В том числе    на казахском

117 
 
Қ.Б. Алпысбаева,  
М.О. Əуезов атындағы Əдебиет жəне өнер институтының жетекші ғылыми 
қызметкері, филология ғылымдарының кандидаты 
 
ƏБУБƏКІР ДИВАЕВ – «АЛПАМЫС БАТЫР» ЖЫРЫН ЖИНАУШЫ 
 
«Алпамыс  батыр» – қазақ  халқының  ерте  замандардан  жеткен  аса  көркем  батырлық 
жырларының бірі.  
Жырдың негізгі идеясы – ру бірлігін сақтаудан туған. Сондықтан да жырда ру бірлігін 
көздеген,  əр  рудың  арасында  татулық  болуын  мақсат  еткен  адамдар  іс-əрекеттері 
ардақталады.  
Жырдағы  бас  кейіпкер – Алпамыс.  Жыршылар  оны  ру  бірлігін  сақтауда,  руға  қамқор 
болуда жасаған ерлігін мадақтап, ел-жұртын сүйген шын батыр ретінде суреттейді. Жыр «ру 
арасында бірлік болса, елдік бар» екенін аңғартады.  
«Алпамыс»  жыры  жөнінде  алғаш  пікір  айтып,  оған  көңіл  аударған  аударған  адам – 
Ə.Диваев [1]. Ол қазақ халқының арасында «Алпамыс» жырының кең тарағандығы жөнінде 
Қазан басылымынан (1899) көп ілгеріде хабардар болған. Ə.Диваев алғаш рет Алпамыстың 
атын 1896 жылы баспа бетінде айтады [2, 292-б.]. 
«Алпамыс»  жайында  кеңестік  дəуірде  көптеген  ғылыми  мақалалар  мен  зерттеу 
еңбектері  жазылды.  Бұл  орайда,  М.Əуезов,  С.Сейфуллин,  А.К.Боровков,  А.С.Орлов, 
И.А.Чеканинский,  В.М.Жирмунский,  С.Мұқанов,  Қ.Жұмалиев,  Х.Зарифов,  Ə.Марғұлан, 
Н.Смирнова, 
М.Ғабдуллин,  Т.Сыдықов, 
Ə.Қоңыратбаев, 
И.Сағитов, 
Р.Бердібаев, 
С.Садырбаев, Ш.Ыбыраев, Т.Қоңыратбаев т.б. ғалымдар «Алпамыс» жыры жөнінде ғылыми 
пікірлер  айтқаны  мəлім.  Олар  əр  елдің  «Алпамыс  батыр»  жырын  арнайы  талдап, 
шығарманың  басты  идеялық  сарыны,  халықтық  сипаты,  жырдың  шығу  мерзімі,  ұқсастығы, 
көркемдік ерекшеліктері қандай екендігін ашуға ұмтылды [3]. 
«Алпамыс  батыр»  көп  заман  бойынша  ауызша  айтылу  арқылы  тараған  көне  жыр 
болғанымен, тек ХІХ ғасырдың аяқ кезінде ғана хатқа түсіп, баспа жүзіне шықты. Жырдың бір 
вариантын Жүсіпбек Шайхысламұлы 1899 жылы Қазан қаласында бастырып шығарды [4, 25-б.]. 
Содан кейін жырдың осы нұсқасы өзгеріссіз 1901, 1905, 1907, 1910, 1912, 1914, 1916, жылдары 
қайта басылды. 
1931, 1939 жылдары Ж.Шайхысламұлының Қазанда (1889) жарияланған «Алпамыс батыр» 
нұсқасының мəтіні қарақалпақ версиясымен толықтырылып жарияланды [5, 40-82 бб.; 249-б.]. 
Одан  кейін  «Алпамыс  батыр»  жыры  өзге  де  қазақ  эпостарымен  қатар  сан  рет  қайта 
басылды. 
«Алпамыс  батыр»  жырының 1953 жылы  үш  нұсқасы  ғана  белгілі  болса,  қазір  оның 
саны  оннан  астам.  Жыр  нұсқалары  əлі  де  жинақталып,  қолжазбалар  қорына  түсуде.  Қазір 
Ғылым  ордасы  мен  М.О.Əуезов  атындағы  Əдебиет  жəне  өнер  институтының  қолжазбалар 
қорында  «Алпамыс  батыр»  жырының  Ə.Диваев,  Нұрпеіс  жырау,  Айнабек  Нысанов,  Рахат 
жырау,  Сүйіншəлі  Жаңбыршин,  Нүрпейіс  Байғанин,  Əли  Оспанов,  Еркінбек  Ақынбеков, 
Сұлтанқұл Аққожаев, Əбдірайым Байтұрсынұлы, Келімбет Серғазыұлы нұсқалары сақтаулы. 
Осы  айтылған  нұсқалардың  ішіндегі  ең  көлемдісі  жəне  баспа  арқылы  ел  арасына  кең 
тарағаны Майкөт – Сұлтанқұл нұсқасы болып саналады. 
Жырдың  сюжеттік  нұсқалары  өзбек,  қарақалпақ,  татар,  башқұрт  сынды  түркі 
халықтары мен алтайлықтардың ауыз əдебиетінде сақталуы аталған эпостың тамыры тереңде 
жатқандығын байқатса керек. «Алпамыс батыр» жыры қызылордалық белгілі жыршы Рахмет 
Мəзқожаевтың  орындауында  күйтабаққа  жазылған.  Аталған  жырдың  желісі  бойынша 
Өзбекстан мен Қарақалпақстан қаламгерлері пьеса жазса, ал қазақ композиторы Е.Рахмадиев 
«Алпамыс» операсын сахнаға шығарды. 
Қазақтың  батырлық  жырларының  үлгілерін  жинаушы  əрі  оны  өзге  халықтарға 
таныстырушы  Əбубəкір  Диваевтің (1856-1931) есімімен  тікелей  байланысты.  Башқұрт 
халқының  өкілі  Əбубəкір  Орынбор  қаласында  дүниеге  келіп,  сондағы  Неплюев  кадет 

