- гізілмей, оларды т л тілімізде әлі күнге с йлете алмай отырғанымыз қынжылтады. Алуан түрлі азық-түлік атау- лары мен ндірістік тұтыну тауар атаулары тұтынушылардың тілдік м ә д е н и е т і н а р т т ы р а р ы с з с і з . Тауарлық таңбалар алдымен орыс тілінде әзірленіп, айналымға түсіп, соңынан мемлекеттік тілге ауда- рылатыны да жасырын емес. Осы орайда тауарлық таңбалар қандай жағдайда аударылмайды, қандай ш лдеп келіп, суын еңкейіп жатып ішкен бір дуалы ауыз адам «Не деген тәтті балдай су!» деген екен. Содан бастап бұлақ «Балдысу» аталыпты деп ел айтады. Бұлақ жағасында орналасқан елді мекен бұлақ атымен аталған.
жүктеу/скачать 19,12 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|