118 
 
корпусының Азия бөлімін бітірген. 1876 жылдан бастап Түркістан өлкесінде əскери қызмет 
атқарып,  кейін  Ташент  қаласында  Əскери-халықтық  басқармада  қызмет  еткен  жылдары 
қазақтың  ауыз  əдебиетін,  ежелгі  күнтізбе,  астрономия  туралы  халық  ұғымдарын  жинап, 
зерттеп баспа бетінде жариялап отырды. Ол өзі жинап алған эпостық жырларды, ертегілерді, 
балалар  фольклорын,  шешендік  сөздерді  т.б.  орыс  тіліне  аударып,  бұл  жəдігерлердің 
мазмұнымен  отаршыл  ел  оқырмандарының  да  танысуына  мүмкіндік  туғызды. 1896 жылы 
Ə.Диваев  Сыр  бойын,  Əмудария  мен  Хиуа  өлкесін,  Оңтүстік  Қазақстанды  аралап,  қазақ 
халқының ауыз əдебиетін жинайды. Осы сапарында жылы Шымкент облысының қарақалпақ 
бахшысы  Жиемұрат  Бекмұхамедовтен  «Алпамыс  батыр  жырының  қолжазбасын  алады. 
Диваев  бұл  қолжазбаны 1897 жылы  баспаға  дайындап  болады.  Бұл  мəтін  «Сборник 
материалов для статистики Сыр-Дарьинской области» деген жинақта (1901, Т. 10) басылып 
шығады. 
Ə.Диваев бұл бұл қолжазбаны қолына алғанға дейін де «Алпамыс» жырымен кең таныс 
болғандығы  аңғарылады.  Зерттеуші 1922 жылы  Ташкентте  жариялаған  «Батырлар 
жырының»  алғы  сөзінде  былай  деп  жазады: «Алдарыңызға  ұсынылып  отырған  «Алпамыс 
батыр»  хикаясы  Сырдария  облысының  қазақтары  арасында  зор  орын  тұтады.  Қолдан 
жазылған  «Алпамыс  батырдың»  əңгімесін  Сырдария  облысының  Амудария  бөлімінің 
бұрынғы бастығы М.Д.Разгонов біздің қарауымызға жіберген еді, оған рахмет болсын. Оның 
бер  жағында  «Алпамыс  батыр»  хикаясы  Сырдария  облысы,  Төрткөл  болыстық  қарақалпақ 
ақыны  (жыршысы)  Жиемұрат  Бекмұхамед  баласы  тарапынан  жазылған.  Бірақ, «Алпамыс 
батыр»  шын  қазақ  халқының  өлең-жыры  болса  да,  Бұхараға  қоңсы  отырған  қарақалпақ 
ақыны  тарапынан  жазылғандықтан,  ішінде  араб,  парсы  сөздері  көп  ұшырар  еді.  Мұны 
аударған  уақытта  қолымыздан  келгенше  сөздің  негізгі  мəнісіне  жақын  келуіне  тырыстық» 
[6]. Ə.Диваевтың Мəтінге жазған түсініктемелерінде «Алпамыс» жыры қазақ халқының төл 
эпикалық  шығармасы  екенін  баса  айтады.  Оқырман  қауымға  мəтін  түсінікті  болу  үшін 
редакция  жасайды.  Араб,  парсы  сөздеріне  қазақша  баламамен  ауыстырып  отырған. 1909 
жылы  Ə.Диваев  «Алпамыстың»  тағы  бір  нұсқасын  қазақшадан  орыс  тіліне  аударады.  Ол 
нұсқа Шымкент облысының  тұрғыны Еркінбек Ақынбековтің қолжазбасынан «Алты жасар 
Алпамыс»  пен  «Аламыс  батыр» (351-бума,  ОҒК)  деп  аталатын  қолжазбасы.  Ақынбеков 
Еркінбек (1863-1918) қазіргі  Оңтүстік  Қазақстан  облысы,  Түркістан  ауданы,  Күшата 
ауылында туып-өскен. Түркістан қаласында төрт кластық орыс мектебін бітіреді. Əулиеата, 
Шымкент  уездік  басқармаларында  тілмаштық  қызмет  атқарады.  Кеңес  өкіметінің  алғашқы 
жылдарынан  бастап  Кеңес  өкіметін  нығайтуға  атсалысты.  Қазақ  халқының  батырлық, 
ғашықтық,  тұрмыс-салт  жырларын  жинаумен  шұғылданып,  Ə.Диваевпен  тығыз 
шығармашылық  байланыс  жасап  тұрды.  Жыр  мəтіні  бір  жолды  қағазға  көк  сиямен  араб 
əрпінде жазылған. Шығарма бастан-аяқ əңгіме түрінде баяндалған. Бұл тұста жинаушының 
орындаушының  стилін,  материалдың  дəйектілігін  өте  қажет  деп  білгені  аңғарылады. 
Сондықтан  Ə.Диваев  жинаған  материалдардың  біразында  «қолжазбадан  көшірілген»  деген 
анықтамалар ұшырап отырады. 
 Бұл  басылымға  берген  түсініктерінде  Ə.Диваев: «Существует  целая  киргизсая 
(казахская)  былина,  которая  напечатана  мною  под  заглавием  Алпамыс  батыр  в  Сборнике 
материалов Сыр-Дарьинской области (1901. Т.10.) дей келіп, «Алпамыстың қазақтың халық 
творчествосының төл шығармасы екеніне ерекше көңіл бөледі. 
 Осы  ертегілік  нұсқаның  орысша  мəтінін 1916 жылы  «Туркестанские  ведомости» 
газетінде (№ 217-218) «Великан Алпамыс» деген атпен жариялайды [6, 42-б.]. Кейін аталған 
мəтін 1961 жылы  Великан  Алпамыс  из  публикации  А.Диваева,  Алпамыс  батыр  кітабында, 
«Қазақ  ертегілерінің» 3-томында (1964) жəне  «Бабалар  сөзі»  жүзтомдығының 33-томында 
қазақ жəне орыс тілінде (Астана: Фолиант, 2006) жарық көрді.  
«Алты  жасар  Алпамыс»жырының  көне  нұсқа  екендігі  жөнінде  ғылыми  еңбектерде 
аталып жүр [7]. 
Мəтінге  берген  түсініктерінде  жырдағы  этнографиялық  жайларға, «Алтын  қабақ» 
тəрізді  ойындарға,  ыдыс-аяқ  атауларына  да  мəн  берілген.  Сол  сияқты  жырдың  орысша 

119 
 
аудармасы қалың көпшілікке арналғандықтан, оқырманға түсінікті болу үшін жырда кездесіп 
қалатын «календарь», «хизр», «əзірет-əлі» деген аттарға да түсінік беріп отырған. Зерттеуші 
аударма  жасаған  кезде  мəтін  аударармасының  дəлме-дəл  келуіне  жəне  түсінікті  болуына 
үлкен мəн берген. 
Қазақ фольклортанушыларының кейінгі буыны осы эпостың көпшілікке арналған жəне 
де  оның  орысша,  қазақша  ғылыми  басылымдарын  дайындауда  Ə.Диваевтың  тəжірибесіне 
сүйенді [9]. 
Жалғыз «Алпамыс» жыры ғана емес, халық поэзиясының барлық туындыларына ғалым 
осындай мұқияттылық көрсетіп отырған. 
Ə.Диваев  ауыз  əдебиеті  үлгілерінің  үлкенді-кішілі  қай  жанырын  жинаса  да,  оларды 
ретке  келтіріп,  орысшаға  аударып,  түсініктеме  жазып,  жариялауға  асығып  отырған.  Қай 
жанрды  жинаса  да  қазақтың  тұрмыс-халінен,  əдет-ғұрпынан,  тарихынан  мағұлмат  беретін 
үлгілерін жинаған. 
Халық  əдебиеті  үлгілерін  жинаушы  Ə.Диваевтың  тағы  бір  ерекшелігін  белгілі 
фольклортанушы,  профессор  Н.С.Смирнова  былай  дейді: «Диваевтың  фольклорлық 
жинаушылық  қызметіндегі  өте  маңызды  ерекшелігін,  қазақ  поэзиясының  өзіне  дейінгі 
жинаушылардың  ХІХғ.  мен  ХХғ.  басындағыларынан  оқшаулай  түсетін  қасиетін  атамауға 
болмайды. Ол – фольклорды жинаудың стационарлық түрі» [10, 18-б.].  
Бұдан  біз  Ə.Диваевтың  халық  əдебиеті  үлгілерін  жинауда  сан  қырлы  тəсіл 
ұқстанғандығын көреміз.  
Ə.Диваев жинаған «Алпамыс батыр» шығармасында Жүзбай деген байдың алты жасар 
Алпамыс  деген  баласы  болады.  Жүзбайдың  жылқыларына  жау  шауып,  алты  жасар 
Алпамыстың  Байшұбарына  мініп  жауға  аттануы,  жолда  мыстан  кемпірдің  алдауына  түсіп, 
зынданға тасталуы, хан қызының көмегімен зынданнан шығуы, екі жастың бір-біріне ғашық 
болуы, ханнан кегін алып, мұратына жетуі баяндалады. 
 
Пайдаланылған əдебиеттер: 
1. Қара қыпшақ Қобыланды батыр. – Қазан, 1914. 
2.  Қобыланды  батыр // Батырлар. 1-кітап. // Бастырып  шығарушы – Ə.Диваев. – Ташкент, 
1922; Қобыланды батыр // Батырлар жырының жинағы. 2-кітап // Шығарушы – С.Сейфуллин. 
–  Қызылорда, 1932. Қобыланды  батыр // Батырлар.  Кітапты  шығарған – С.Мұқанов. – 
Алматы, 1939. Қобыланды  батыр // Қазақ  эпосы. 4-кітап // Баспаға  əзірлегендер: 
М.С.Сильченко., О.Ə.Нұрмағанбетова. Алматы, 1957; Қобыланды батыр // Батырлар жыры – 
Алматы, 1959. Қобыланды  батыр //Батырлар  жыры. //Құрастырғандар:  М.Ғұмарова., 
Б.Уахатов. – Алматы, 1963. Қобыланды  батыр.  Ғылыми  басылым. /Құрастырып,  ғылыми 
түсініктемелерін  жазғандар:  Н.В.Кидайш – Покровская.,  О.А.Нурмағанбетова. – Москва: 
Наука, 1975; Қобыланды  батыр //Ақсауыт. 1-том. / Құрастырған – О.Нұрмағанбетова. – 
Алматы, 1977. Қобыланды  батыр. //Батырлар  жыры. 1-том. //Құрастырған – 
О.Нұрмағанбетова. – Алматы, 1986.  
3. Қазақ қолжазбаларының ғылыми сипаттамасы. Том 1. – Алматы: Ғылым, 1975. – 173-227-бб. 
4. Женшины по киргизской былине Кобланды // Туркестанские ведомости. – 1899. 
5. Записки Восточного отд. Русского археологического общества. Том 24, вып. 3-4. – 1916. 
6. Əуезов М. Қазақ əдебиеті. – Ташкент, 1929; Сейфуллин С. Қазақ əдебиеті. – Қызылорда, 
1931;  Мұқанов  С.  Батырлар. – Алматы, 1939; Жұмалиев  Қ.  Қазақ  эпосы  мен  əдебиет 
тарихының  мəселелері. 1-кітап. – Алматы, 1958; Марғұлан  Ə.  Халық  жырын  туғызудағы 
мотив // Халық мұғалімі. – 1939. – 23-24-бб; Орлов А.С. Казахский героический эпос. – М., 
Л. 1945; Жирмунский  В.М.,  Зарифов.  Х.Т.  Узбекский  народный  героический  эпос. – М., 
1947;  Ғабдуллин  М.,  Сыдықов  Т.  Қазақ  халқының  батырлық  жыры. – Алматы, 1972; 
Қоңыратбаев Т. Эпос жəне оның айтушылары. – Алматы, 1975; Бердібаев Р. Қазақ эпосы. – 
Алматы, 1982; Нұрмағанбетова  О.  Қазақтың  қаһармандық  эпосы  «Қобыланды  батыр». – 
Алматы, 2003; Ыбырав Ш. Эпос əлемі. – Алматы, 1993; Қоңыратбаев Т. Эпос жəне этнос. – 
Алматы, 2000.  

120 
 
7. Қобыланды батыр // Батырлар жырының жинағы. 2-кітап. – Қызылорда: Қазақстан, 1932. 
8. Қобыланды батыр // Батырлар. – Алматы, 1939.  
9. Қобыланды батыр.8 кл. арналған хрестоматия / Құраст: С.Мұқанов, Т.Бекхожин – Алматы, 
1939. 
10. Оренбургский областной архив. Фонд 168, опись 1, дело 22, листы – 46-67. 
 
А.С. Бұлдыбай, 
Əл Фараби атындаңы Қазақ ұлттық университетінің доценті, 
филология ғылымдарының кандидаты; 
Т. Сейдімханова, 
Əл Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің аға оқытушысы 
 
ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ҚҰНДЫЛЫҒЫ ЖƏНЕ ШƏКƏРІМ 
 
Қазак  халқының  бай  ауыз  əдебиеті  халық  тудырған  көркемдік  ақыл-ойдың  жемісі, 
қайнар бұлақ көзі. Сол бұлақтан сусындап, өмірлік нəр, қуат алмаған бірде-бір ақын, жазушы 
жоқ.  М.Əуезов  өзінің  Абай  туралы  зерттеуінде: «Дана  ақынның  өз  халқынан  жəне  жалпы 
адам баласының өнер байлығынан алған үлкен салалы түп-төркіні барын байқаймыз. Мұның 
біріншісі – қазақ халқының есте жоқ заманнан жиып, сақтап келген өз даналығы, халықтың 
ауызша  əдебиет  қоры.  Ақын  Абай  осы  қордан  көп  нəр  алып,  сол  арқылы  өз  поэзиясын 
көркейтті», – деп  жазған  еді.  Шынында  да  ауыз  əдебиетінің  үлгісі,  ғасырлар  бойы 
қалыптасқан дəстүрлері қашан да болмасын үлкен əдебиет үшін негіз, нəр алар жанды өзек 
болып  қала  береді.  Жазба  əдебиеті  қанша  дамығанымен  өзінің  туған  топырағынан  қол  үзіп 
кете алмайды. 
Фольклор  жəне  əдебиет  арасындағы  байланыс  теориялық-тарихи,  əдеби  маңызды 
мəселе.  Қазақ  əдебиетінің  даму  жəне  қалыптасу  жолы  тікелей  фольклормен  байланысты 
екені үнемі айтылып келе жатыр. 
Бұл туралы əдебиет зерттеушілері мен фольклорист ғалымдар кезінде жазды да, айтты 
да.  Жазба  əдебиетінің  негізін  қалаушы,  ұлы  классик  ақынымыз  Абай  творчествосының 
қайнар  бұлағының  бірі  фольклор  екенін  М.Əуезовтің  жоғарыдағы  сөзінен  анық  байқадық. 
Абай  фольклордың  асыл  қасиеттерін  бойына  сіңіре  отырып,  оның  ұлы  жетістігін 
пайдаланып, жазба əдебиет үлгілерімен берік ұштастыра білді, сөйтіп, қазақ əдебиетін жаңа 
кезеңге көтерді. Абайдың үлкен жаңалық туғызуына себепші болған басты фактор – ұлттық 
ауыз  əдебиетінің  бай  мұраларының  болуы,  шығыс  əдебиетінің  жəне  орыс  əдебиетінің  озық 
үлгілерінің əсері болғанын айтуымыз керек. 
Фольклорлық  шығармалардың  оқиғалық  мазмұнын  өндеп,  жетілдіріп,  жаңа  заман 
талабына сəйкестендіріп жазу – жазушы ақындардан үлкен ізденісті, зеректікті талап ететін 
мəселе.  Жиырмасыншы  жылдарда  қазақ  əдебиетіндегі  көркемдік,  эстетикалық  тұрғыдағы 
өзекті мəселенің бірі осы еді. Ғасырлар бойында халық даналығын жиған эпостардың, ертегі, 
аңыздардың қазақ əдебиетіне нəр беруі, тамаша туындыларға негіз болуы – ғажап құбылыс 
екені даусыз. 
Əңгіме  форманың  ескі-жаңасында  емес,  соны  орнымен  игере,  ширата,  шығарманың 
ойын  аша  білу  үшін  ұтымды  пайдалана  білуде.  Бұқараның  санасындағы  өзгерістердің 
қалыптасуы  процесінде,  əсіресе,  жиырмасыншы-отызыншы  жылдарда,  қазақ  ауыз 
əдебиетінің негізгі жанрларында жаңа сипаттар пайда бола бастады. Кейіннен бұл сипаттар 
жазба əдебиетімен ұштасып жаңаша бағыт алды.  
Халық  фольклоры  жазба  əдебиетінің  арналы  саласы  болып  қана  қойған  жоқ  жазба 
əдебиетінен де өзіне керегін алды. 
Əдебиет пен фольклордың өзара əсері барлық жанрда олардың бағытын өзгертіп, түрін, 
мазмұнын толықтырады. Халық фольклорында лирикалық өлеңдердің ( айтыс, арнау, толғау) 
артықшылығы  байқалды.  Жиырмасыншы  жылдардан  бастап  халық  фольклорының 

121 
 
дидактикалық  жанрының  өсу  шамасы  едəуір  жақсарды.  Барлық  халықтарда  үндеу  өлең, 
терме өлең, ғибрат өлең сияқты жаңа арнау өлеңдер қаулап өсе бастады. 
Фольклор  өкілдері  өмір  құбылыстарын  саралап,  жинақтап  көрсетуді  жаңаша  меңгере 
бастаса,  жазба  əдебиет  өкілдері  фольклордың  нағыз  халықтық  қуатын  сезінді,  оны 
творчестволықпен пайдаланды. 
Ауыз əдебиетін жаңа əдіспен, творчестволық шеберлікпен өңдеп, игерген шығармалар 
қазақ  əдебиетінің  жаңа  арнаға,  жаңа  мазмұнға  көшуіне  біраз  себебін  тигізді.  Сөйтіп,  қазақ 
халқының  ғасырлар  бойы  қорланған  қазынасы,  рухани  мəдениетінің  қайнар  бұлақ  көзі 
фольклор жазба əдебиетінің ұлттық дəстүрде дамуына игі əсер етті. 
Ауыз əдебиетінің жазба əдебиет тарихында алатын орны өте зор. Оның бірі кейін туған 
көркем əдебиетке негіз болып, сюжет құру, образ жасау, тіл байлығын пайдалана білу секілді 
өз  байлығын  ұсынуы.  Ал  тағы  бірі  жазушылардың  лиро-эпостың  халықтық  формасын 
игеруіне  ықпал  жасап,  сол  арқылы  кең  тынысты  эпиканың  озық  үлгілерін  өз 
шығармаларында молынан пайдалануға мүмкіндік беруі. Эпикалық дəстүрге сүйене отырып 
соның негізінде жаңа образ жасап, дəстүрдің озық үлгісін ұсынды. Қазақ халқының бай ауыз 
əдебиетінің  ортасында  жүріп,  одан  сусындап  ішкен,  оның  баға  жетпес  құнын  түсініп,  ауыз 
əдебиеті  үлгілерін  жинап,  зерттеп,  сондай-ақ  өзінің  ерен  таланты  арқасында  халықтың  бай 
ауыз  əдебиеті  мұрасын  өз  шығармаларында  жете  пайдаланған  ірі  тұлғаның  бірі – Шəкəрім 
Құдайбердиев.  
Абайдың талантты шəкірті Шəкəрімнің ұлы ұстазының жолын қуып ауыз əдебиетін өз 
шығармасында кеңінен пайдалануы арнайы зерттеу керек ететін мəселе. 
Екі  ғасырдың  тоғысында  ғұмыр  кешіп,  қалам  тербеген,  ұлттық  сөз  өнерінің  өркендеу 
жылнамасынан өзіндік өрнегі айқын, терең де өрелі ойға суарылған көркем мұралары арқылы 
лайықты орын алатын Шəкəрім ақынның бүкіл поэтикалық əлемі қаншалықты бай болса, оның 
шалқар шабытына күш-қуат сіңіріп, қасиет дарытқан нəрлі бастаулар да соншалықты мол əрі 
жомарт  еді.  Ал  осынау  берекелі  бастаулардың  əрбір  қайнар  көзіне  тереңірек  үңіліп,  əдеби-
көркем  ой  керуенінің  əр  кезеңінен  суыртпақтап  сыр  тартар  болсақ,  Шəкəрімнің  ойшыл, 
суреткер, ақын ретінде қалыптасуына ең бірінші кезекте қазақтың ежелден келе жатқан аса бай 
фольклорлық  мұрасы  ықпал  еткенін  көреміз.  Шəкəрім  ақынның  шығармашылығы  мен 
халықтық  фольклор  дəстүрлерінің  сабақтастығы  туралы  мəселе  төңірегінде  талқыға  түсер 
тұжырымдардың тамыр-тармақтары сан салалы. Ол заңды. Өйткені фольклор халықтың өзімен 
бірге жасасып келе жатқан, адамдар жадында сақталып қалған ауызша мұра ғана емес, əрбір 
кезең  əдебиетінің  көркемдік-эстетикалық  бастау  көзі  болатын  рухани  қазына.  Сондықтан  да 
«Өзінің  ауыз  əдебиетін  негіз  қылмай  ешбір  елдің  жазба  əдебиеті  өркендемек  емес.  Біздің  де 
жазба əдебиетіміз ауыз əдебиетін негіз қылуға міндетті. Алдымен сабақты шеттен емес, өзінен 
алуға міндетті. Жазба əдебиетіміз негізді, берік еліміздің əдебиеті боламын десе, өзіміздің ауыз 
əдебиетімізге қайтуға міндетті» [2, 340-341 бб.]. 
Шəкəрімнің  фольклорға  қатысы,  фольклорлық  дəстүрді  үлгі  тұту,  одан  үйрену 
тəжірибесі алуан қырлы. Ақын туған халқының осынау бай рухани қазынасына жастайынан 
аса қанық болды. Бұл табиғи құбылыс еді. Өйткені қазақ халқы өмір бойы кең далада еркін 
өмір сүріп, өзінің мəдени жауһарларын ауызша тудырды. Ұлттық əдебиет көбіне-көп ауызша 
өмір сүріп келді. Бір ұрпақтан екінші ұрпаққа есте сақтау, мəнерлеп айту арқылы жалғасты. 
Оның бойында эпикалық поэзияның ықпалы күшті болды. Одан кейінгі əдебиет пен өнердің 
туындылары  көбіне-көп  фольклордағы  эпикалық  аңыздардан  нəр  алды.  Сол  арқылы  əрбір 
дəуірдің  күрделі  шындығы  бейнеленді.  Шəкəрім  де  осы  ықпалдың  күшінен  алшақ  болған 
жоқ.  Эпикалык  мұралар,  ауызша тарап  келген  аңыз-əпсаналар  оның  табиғатына  жақын  еді. 
Соның  нəтижесінде  ақын  өзінің  төл  туындыларын  сомдаған  сəттерде  фольклордағы 
көркемдеу  жүйелері  мен  бейнелеу  құралдарына,  өлең  өрнегіне,  сюжеттік,  композициялық 
элементтерге  көбірек  назар  аударды.  Солардан  үйрену  арқылы  ол  өз  шығармаларында 
фольклорға  тəн  ұғым-түсінікті,  ұлттық,  этнографиялық  детальдарды,  эстетикалық  бейнелеу 
тəсілдерін,  сөз  мəйегін,  аңыздық-мифтік  сюжеттер  мен  желілерді  шебер  пайдаланады. 
Сондай-ақ,  Шəкəрім  таза  фольклорлық  жанрларға,  оның  ішінде  шағын  жанрларға  қалам 

122 
 
тартты,  яғни  жұмбақтар,  мысалдар  түрінде  шығармалар  тудырды.  Өз  туындыларына  ақын 
халықтық  фольклордың  аса  нəрлі  бояуларын,  тілдік  қазыналарды,  мақал-мəтелдерді, 
шешендік сөз мəйегін, афоризмдерді кеңінен қолданды. 
Ақын жырларында халық өлеңінің табиғатымен үндестік көп. Əрине, үндестіктің өзін 
əрқалай  түсіндіруге,  əр  алуан  деректермен  дəйектеп  беруге  болады.  Мəселен, «Алпамыс 
батыр» жырларындағы: 
Қарақан тауда қамалым, 
Таусылған ба амалым, 
Баяғыдай болар ма, 
Алпамыс келіп заманым, –  
деген [3, 57-б.]  жолдардың  Шəкəрімнің  қаламынан  туған  мына  бір  шумақпен  үндесіп 
жатқаны ақикат:  
Ауылым қонды Нұраға, 
Мінген атым сұр ала. 
Керексіз сөзбен бұрала 
Қазақ сүйтпей тұра ма? [4, 111-б.] 
Бұл тек қана сыртқы ұқсастық емес. Рас, ең алдымен, эпостық шығармаларға тəн жыр 
үлгісінің  дəстүрлі  өрнегі  сақталған.  Өлеңнің  алғашқы  тармақтарын  мағыналық  жағынан 
дербес  қалдырып,  негізгі  ой  салмағын  үшінші,  төртінші  тармақтарға  жүктейтін  қайым 
өлеңнің  формалық  ықпалы  сезіледі.  Оған  қоса  өлеңнің  көркемдік  бояуындағы,  ішкі 
динамикасындағы, мазмұн салмақтылығындағы сабақтастық та көзге ұрып тұрған жоқ па? 
 Қазақ  өлеңінің  осынау  дəстүрлі  түрлеріне  жақындық  таныту  Шəкəрімнің  поэзиясына 
ғана  тəн  ерекшелік  емес  еді.  Бұл  Абайдан  кейінгі  жаңа  дəстүрдегі  əдебиет  өкілдеріне, XX 
ғасыр басындағы əдебиетке тұтастай қатысы бар құбылыс болды. Түптеп келгенде, қазақтың 
өзімен  бірге  өмір  сүретін,  ежелден  келе  жатқан  дəстүрлі  қара  өлең,  қайым  өлең  үлгісі, 
төгілмелі  жыр,  толғау  өрнегі  Шəкəрімнің  тұсында  жаңаша  қырынан  көрінді.  Əр  ақын  бұл 
дəстүрлі  сөз  өрімін  өз  дарын-қабілеттерінің  дəрежесіне  сəйкес  байытты,  жаңартты, 
түрлендірді.  Бірақ  қалай  болғанда  да,  қаншалықты  түрленсе  де,  олардың  түп-төркінінде, 
дəстүрлік  негізінде  ежелгі  фольклорлық  жыр  нұсқалары  жатқаны  аңғарылып  тұрды. 
Мəселен, Абайдан кейінгі əдебиет өкілдерінің ішіндегі сұлу сырлы тамаша ақындардың бірі 
Нарманбет Орманбетұлы: 
Ақыл деген бір іс бар, 
Онда болса, жүзде жоқ. 
Байлық деген бір іс бар, 
Бірде болса, мыңда жоқ. 
Қайрат деген бір іс бар, 
Менде болса, сізде жоқ. 
Опа деген бір іс бар, 
Тілде бар да, ділде жоқ, –  
деп [5, 165-б.],  ежелден  келе  жатқан  жыр  үлгісінің,  эпос  əуенінің  жаңа  тынысын  танытса, 
Шəкəрім де осы істің алдыңғы қатарынан көрінді. Шəкəрімнің: 
Ей, көп халық, көп халық, 
Көп те болсаң, шөп халық. 
Партияшылды құтыртпа 
Мен сендікпін деп, халық [4, 130-б.], –  
деген айтар ойы мен сыры түйдектеліп төгілген өлең жолдары тағы да сонау дəстүрге, 
батырлар жырының сарынына жетелейді. 
Қойсəнə, батыр, қойсəнə, 
Ашуы жоқ болсəнə, 
Қой дегенде қоймасаң, 
Түсірермін ойсəнə! –  

123 
 
деген [3, 57-б.] Алпамыстың үні құлағымызға келгендей болады. Осы жыр жолдарының қай-
қайсысының  болсын,  түр  жағынан  да,  ішкі  мазмұны  тұрғысынан  да  түйінділігі  мен 
қуаттылығы жағынан да өзара төркіндес екенін аңғарамыз. Немесе халық жұмбақтарында: 
Шидім, шидім, шидім құс, 
Ши басына қонған құс, –  
деп [6, 4-б.]  келетін  жолдардың  дəстүрлік  жағынан  Шəкəрім  шумағына  төркін  бола 
алатынын байқаймыз.  
Ақынның көңілін қозғаған сезімдік жайларды, қуаныш, күйініш сəттерін, уақыт, заман 
туралы  ойлы  толғаныстарды  бейнелеуде  жыр  үлгісі  қай  кезеңде  де  жарқырай  көрінді.  Ал 
мүндай  көңіл  күй,  сан  қүбылыстар,  оқиғаларды  білдіретін  жолдар  ХІХ  ғасырдың  екінші 
жартысымен ХХ ғасырдың басында өлшеусіз мол болды дер едік.Ең алдымен, заман туралы 
толғанар сəт жиіледі, қазақ жерін отаршылдар жайлады, мал баққан халық сары дала, сайран 
көлінен,  жасыл  жайлау,  саумал  бұлағынан  қол  үзіп  қалды.  Тұрмыстық,  экономикалық, 
рухани  езгі,  ауыртпалық  күшейді.  Бұл  жайлар  ақын  жүрегінен  əр  алуан  ұйқас  үлгілеріне 
негізделген  жеті-сегіз  буынды  жыр  өлең  болып  төгілді.  Жыр  үлгісіне  тəн  тіл  шеберлігі, 
шешендік сөздердегідей өткірлік пен нақтылық, бейнелі образдылық, түйдек баяндау сипаты 
фольклорлық  мұрадан  бастау  алатын  жыр  үлгісін  ғасыр  басындағы  жауынгер  жанрға 
айналдырды. 
Өз  заманындағы  өзге  де  ақындар  сияқты  Шəкəрім  де  аталған  жыр  формасының 
мүмкіндігін  мейлінше  мол  пайдаланды.  Жеті-сегіз  буыннан  құрылған  «Ашу  мен  ынсап», 
«Шаруа  мен  ысырап», «Абай  марқұм  өткен  соң  өзіме  айтқан  жырларым», «Көкорайға 
қонғанда», «Мен бір тілсіз көлікпін», «Жоқ болса ақың өзіңде», «Біреудің мінін кешірсең», 
«Сөз  жазып,  өлең  өлшемек», «Шаранамен  туып  едің»  деген  сияқты  көп  өлеңінде  ақын 
негізінен  замана  толғаныстарын,  көңілдің  күйлерін,  өмір  философиясын  қозғайды. 
Тақырыбы  жаңа  болғанмен  əр  өлең  шумағының  өрнегінде,  бейнелеу  тəсілінде,  тілдік 
кестесінде  эпостық  жыр  үлгісінің,  фольклорлық  дəстүр  нышандарының  ізі  сайрап  жатыр. 
Ақын  өлеңдерінің  ырғақ,  буын,  бунақ,  ұйқас  түрлері  де  фольклорлық  жырлардағыдай  əр 
алуан.  Жай  ғана  ұйқас  қуып,  ырғақ  əуеніне  ілесіп  кету  емес,  ақын  жырларының  сезімдік, 
көркемдік-эстетикалық нəрі, бояуы айрықша көңіл аудартады.  
Ақың болса басымда, 
Осы күнде мені өлтір. 
Отырмын ғой қасыңда 
Өзіңнің жазаң деп өлтір. 
Жазам болса тартайын, 
Қолыңнан келсе, əне өлтір! 
Обалымды артайын, 
Қызықсаң босқа жəне өлтір! –  
дейді [4, 90-б.]  Шəкəрім  бір  өлеңінде.  Шығарманың  ішкі  мазмұны  мен  көркемдігіне  назар 
салмай,  өлеңдік  пішіні  тұрғысынан  қарар  болсақ,  бұл  –шалыс  ұйқаспен  келген  қарапайым 
жыр  үлгісіндегі  жеті  буынды  өлең.  Шумақта  «өлтір»  деген  сөз  ұйқас  ретінде  төрт  рет 
қолданған. Осы арқылы өлеңнің экспрессивті мəні ажарлана түскен, бояуы қалыңдаған. Ал 
осының  өзі,  түптеп  келгенде,  эпикалық  жырлардан  бері  жалғасып  келе  жатқан  көркем 
үрдістердің бірі дер едік. 
«Ер Тарғын» жырында Қартқожаққа Ақжүніс ару: 
Қара жерге қар жауар, 
Қарды көр де, етім көр, 
Қар үстіне қан тамар, 
Қанды көр де, бетім көр, –  
демей  ме? [3, 116-б.].  Шумақтағы  аллитерация,  шендестіру  арқылы  бейнелі  сурет  жасау 
шеберлігін айтпағанда, өлең ұйқастарындағы «көр» деген сөздің қаншалықты көркемдік мəн 
атқарып  тұрғанын  елемей  өту  мүмкін  емес.  Мұндай  көркемдік  тəсіл,  дəстүрлі  үлгі  халық 

124 
 
фольклорының  шешендік  сөздер,  мақал-мəтелдер  тəрізді  өзге  де  түрлерінен  мол  кездесері 
анық. 
Қара  өлең үлгісін  пайдаланғанда  Шəкəрім  халық  фольклорында  ежелден  қалыптасқан 
«Ауылым көшіп барады Алмалыға» немесе, «Көшкенде жылқы айдаймын белеңменен» деген 
[9, 12-б.]  сияқты  дайын  түрлерді  қайталамайды.  Əлбетте  фольклорлық  қайым  өлең  түрінде 
келетін мұндай тіркестер шумақтың соңғы екі тармағында айтылады ғой. Мəселен: 
Ауылым көшіп барады Алмалыға, 
Кім көнбейді тағдырдың салғанына. 
Бір кетпейтін есімнен есіл қалқам, 
Кетер ме екен біреудің қармағында, –  
деген [7, 216-б.]  шумақтағы  айтылар  əңгіме  ауылдың  Алмалы  деген  жерге  көшуі,  немесе 
тағдырдың  адамға  артар  жүгі  туралы  емес.  Алғашқы  екі  тармақтағы  айтылғандар  өлеңнің 
сыртқы  формасын  құрастыруға  септігін  тигізіп,  кейін  түйінделер  тұжырымға  қатыссыздау 
қалыпта  тұр.  Өлеңнің  негізгі  ойы – ғашық  жүректе  тұнған  сезім  ұшқыны,  махаббаттың 
маржан  тамшысы,  ғашығына  жетсем  деп  бұлқынған  балғын  жастықтың  жалыны.  Ал 
Шəкəрімнің  поэзиясында  қайым  өлеңнің  сыртқы  дəстүрлі  түрі  сақталмағанымен,  ішкі 
мазмүндық өрнегі өзгешелеу болып келеді. Шəкəрімде алғашқы екі тармақтағы ой мен соңғы 
екі  тармақтағы  ой  бұлайша  алшақтық  танытпайды,қайта  олардың  мағыналық  ара  жігі 
астасып, логикалық деңгейі тұтасып, жымдасып кеткендей болады. 
Ауылымның күнбатысы қалың қамыс, 
Бүрсігүннен арғы күн болады алыс. 
Жас кісіде бар болса жігер намыс, 
Болып кетіп жүрмесін жатпен таныс,- 
дейді [4, 283-б.]  Шəкəрімнің  «Қалқаман-Мамыр»  поэмасындағы  Мамыр  қыз  сүйгені 
Қалқаманға. 
Шумақтағы  негізгі  əңгіме  түйіні-мұңлық  қыздың  басына  төніп  келе  жатқан  қасіретті 
күйді  жеткізу.  Бұл  жағынан  қайым  өлеңге  жүктелер  негізгі  мазмұндық  міндет 
орындалғандай.  Əйтсе  шумақтың  бастапқы  екі  тармағы  дəстүрлі  қайым  өлеңнің  тəртібін 
қайталамай,  Шəкəрімнің  қаламынан  жаңаша  сипатқа  ие  болған.  Атап  айтқанда,  алдыңғы 
мысалдағы «Ауылым көшіп барады Алмалыға» деген тармақпен Шəкəрімнің «Ауылымның 
күнбатысы  қалың  қамыс»  деген  сөздеріне  артылған  логикалық  жүк  бірдей  емес.  Дəстүрлі 
фольклорлық үлгіні сақтай отырып, ақын бұл тұста шумақтың ішкі тұстарын толтыра түседі. 
Шумақтағы  уақыт  пен  кеңістіктің  бірлігі  айқын  көрінеді.  Оқиғаның  орындалар  жері-
ауылдың күнбатысындағы қамыс маңы, мезгілдік мөлшері бүрсігүнге дейінгі уақыт аралығы. 
Осы шарт орындалмаған жəне жігіттің намысы жарқ етіп көрінбеген жағдайда қыз тағдыры 
трагедиялық  мəреге  бет  алмақ.  Қарап  отырсақ,  ақын  қайымдаса  келетін  қара  өлең  өрнегіне 
осындай мағыналық, көркем қасиет дарытады. Дəстүрлі қара өлеңге тəн ішкі ырғақ, сұлу да 
сырлы  сөз,  салмақты  мағына  тəрізді  еркшеліктерді  сақтай  отырып,  өлеңнің  сыртқы  өрнегі 
мен  негізгі  функциясына  нұқсан  келтірмеген,  ондағы  ой  түйдегін  шымырландыра, 
тұтастандыра  түскен.  Əр  тармақ  сайын  айтылар  ойды  үдете,  үстемелей  баяндау  арқылы 
өлеңнің поэтикалық қуатын күшейткен. 
Өзінің  алдында  бай  фольклорлық  қазынасы  бар  шынайы  көркем  əдебиеттің 
қалыптасып  дамуына  фольклордың  ықпал  ету  құбылысы  жөнінде  сөз  қозғағанда  оны  екі 
тұрғыда  қарастырамыз.  Оның  біріншісі-əдебиеттің  кеиінгі  даму  үрдістерімен  сəйкес  келе 
бермейтін үлгі-қағидаларды жалаң қайталау. 
Бірақ  бұл  саланың  өрісі  тар.  Ал  екінші – шын  мəніндегі  нағыз  халықтық  дəстүрді 
шығармашылықпен игеру, əрі оны пайдалану. Шəкəрімнің шығармашылығына негіз болған 
фольклорлық  дəстүр,  міне,  осы  екінші  арнада.  Дəстүр  үлгілерін  пайдалануда  да  ол  жаңаша 
мінез  танытты.  Ал  жаңалықтың  өзі  академик  З.  Қабдоловтың  сөзімен  айтсақ, «дəстүрді 
жалғастыра алса ғана жаңалық» [8, 270-б.] болмақ. 
Кейіпкер бейнесін сомдауда да, образ жасауда да Шəкəрім фольклорлық дəстүрлерге ат 
ізін салмай өтпейді. Рас, Шəкəрімнің кейіпкерлері батырлар жырларындағы тəрізді айрықша 

125 
 
қабілеті бар, жұрттан асқан немесе ай десе ауызы, күн десе көзі бар хас сұлу емес, күнделікті 
қарапайым тіршіліктегі адам. Өз жанының сұлулығы, əр-көркі бар жан. Əйтсе де Шəкəрімнің 
кейіпкерлері  мен  фольклорлық  қаһармандар  арасында  ұқсастықтар  да  байқалып 
қалады.Əсіресе  ақынның  бозбала  шағында  жазған  өлеңдерінде  сұлу  қыздарды  суреттеуде 
фольклорлық  дəстүр  нышандары  байқалады.  Атап  айтсақ, «Жастық  туралы» [4, 26-б.] 
өлеңіндегі «гауһардай көзі, бұлбұлдай сөзі», «айдай жүзі, сымдай бойы» бар «жаннан асқан 
бір  пері», «ұжмақтың  қорын»  эпостық  жырлардағы  хор  қыздарына  ұқсамайды  деп  айта 
аламыз ба? Сөз жоқ ұқсайды . Ақын фольклорлық шығармаларға тəн теңдеулерді өте əдемі 
қолданады.  Əсіресе  қызыл  бояу  жоқ.  Əр  сөз  өз  орнын  тапқандай.  Бір  ғана  айырмасы – 
Шəкəрім көріп отырған « ұжмақтың хоры» ертегілердегі хор қызындай қиялдан туған бейне 
емес.  
Ақынның  кейіпкері  жерде,  көкте  теңдесі  жоқ  ару.  Талас  жоқ.  Кешегі  Ақжүніс, 
Гүлбаршын,  Құртқалардың,  Қыз  Жібектердің  сіңлісі  дерсің.  Шəкəрімнің  бейнелеу  тəсіліне 
назар аударсақ, ақын аңсаған арудың шашы жібектей, маңдайы қардай аппақ, қасы қынаптан 
суырған қанжардай. Сұлу қыздың көркіне адам түгілі аспандағы күн мен ай, жұлдыздар да 
таңырқай қарайды. 
Күн батып жоғалды нұрыңнан ұялып. 
Жұлдыз бен ай қалды сəулеңнен нəр алып. 
Жетіқарақшы айналып сені іздеп жүр, 
Бəрі де сені ойлап, мас болып, сандалып. 
Үркер мен таразы шашуды шашуға. 
Шолпан да қарады мауқын бір басуға. 
Темірқазық арқандап қос боз атын, 
Жаратып, ойы бар, тойыңа қосуға [9, 31-б.]. 
Шəкəрім сұлу қыздың бейнесін сомдауға аспан денелерін де қатыстырады жəне оларды 
статистикалық  қалыпта  емес,  жанды  нəрсе  ретінде,  қозғалыс  үстінде  көрсетеді.  Аспан 
денелері, əсірісе, ай мен күн. Жұлдыз жайлы түсініктер, образды бейнелер ауыз əдебиетінде, 
ертегі,  аңыздарда,  эпостық,  лиро-эпостық  жырларда  аса  мол.  Күн,  Ай,  Жер  туралы, 
Темірқазық,  Жетіқарақшы,  Ақбозат,  Көкбозат,  Шолпан,  Үркер  жұлдыздары  жайлы  мифтік 
аңыздардың  өзі  бір  төбе.  Есте  жоқ  ерте  бір  замандарда  адамдар  осынау  аспан  денелердің 
сырын  ұғынуға  құмартқан,  тіршілік  қозғалысының  құпиясын  сол  денелерден  іздеген.  Қиял 
қанатына  мініп,  көк  жүзін  «шарлаған».  Тарихтан  белгілі  аңыздар,  олардағы  қиялдық 
бейнелер,  мифтік  ұғым-түсініктер,  міне,  осы  «шарлаудың»  жемісі.  Ғасырлар  бойы  адамдар 
осы  түсінікпен  өмір  сүрді.  Оларды  халықтық  фольклордың  кейіпкері  етіп  алды.  Мəселен, 
Жетіқарақшы  жұлдыз  шоғыры  туралы  аңызда  ол  баукеспе  ұрылар  тобы  болып  суреттеледі 
[10, 80-б.]. 
«Алғашқы  қауымға  тəн  рух-иелік  мифологияда  аспандағы  Күн  мен  Ай,  Үркер, 
Жетіқарақшы, Шолпан тəрізді жұлдыздар көкке көтеріліп, аспанға орнығып қалған адамдар 
екен.  Олар  жердегі  кезінде  алуан  түрлі  іс-əрекет  істеп,  ел  алдында  кінəлі  болғандықтан, 
немесе  қауіптен  қашқандықтан  аспанды  паналайды,  кейпін  өзгертеді.  Соған  қарамастан 
жұлдыздар  адам  қауымы  сияқты  өмір  сүреді:  өзара  ұрысып,  араздасып  жүреді,  я  болмаса 
ғашық болады, үйленіп, балалы болады» [11, 16-б.]. 
Шəкəрім бейнелеген сұлу қыз айналасындағы адамдардың ғана көзіне түсіп, солардың 
ғана жүргіне от салмайды, халықтық фольклор арқылы қасиетті бейнелерге айналған аспан 
шырақтарының  өзін  қайран  қалдырып,  қозғалысқа  түсіреді.  Сұлу  қыздың  ажарынан  ұялған 
Күн  батып  кетеді  де,  осы  бір  ғажайып  көріністің  бал  шырынына  қану  бақыты  Ай  мен 
Жұлдызға  бұйырады.  Жетіқарақшы  өз  əдетіне  басып,  сұлу  қызды  тынымсыз  торуылдайды. 
Үркер  мен  Таразы  шашу  əзірлеу  қамында  жүрсе,  Темірқазық  өз  иелігіндегі  Ақбозат  пен 
Көкбозатты сұлу қыздың бақыт тойында бəйгеге қосуға даярлау үстінде. Қандай əдемі сурет, 
ғажайып  көрініс!  Тура  қиял-ғажайып  ертегілерінің  бірінен  түсе  қалғандай.  Шəкəрімнің 
ерекшелігі  осы  көріністің  бəрін  жастық  шақтың  жалын,  сезім,  махаббат  отына  өртенген 
бозбала  басындағы  көңіл  күйіне  жымдастырып,  бағындыра  біліуінде. «Ақыл  құсы  адаспай 

126 
 
аспандаса» [4, 259-б.], «Əбден  толып  жарық  ай» [4, 255-б.]  өлеңдерінде  де  ақын  Ай  мен 
Күнді, Жер мен Көкті жанды бейнеге айналдыра жырлайды. 
Фольклор туындыларының өз дəстүрі, өзіне тəн еркшеліктері айқын. Олар белгілі – бір 
заңдылықтарға,  жүйеге  бағындырылған.  Бұл  шарттылықтар  фольклор  үшін  міндетті.  Ал 
кейінгі дəуірлердегі əдебиетке қатысты алғанда, бұл шарттылық жаңа белгілермен жаңғырып 
отырады.  Мəселен,  осы  заманның,  бүгінгі  күннің  жағдаяттарын  жырлаған  туындыларда  ол 
заңдылықтарды,  мейлі  олар  қандай  үйлесімде  заңдылықтар  болсын,  дəлме-дəл  көшіріп 
пайдалануға əсте болмайды. Мұны, əрине, фольклор мен əдебиеттің арасындағы қайшылық 
деп  те  ұқпау  керек.  Қандай  кезең  əдебиеті  болсын,  оның  түп  негізінде  фольклорлық 
дəстүрлердің жататыны қандай анық болса, осы дəстүрлі заңдылықтарға əр дəуір əдебиетінің 
қосатын бояуы, үстейтін кесте-нақыштарының болатыны да сондай ақиқат. 
Шəкəрімнің  шығармашылығы  мен  оның  дəстүрлік,  көркемдік  негізі  бола  алатын 
фольклорлық заңдылықтардың арақатынасы жайына келгенде, міне, осы екі мəселенің тығыз 
бірлігіне куə боламыз. Ақын фольклорлық дəстүрден үйрене отырып шыңдалады, шеберлігін 
ұштай түседі. Көп жағдайда Шəкəрім фольклорлық ұғым-түсініктерді, деректік өлшемдерді 
сақтауға  тырысады.  Солардың  бірі – фольклорлық  кейіпкерлердің  жас  мөлшерлері, 
батырлығы, сұлулығы төңірегіндегі шартты заңдылықтың сақталуы. 
Шəкəрім поэмаларының барлық басты кейіпкерлері, Кебек те, Мамыр да, Айсұлу да он 
бес жаста деп суреттеледі. Бұл ретте ақынның көз алдында эпостық жырлардағы сұлу қыздар 
мен батыр жігіттердің бейнесі келгені анық. «Алпамыс батыр» жырындағы Гүлбаршын («Он 
бесте туған ай еді»), Қаракөз («Ортада отыр Қаракөз, он бесте туған айдай боп»), «Қарабек 
батырдағы» сұлу қыз («Сонымен бір күні қыз да он беске келді»), «ЕрТарғындағы» Шорман 
(«Келген де он бес жасқа батыр Шорман, қалмақты жетпіс түрлі қаратыпты»), т.с.с. Мүндай 
ұқсастықтарды  кездейсоқ  нəрсе  деп  айту  қиын.  Біріншіден  адам  өмірінің  есте  қалар 
белестерін  сөз  еткенде,  атам  заманнан  бері « он  үш», «он  сегіз», «жиырма  бес»  сандарына 
қастерлі  орын  берілді.  Тіпті,  бұл  сандар  канондық  ұғымдарға  айналып  кеткен  іспетті.  Ал 
олар болса, о бастан ауыз əдебиетінің қаһармандарына қатысты айтылған ақиқат. Осылайша 
қалыптасқан  адамның  елеулі  шақтарын  бейнелейтін  дəстүрлі  фольклорлық  сандардың 
Шəкəрім  поэзиясына  көшуі  заңды  құбылыс  дер  едік.  Сол  сияқты  Шəкəрім  дастандарының 
кейіпкерлер  де  фольклордағы  қаһармандарға  ұқсас.  Қалқаман  да,  Кебек  те,  Нартайлақ  та 
батыр, ал Мамыр, Еңлік, Айсұлулар бірінен-бірі өтерліктей арулар. Көркімен ғана сұлу емес, 
парасатымен,  ақылымен  сұлу  жандар.  Кешегі  Ақжүніс,  Гүлбаршын,  Құртқа,  Назымдардың 
ізін басқан сіңлілер іспетті. 
Поэмалар  кейіпкерлерін  жасақтауда  Шəкəрім  осы  тəрізді  дастандардың  сюжеттік 
төркінінде  аңыздық  желінің  жатуы  көп  септігін  тигізсе  керек.  Əйтсе  де  Шəкəрім  өз 
кейіпкерлерінің сөзбен суреттеп, кескін-келбетін кестелеуге келгенде жаңа қырынан көрінді. 
Ауыз əдебиетінде сұлу қызды, сүйген жарды суреттегенде тіл қазынасының небір шұрайлы 
шырыны,  сырлы  да  сыңғырлаған  сұлу  өрнекті  сөз  тіркестері  пайдаланылса,  бұл  дəстүрді 
Шəкəрім сақтай бермейді. Шəкəрім дастандарындағы басты қаһармандардың батырлығы да, 
сұлулығы  да  олардың  іс-əрекеттері  арқылы  ашылды.  Фольклорлық  шығармаларға  тəн, 
əсірісе, эпикалық жырларда, аңыз-хикаяларда жиі кездестін дəстүрлі образдар бақсы, балгер, 
құмалақшы,  көріпкел,  жауырыншы,тағы  басқалар  болып  келеді.  Олардың  негізі  атқарар 
міндеті – адамдар сеніміне кіру, ертеңгі болатынды болжау, бал ашу, құмалақ салу. Ежелгі 
аңыздардағы  Асан  қайғы,  Қорқыт  ата  бейнелері, «Қобыланды»  жырындағы  балшы  кемпір, 
Қарабұқан жауырыншы, «Ақжонас ұлы ер Кеңестегі» арыстан көріпкел тəрізді толып жатқан 
кейіпкерлер халықтың ежелгі наным-түсінігінен туған дəстүрлі фольклорлық образдар екені 
даусыз. Олар халықтық фольклордың барлық жанрларына ортақ. 
Фольклорлық  мұраларға  тəн  дəстүрлі  баяндау  түрлерінің  ішінде  алдағы  оқиғаларды 
тұспалдау,  болжау,  айтылар  ойды  жұмбақтап  жеткізу  сияқты  кең  қолданылған  əдістер  бар. 
Бұл  тəсілдер  шығарманың  ішкі  динамикасын  ширатып,  сюжеттің  өрістеу  табиғатын 
жандандыра түседі. 

127 
 
Шəкəрім  шығармаларында  да  тұспал  көп,  шындықты  ə  дегеннен  ашып  тастамай, 
оқырман  жүрегінен  шым-шымдап  дарытып,  шымырлата  сіңіретін  осындай  дəстүрлі 
эстетикалық  бейнелеу  басым.  Шəкəрім  тұспалдау,  жұмбақтап  сөйлеу  əдістерін  өзінің 
поэмаларында жақсы пайдаланады. 
«Қалқаман-Мамыр»  поэмасының  басты  кейіпкерлері  Қалқаман  мен  Мамыр  өз 
сезімдерін  біріне-бірі  алғаш  сездірер  сəтте  Адам  ата,  Хауа  ана  жайында  жұмбақ  мысал 
айтысады,  кейінірек  бастаңғы  үстінде  Мамыр – Қалқаманға  жұмбақтай  сөйлеп,  кездесер 
жерін белгілеседі, екеуі қол ұстасып қашып кеткенде ел ішінің дана қариясы Əнет баба түс 
көреді. Сол тəрізді «Еңлік –Кебектегі» Нысан абыздың бал ашуы, қыз бен жігіт арасындағы 
жағдайға байланысты елдің іші дүрлігіп, ақсақалдар тұйыққа тірелгенде Кеңгірбай бидің «– 
Ей,  Көбей,  сұңқар  қалай,тауық  қалай», – деп  образды  түрде  жұмбақтай  тіл  қатуы,  сөз 
жоқ,ежелгі  фольклорлық  үлгілерден  сақталып  келе  жатқан  дəстүрлі  байлықтың  жаңа 
кезеңдегі  əдемі  көріністері  деп  айтар  едік.  Халықтың  ауызша  мұраларынан  бастау  алатын 
дəстүрлі баяндау тəсілдерінің бірқатары Шəкəрім поэмасына қатысты. Əдетте фольклорлық 
дүниелердің өзіне тəн құрылымдық ерекшеліктері, белгілі бір жүйесі, тəртібі бар. Міне, ауыз 
əдебиеті  туындыларына  тəн  осындай  құрылымдық  ерешелік – оқиғаны  баяндамас  бұрын 
ақындық кіріспе сөз арнау тəсілі. Халық прозасы үлгілерінде əңгіме «Ерте, ерте, ертеде, ешкі 
жүні  бөртеде»  деп  келетіні  сияқты  ежелгі  жырлардың  көбі  шағын  кіріспеден  басталады. 
Мəселен, «Көрұғлы» жыры: 
Бастайтын Көрұғлының хикаятын, 
Түркімен текежəуміт дейді затын, –  
деп [12, 19-б.] келетін екі шумақпен, ал «Ер Тарғын» жыры 
Қолыма қалам алдым хат жазғалы, 
Бірқатар заман болды қамдалғалы. 
Жамағат қүлақ салып тыңдасаңыз, 
Шəкəрім, мінеки, Ер Тарғыннан сөз қозғалы, – 
деген [3, 145-б.]  сөздерден  басталып,  жырлаушы,  тыңдаушысын  алдағы  жыр  оқиғасына 
дайындайды,  немесе  баяндау  мақсатында  түсіндіреді,  яки  шығармаға  қатысты  кейбір 
мəлімет-деректер береді. 
Бұл – фольклорлық шығармаларға тəн қалыптасқан дəстүрлі формалардың бірі. Қазақ 
əдебиеті  дамуының  одан  кейінгі  дəуірлерінде  туған  жыр-дастандарда,  əсіресе  тарихи 
жырларда бұл дəстүр молынан кездеседі. Абайдан кейінгі əдебиет өкілдері, ХХ ғасырдың бас 
кезінде өмір сүріп, қалам тербеген ақындар шығармашылығы да бұл дəстүрге етене жақын 
болды. Бұл ретте Сұлтанмахмұт Торайғыров, Мəшхүр Жүсіп Көпеев, Мұхаметжан Сералин, 
т.б. талантты ақындарды айтсақ та жеткілікті. М.Сералиннің «Топжарған» поэмасы: 
Шығардық бір хикая көңіл жаттан, 
Жаратқан жəрдем тілеп жаппар хақтан, 
Пайдалы көпке өнерім болмаса да 
Бір қалған жұрнақ едім асыл заттан, –  
десе [13, 389-б.] ,Сұлтанмахмұттың «Кім жазықты» романы: 
Бір сөзім бар шалдуар, 
Болмаса да тыңшысы. 
Бұл күнде жоқ, соң туар 
Роман мен сыншысы, –  
деп [14, 65-б.] басталады. 
Шəкəрімнің  дастан  түрінде  жазылған  шығармаларының  бəрі  дерлік  осы  дəстүрді 
сақтаған. «Еңлік-Кебек», «Нартайлақ-Айсұлу»  жəне  «Лəйлі-Мəжнүн»  дастандарының, 
«Дубровский  əңгімесінің»  оқиғасын  баяндауды  ақын  терең  толғау  түріндегі  кіріспе  сөзден 
бастайды. Бұл кіріспелерді автордың ой-мақсатынан хабар беретін жай ғана мəлімет көзі деп 
қарауға болмайды. Шəкəрімнің ерекшелігі- ата дəстүрін басшылыққа ала отырып, өз өрнегін 
жеткізуі.  Кіріспе  ретінде  берілген  бұл  шумақтарды  жеке,  дербес  туынды  ретінде  де  əбден 

128 
 
қабылдауға  болады.  Олай  дейтініміз,  олардың  əрқайсысында  терең  философия  тұнған, 
тағлымды, ғибратты ойлар ұсынылған. 
 
Пайдаланылған əдебиеттер: 
1. Əуезов М . Жиырма томдық шығырмалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 1998. – 480 б. 
2. Жұмабаев шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989. – 448 б. 
3. Қазақ халық əдебиеті (көп томдық) Батырлар жыры. – Алматы: Жазушы, 1986. – 288 б. 
4. Шəкəрім. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1988. – 560 б. 
5. Нарманбет шығармалары. – Қарағанды: Болашақ-Баспа, 1988. – 356 б. 
6. Жеті жүз жұмбақ. – Алматы: Жалын, 1985. – 126 б. 
7. Мың бір маржан. – Алматы: Өнер, 1989. – 256 б. 
8. Қабдолов З. Таңдамалы шығармалар: Екі томдық. – Алматы: Жазушы, 1983. – 456 б. 
9. Шəкəрім. Жолсыз жаза. Өлеңдер мен поэмалар. – Алматы: Жалын, 1988. – 256 б. 
10. Əбішев Х.Аспан сыры. – Алматы: Қазақстан, 1966. – 260 б. 
11. Қасқабасов С. Қазақ мифі жəне əлемдік мифология // Жұлддыз. – 1998, № 2. – Б.163-177; 
Қасқабасов С. Қазақ мифі жəне əлемдік мифология // Жұлддыз. – 1998, № 12. – Б. 150-164. 
12. Қазақ халық əдебиеті. Том 4. Батырлар жыры. – Алматы: Жазушы, 1989. – 400 б. 
13. Бес ғасыр жырлайды: Екі томдық. Том 2. – Алматы: Жазушы, 1989. – 496 б. 
14. Торайғыров С. Екі томдық шығармалар жинағы. Том 2. – Алматы. Ғылым 1993. – 200 б. 
 
Д.С. Розиева, 
Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар жəне əлем тілдері 
университетінің аға оқытушысы, PhD 
 

жүктеу/скачать 2,24 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: