«МƏҢГІЛІК ЕЛ» ИДЕЯСЫНЫҢ АҚЫН-ЖЫРАУЛАР ТОЛҒАУЛАРЫНДАҒЫ

182 
 
ұғымы  халық  түсінігінде  сан-алуан  мағынада  беріледі. Жер – ана,  атамекен,  ата  жұрт-  бəрі 
біріге келе бүтіндей халықтың тағдыры болып келеді.  
Жер – елдің  тұтастығының,  халықтың  саяси  дербестігінің,  тəуелсіздігінің  белгісі,  əрі 
тірегі [1, 104-б.]. Ықылым заманнан бері сыртқы жаудан көздің қарашығындай қорғап келген 
жеріміз еліміздің еркіндігін білдіретіндігі сөзсіз.  
Асан жырау жер мəселесін шешудің жаңа формасын ұсынады. Ол -жаңа қонысқа көшу. 
Асан  Қайғының  Жерұйықты  іздеуі  жөніндегі  аңызы  қазақ  халқының  жарқын,  бақытты 
болашақты,  еркіндікті  аңсаған  философиялық  армандарының  туындысы  еді.  Асан  Қайғы 
арман  еткен  «Жерұйық»  бейне  бір  ағылшын  ойшылы  Томас  Мордың  «Утопия  аралы», 
италияндық  Томаза  Компанелланың  «Күн  қаласы»  сияқты  утопиялық  ойларының  жемісі 
екендігі  даусыз.  Əрине,  бұл  ХҮ  ғасырдағы  көшпелі  қазақ  халқының  болжалынан  туылған 
утопиялық  идея [2, 346-б.].  Асанның  Жерұйықты  іздеу  идеясы  батыстық  философтардың 
көзқарасымен сəйкес келіп жатқанымен, əр қайсысының өзінідік ерекшелігі мен ойшылдық 
деңгейі  танылатыны  даусыз.  Асан  Қайғының  утопиясы  тек  көшпелі  қазақ  жұртшылығына 
ғана  тəн,  соған  негізделген  ойдан  туған  бірден-бір  пайымдаудың  жемісі  еді.  Жырау  өз 
идеясын ұсынуда екі мақсатты көздегені аңғарылады: Бірі – жанға жайлы, яғни кісісі жүзге 
келмей өлмеген, қойы екі қабат қоздаған қоныс, екіншісі – ел тыныштығы, сырт жаулардан 
сақтанар мекен. Екі мақсат та ел мақсатымен ұштасып жатыр. Яғни енді ғана жеке алдына 
дербестік  алып,  хандық  құрған  елдің  баянды  бақыты.  Белгілі  əдебиетші  ғалым 
Ə.Қоңыратбаев: «Асанда  утопияның  екі  түрі  бар:  бірінде  елге  жайлы,  нулы  да  сулы  қоныс 
іздейді, Екіншісінде номадтық өмірді аңсайды, сол идеяны феодализмге қарсы қояды», - деп 
кеңестік таным тұрғысынан айтылған ой-желісі екені түсінікті болса керек. Əрине ғалымның 
пікірі  өз  заманына  лайық  айтылса  да  оның  астарында  ақиқатқа  жақын  түсінік  те  жоқ  емес. 
Өйткені  Асан  жырау  көксеген  арман,  мүдде  көшпелі  халықтың  талай  ғасыр  қалыптасқан 
дəстүрінен жаңылмай, көшпелі өркениетті сақтау болатын. [3, 288-б.]. 
Утопия  жайдан-жай  пайда  болып,  қалыптаспайды.  Утопиялық  идеяны  тудыратын 
негізгі  күш  халықтың  рухани  болмысынан,  қажеттілігінен,  арман-мүддесінен,  биік 
мұраттарынан  бастау  алып  отырады.  Халықтың  өткені  мен  бүгінгісінен  мол  хабардар, 
келешегінен  үміткер  адам  ғана  утопиялық  идеяны  алып  келеді,  халыққа  ұсынады.  Ол  сан 
алуан формада көрініс алуы мүмкін. Утопиялық идея мен сюжет бірде өткен замандағы өмір, 
бірде  алыстағы  бақытты  мекен,  ал  тағы  бірде  елді  бақытсыздықтан  құтқаратын  патша 
(патша,  хан)  туралы  əпсана  түрінде  баяндалады.  Түптеп  келгенде  бұл  үшеуі – халықтың 
əлеуметтік  утопиялық  үш  түрлі,  үш  сатысы  деуге  де  болады [4, 184-б.].  Дана  Қорқыттың 
өлімсіз  мекен  іздеуі,  Асан  Қайғының  Жерұйықты  іздеуі,  Бұхар  жыраудың  Асан  Қайғы 
идеясын  қолдауы  айналып  келгенде  халықтың  жүрегінің  терең  түпкірінде  жатқан,  сан 
ұрпақтың санасында өмір сүріп келген арман-мүддесінен туған ойлар емес пе? 
Біздің бағдарлауымызша, Асан Қайғының Жерұйығы – ХV ғасырдан мезгілдегі авторы 
айқын əлемдік утопистердің тұла бойы тұңғышы.  
Басқаны былай қойғанда жер жүзіне мəшћүр Томас Мордың «Утопия» шығармасының 
өзі 1516 жылы ғана жарық көрді.  
Християндық  утопияны  уағыздап,  жер  жүзіне  жұмақ  орнатпақ  болған  Томас 
Мюнцердің шаруалар көтерілісін ұйымдастырған уақыты да кейінірек – 1525 жыл. 
Тағы бір атақты утопияшыл Томазо Кампанелланың «Күн қаласының» тасқа басылған 
тұсы тіптен кеш – 1602 жыл.  
Бір  аяныштысы  екі  Томас  пен  бір  Томазо – үшеуінде  де  бұл  фəнидің  бақ-берекесі 
баянды  болмады.  Ағылшын  Мор  мен  неміс  Мюнцерді  жарық  жалғанмен  дар  ағашы 
қоштастырса,  италияндық  Кампанелла 27 жыл  бойына  түрменің  бүргесіне  таланды.  Асан 
Қайғы  айтарын  айтып,  жасарын  жасап,  армансыз  өз  ажалынан  өлді.  Міне  «есті», «еркін» 
дейтін Еуропа мен «дөрекі», «доғал» дейтін Дəшті Қыпшақ ойшылдарының кешкен күйі [5, 
24-б.].  
Еркін елдің еркін ойлауға құдіреті барының нақты көрінісі осыда емес пе?! Бірақ бұл 
жерде  Асан  Қайғының  Жерұйығына  дейін  Қорқыт  бабамыздың  танатафобиялық  (өлімнен 

183 
 
қорқу)  көзқарасы  мен  əл-Фарабидің  «Қайырымды  қала»  жайлы  көзқарастарын 
ұмытпағанымыз абзал.  
Тегінде  «Қорқыт  өлімнен  қашты»  деп  абыз  жыраудың  тарихи-қоғамдық  ой-өрісін 
тарылтып алатын сияқтымыз. Қорқыттың ойшылдық, даналық ой иірімдерін біле тұрып, елі 
үшін  жасаған  игілікті  қадамын  көріне-көзге  кішірейтіп  отырғандаймыз.  Білімнің  биік 
деңгейіне  көтеріле  тұрып,  Қорқыт  өлімнің  ақиқат  екендігін  білмеуі  мүмкін  емес.  Демек, 
Қорқыт  өлімсіз  мекен  іздеу  арқылы  еліне  мəңгілік  өмір  сыйламақшы  болды.  Осы  тұрғыда 
ойымызды  түйіндер  болсақ,  онда  абыздың  өмірлік  мұратының  өзі  ғасырларды  көктеп  өтіп, 
біздің заманымызда қайта жаңғырып жатқандай көрінеді.  
Қорқыт тек өлімнен қорқып қашты ма екен? Өлімнен қашу-өлімнен қорқу емес шығар. 
Қорқыт абыздың өлімсіз мекен іздеуі мен Асан Қайғының Жерұйықты іздеуі, кейінен Бұхар 
жыраудың: 
Үш жыл малды ту сақтап, 
Жиделібайсын жетіңіз. 
Кісісі жүзге келмей өлмеген, 
Қойлар екі қабат қоздаған, 
Қатын – бала қамы үшін, 
Солай таман жетіңіз – [6, 93-б.] –  
деуінде,  аңғарған  кісіге,  елінің  бақытты  келешегі  үшін  аласұрған  асыл  ұлының  азаматтық 
борышынан туындаған асқақ идеялардың жиынтығы жатыр. 
Адамзат  баласы  пайда  болғалы  жайлы  қоныс,  шұрайлы  жер,  қайғысыз  өмір  сияқты 
қиялының  түкпірінде  жатқан  арман  жетегімен  өмір  сүріп  келеді.  Оны  кейде  бір  сөзбен 
«бақыт» деп те атаймыз. Алайда оның өмірдегі көрінісі қандай болмақ, адамзат өзін қандай 
жағдайда  бақытты  сезінеді  деген  сұрақтарға  жауап  тапқан  емес.  Бұл  сұраққа  небір 
ойшылдар,  данагөй  тұлғалар  жауап  іздеумен  келген.  Сұрақ  көп  те  жауап  жоқ.  Сондықтан 
əлемдік деңгейдегі ойшылдар Қорқыт абыз, Асан Қайғы сияқты небір утопиялық ойлардың 
жетегінде жүрді.  
Батыстық утопистер нақты əрекетке бара алмай тек қағаз жүзінде шектеліп қана қалды. 
Асан  Қайғы,  Қорқыт  абыз  басын  тауға  да,  тасқа  соғып,  тіршіліктен  баз  кешіп  өз  ойларын 
жүзеге асыру мақсатында жер кезді, еліне бақытты қоныс іздеді. Яғни ойды жүзеге асыратын 
нақты жолын қарастырып кетті. Асан Қайғының: 
Нəлет біздің жүріске, 
Еділ менен Жайықтың, 
Бірін жазға жайласаң, 
Бірін қысқа қыстасаң, 
Ал қолыңды маларсың, 
Алтын менен күміске! [6, 23-б.] –  
деп  Жəнібек  ханға  кеңес  беруінде утопиялық  идеяның  өмірде  жүзеге  асуына жақын  екенін 
аңғартып  тұр  емес  пе?  Дегенмен,  утопияның  өмірде  айна  қатесіз  дəл  келуі  екі  талай. 
Сондықтан болса керек Асан Қайғы өз кеңесін тыңдамаған Жəнібекке: 
Хош аман бол, Жəнібек, 
Енді мені көрмейсің! [6, 24-б.] –  
деп  қайта  кірер  есікті  қатты  серпіп  жапса,  Қорқыт  қыл  қобызын  қолына  алып,  сар  даланы 
күңіренте күйге толтырды.  
Утопия  –қиял.  Бірақ  қиялсыз  мақсатқа  жету  мүмкін  емес.  Қиял  қанатында  қалықтап, 
келешекке үмітпен қарау арқылы небір ауыр кезеңнен аман өтуге болады. Елдің келешегіне 
утопиялық  көзқараспен  қарау  халықты  алдаусырату  емес.  Халықтың  бойына  сенім  ұялату. 
Тарихтың  түрлі  белестерінде  ауыр  тұрмыс  кешіп,  кей  уақыттарда  тығырықтан  шығар  жол 
таба  алмай  дағдарысқа  түскен  уақыттарда  халыққа  демеуші  күш - келешекке  деген  сенім 
болары  даусыз.  Осындай  шақтарда  көмекке  қозғаушы  күш,  халықтың  рухани  қолдаушысы 
ақын-жыраулар болып табылады. «Философия нужна лишь для кризисных этапов культуры, 
когда  требуются  прозрачные,  явные  способы  философствования.  А  для  традиционных, 

184 
 
сравнительно  медленно  развивающихся  культур  характерно  как  раз  философствования  в 
нефилософских формах» [7, 38-б.], – дейтін М.Орынбековтың пайымдауы біздің жоғарыдағы 
ойымызды  растай  түседі.  Себебі  елде  алашапқын  болып  жатқанда  мəдениет,  елдің  рухани 
дамуы  кейінге  шегеріледі.  Халық  қара  бастың  қамын  ойлап,  бір  күндік  күйбең  тіршілікпен 
күн  кешеді.  Осы  тұста  Асан  Қайғы  сынды  данагөй  жыраулар  елдің  ертеңін  ойлап  уайымға 
салынады,  ойланады,  қиындықтан  шығудың  жолын  қарастырады.  Нəтижесінде  күңіреніске 
толы толғау, жыр өрнектері дүниеге келеді. 
Жыраулар  поэзиясының  əлеуметтік  құндылығы  оның  қазақ  халқының  ұлт,  мемлекет 
ретінде  дамуын  көксегені  болса  керек.  Сондықтан  олар  «менге»  салып,  сарсаңға  түсіп, 
қайтсем қазақ халқын дамытам деп аласұрды емес пе? Яғни дамыту мақсатының астарында 
дамыту  арқылы  қазақ  елінің  басындағы  бүкіл  қаралы  бұлтты  алып  тастау  ұғымы  жатты. 
Қалай дамудың сара жолын көрсетпесе де соған ниеттенгені анық. Даму, яғни прогресс кез 
келген дəуірде, уақытта елін сүйген нағыз ұлтжанды қайраткерлердің басты арманы болды. 
Олар өз мұраларында мұны анықтап айтпаса да істеген əрекеттері мен сөйлеген сөздерінен 
жазбай тануға болады.  
Прогресс  үнемі  жүзеге  асуы  үшін  оған  бірнеше  алғышарттар  қажет.  Соның  бірі – 
оптимизм.  Оптимизм  болмай  прогресс  болмайды.  Қоғамның  дамуы  оның  мүшелерінің 
келешекке  деген  сенімінен  тұрады.  Ертеңге  ұмтылумен  қатар  ертеңге  сену  қажет.  Екеуі 
біріккенде  ғана  қолға  алған  іс  оңалары  анық.  Келешекке  сену  арман-қиялдан  тұрады. 
Жыраулар шығармаларында елдің келешек дамуының сара жолын көрсетпесе де, келешекті 
болжаумен  қатар  армандарын  жасырған  жоқ.  Елдің  тағдыры  талқыға  түсіп,  сыналар  кез 
келгенде  жыраулардың  арманшыл  жырлары  қажыған  халықтың  қолтығына  демеу  болып, 
сенімін арттырғаны сөзсіз. Мысалы, Доспамбет жыраудың: 
Еділдің бойын ел жайлап, 
Шалғынына бие біз байлап, 
Орындықтай қара сабадан, 
Бозбаламен күліп – ойнап, 
Қымыз ішер күн қайда! [6, 33-б.] –  
дейтін  жыр  жолдары  бейбітшілікті,  тыныштықты  көксейтін  оптимистік  сарынды  жыр  емес 
пе?! 
Немесе Ақтамберді жыраудың: 
Жазыққа біткен бүлдірген, 
Сұғынсақ тояр ма екенбіз. 
Тобылғы сапты қамшы алып, 
Тұмар мойын ат мініп 
Қоныс та қарар ма екенбіз! [6, 64-б.] –  
деген  толғауында  жыраудың  арманымен  қатар  ел  арманы  ұштасып  жатқанын  аңғару 
қиындыққа  соқпас.  Дегенмен,  арманға  жету  үшін  нақты  əрекет  қажет.  Əрекетсіздік 
бойкүйездікке  əкеп  соқтырады.  Жыраулық  дəуірде  негізгі  əрекет  жерін  сыртқы  жаулардан 
қорғау болды. Отаршылдық дəуірде негізгі əрекет отаршылдық саясатқа қарсы идеологиялық 
жолмен жəне қару қолдану арқылы қарсылық түрінде көрініп отырды. Заман өзгерген сайын 
əрекеттің  түрі  де  өзгеруі  заңдылыққа  ойысады.  Себебі  ғылым  мен  техника  дамыған  сайын 
күшті  бұрынғыдан  күшейіп,  өзінің  алдына  қойған  мақсатына  жетудің  төте  жолын 
қарастырады.  Ол  өз  жолында  кездесетін  қарсылықты  жоя  отырып,  өз  əрекетіне  есеп 
бермейді. Ал əлсіз жақ күштіге қарсы сақтану, қорғану əрекетін жасайды. Бұл көп жағдайда 
соғысқа əкеп отырады. Кенесары-Наурызбай, Исатай, Сыпатай соғыстары бұл тек көтеріліс 
қана  емес,  бұл  негізінен  қорғану.  Олар  біреудің  жеріне  көз  алартқан  емес.  Өзінің  жерінде 
жүріп  соғыс  салды.  Мұндай  соғыстар – əділеттінің  əділетсізге  көрсеткен  қыры.  Бірақ 
күштілердің  əлсіздерге  бас  июі,  немесе  күштінің  əлсізден  өз  əрекеті  үшін  кешірім  сұрауы 
заңдылыққа  сыймайды.  Тегінде  күшті  аз  уақытқа  болсын,  көп  мерзімге  болсын  жеңіске 
жетеді.  Əлсізді  өзіне  бағындырады.  Түптің  түбінде  əлсіздің  күш  жинап,  күштіге  қарсы 

185 
 
жүргізетін қарсылық əрекеттерінің негізінде өз дербестігіне қол жеткізуі əбден мүмкін. Бірақ 
дербестікке  қол  жеткізу  əлсіздің  рухани  дүниесінің  молдығына,  ерік-жігерінің  күштілігіне, 
дербестікке  деген  ұмтылысына  байланысты.  Ал  кейбір  елдер  мұндай  жағдайда  күштінің 
ықпалында  кетіп,  диірменге  түскен  тарыдай  жаншылып,  ізім-қайым  жоғалады.  Ғалым 
М.Мырзахметұлы  мынандай  қызық  мысалды  тілге  тиек  етеді: «Солардың  бірі  Ресейдің 
Қазақстан  мен  Түркістан  өлкесін  отарлау  жорықтарына  қатысқан  ғалым  Аничков  еді.  Ол 
қарулы  жауға  қарсы  ұмтылған  қазақ  батырларының  көзсіз  ерлікпен  елін,  жерін  қорғап, 
отаршыл  Ресейді  жүз  елу  жылдай  тойтарып  келуі – олардың  ұлттық  санасының  күшті 
болуынан еді», – деп бағалайды [8, 106-б.]. Демек, халықты осындай əрекеттерге жетелейтін 
қандай  күш?  Күштінің  жемсауында  кеткен  елдер  не  себепті  жер  бетінен  жойылды?  деген 
сауалдарға жауап өзінен-өзі табылып жатыр. Біріншіден, қазақ халқы əрекетсіз отырған жоқ. 
Ол  басында  орыс  империясының  отарлау  əрекетіне  қарсы  күшпен  қарсылық  білдірсе, 
кейіннен  саяси  жолмен  дербестікке  ұмтылды.  Екіншіден,  қазақ  елін  алға  жетелейтін 
батырлары  мен  сөз  бастаған  ақын-жыраулары,  кейіннен  көзі  ашық  зиялы  қауым  өкілдері 
дұрыс бағыт бере білді. Үшіншіден, қазақ халқының тарихи өткелдерінде қасиетті саналатын 
жер, тіл, дін, діл сияқты дүниелерді қорғау ана сүтімен бойға тараған ұғым. Оны ешқандай да 
күшті  мемлекет  өшіре  алмайды.  Төртіншіден,  қазақ  халқының  Күлтегін  жырынан  бастап 
үзілместен  жалғасын  тауып  келе  жатқан  бай  рухани  тірек  көздері  бар.  Осы  бай  қазынамыз 
елдің сағын сындырмай алға жетелеуші негізгі күшке айналды. Жаулаушы мемлекеттер оны 
халық жадынан қаншалықты өшіреміз десе де, халық санасы оған ырық бермеді. 
Жыраулар ұстанған бағыт, олар көрсеткен сара жол елді небір қайғылы кезеңнен алып 
шықты.  Бодандықтың  темір  құрсауынан  босату  жолында  елге,  ел  бастаған  көсемдерге 
арнаған  толғауларында  намыс  пен  жігер  оятар  асқақты  жыр  жолдары  жетіліп  артылады. 
Яғни  қазақ  халқының  мəңгілікке  деген  қанатты  ойы,  асқақ  арманы  алға  жетелеуші  негізгі 
күшке айналды. 
Жыраулардың  толғауларын  пайымдап  оқыған  қайбір  адам  олардың  басты  арманы 
тəуелсіздікті  нығайтып,  келешегін  баянды  ету  болғанын  аңғарады.  Бұл  арман  ХІХ  ғасыр 
жырауларында  басқа  бағытқа  ойысты.  ХІХ  ғасыр  ақын-жырауларында  тəуелсіздікке  қол 
жеткізу арманы бірінші орынға қойылды. Ақын-жыраулар көксеген арман тек ХХ ғасырдың 
соңында жүзеге асты.  
Жыраулар  поэзиясын  оқыған  сайын  тарих  жүз  жылда  қайталанатындығына  көзіңді 
жеткізгендей боласың. Қазіргі таңда тəуелсіздікті қолда ұстап тұрумен қатар оны əрі қарай 
дамыту,  тəуелсіздік  тұғырын  бекіту  қажеттілігі  туындады.  Мұның  өзі  «Мəңгілік  ел» 
идеясының басты мақсаты емес пе. Демек, «Мəңгілік ел» идеясын қазіргі ұрпақ жүзеге асыра 
алса, онда ата – баба қалдырған аманаттың орындалғаны деп білеміз. 
 
Пайдаланылған əдебиеттер: 
1. Кенжалиев З. Көшпелі қазақ қоғамындағы дəстүрлі құқықтық  мəдениет. – Алматы: Жеті 
жарғы, 1997. – 192 б. 
2. Қазақтың көне тарихы. – Алматы: Жалын, 1993. – 480 б. 
3. Қоңыратбаев Ə. Қазақ фольклорының тарихы. Алматы. Ана тілі. 1991 ж. 287 бет. 
4. Қасқабасов С. Қазақ халқының утопиясы // Жұлдыз. – 1990, № 6. – Б. 44-46. 
5. Амантай Ш. Қазақ поэзиясындағы ұлттық идеяның көркем бейнеленуі: генезис, эволюция 
жəне трансформация. докторлық диссертация. – Алматы, 2001. – 296 б. 
6. Бес ғасыр жырлайды. – Алматы: Жазушы, 1989. – 382 б. 
7. Орынбеков М. Предфилософия протоказахов. – Алматы: Өлке, 1994. – 207 б. 
8. Мырзахметұлы М. Түркістан Тараз арасы. – Астана: Білге, 2001. – 432 б.  
 
 
 

186 
 
Г.К.Муканова, 
кандидат исторических наук, доцент Казахского национального университета  
имени Аль-Фараби 
 
ИДЕНТИФИКАЦИЯ «МƏҢГІЛІК ЕЛ» В ПОЭТИКЕ МАГЖАНА: ИСТОРИЯ И 
СОВРЕМЕННОСТЬ  
 
Жемчужная  чистота  литературных  выражений  у  тюркоязычных  поэтов-классиков 
объясняется  как  кругом  чтения  восточных  шедевров,  так  и  системными  познаниями  в 
области  тюркской  письменной  культуры.  В  действительности,  тюркская  лексика  богата 
заимствованиями  иранизмов,  арабизмов,  монголизмов,  что  обогащает  языковой  строй  и 
порождает  новые  изящные  оброты  речи.  Методами  компаративистики,  сопоставления  и 
сравнения  с  современными  Магжану  поэтами  и  творившими  ранее  авторами, 
этимологического анализа и синтеза, моделирования словоформ, историзма и объективизма, 
мы  попытаемся  проникнуть  в  загадочный  мир  зарождения  стиха,  на  базе  исторической 
памяти и апелляции к артефактам евразийской культуры.  
Материалами  для  исследования  являются  опубликованные  труды  казахского  поэта, 
публициста,  педагога,  общественного  деятеля,  ставшего  жертвой  политических  репрессий, 
М.Б.Жумабаева. Он является автором научных трудов «Педагогика» и «Дидактика» (вторая 
книга  менее  известна,  упоминание  о  ней  обнаруживается  в  архивных  фондах  Наркомата 
просвещения  Казахской  автономии, 1920-е  гг.  Ныне  они  отложились  в  фондах  Архива 
Президента РК, г. Алматы). 
Что касается поэтики Магжана Жумабаева, то его произведения волнуют читателей и 
слушателей  вдохновенной  красотой  образов,  психологической  игрой  героев,  культурой 
языка. Магжан употребляет устоявшиеся выражения, как и любой другой поэт, для точной 
передачи  смысла  действия,  или  пафоса  речи  персонажа.  Речь  от  этого  приобретает  яркие 
краски,  доходчиво  поэт  подбирает  «ключи»  к  сердцу  слушателя,  добивается  нужного 
эффекта.  К  примеру,  в  поэме  «Батыр  Баян»  драма  сюжета  впечатляющая:  чтобы  передать 
чистоту помыслов героев и трагедию самого Баяна, автор вкладывает в его уста патетику и 
пафос.  
До  сих  пор  мы  не  встречали  в  литературе  трудов  по  выбранной  теме,  тогда  как 
обозначенный  Главой  государства  национальный  проект  «Мəңгілік  ел»  нуждается  в 
закреплении  в  сознании  большинства.  В  посмертном  издании  трудов  академика 
М.К.Козыбаева,  между  тем,  гражданской  поэзии  Магжана  уделено  пристальное  внимание 
[1]. Не случайно, Козыбаев называет его «шежіреші ақын» [1, с. 14], поскольку у Магжана 
присутствует историческая ретроспектива истории казахов и других тюркских народов. 
Этимология  дефиниций: «Мəңгілік», «Ел»  должна  получить  строго  научное 
разъяснение,  которое  среди  казахскоязычных  читателей  возможно  через  обращение  к 
авторитетам  Слова – классикам  прозы  и  поэзии.  Изучив  тексты  опубликованных 
гражданских  стихотворений  Магжана,  мы  обнаружили  различные  эпитеты  в  сочетании  с 
термином  «ел».  Все  они  при  кажущемся  сходстве  имеют  разные  диапазоны  расширения  и, 
соответственно,  подтверждают  версию  специалистов  о  различном  контенте  понятия  «ел»  у 
тюрков.  
К примеру, в одном месте Магжан пишет: 
– Тау суындай гүрілдер, 
Айбынды алаш елім дер, 
Алтын Арқа жерім дер, 
Мен жастарға сенемін! [2, c. 64] 
В другом месте («Жан сөзі») поэт представляет свою жизнь и кончину в ретроспективе. 
В этом случае его обращение звучит иначе: 
– Ақылға кеш айналдым, қараң күнім, 
Бір күні құшағына алар өлім. 

187 
 
Қара жерді құшақтап мен жатармын, 
Сол кезде не деп мені сынар елім?... 
Дариға, сол күндерде күнім қараң, 
Қазақ елі, бір ауыз сөзім сағаң: 
Болғайсың, сыншы болсаң, əділ сыншы, 
Кінəні жүрекке қой, қойма маған! [2, c. 153]. 
Далее.  Если  обратиться  к  термину  «мəңгі»,  то  у  Магжана  это  определение 
обнаруживается  при  описании  древней  истории,  географических  природных  свидетельств 
древности («Түркістан»):  
– Тұранның таулары бар аспанға асқан, 
Мəңгіге басын аппақ шаштар басқан. 
Бауырында ерке бұлақ салады ойнақ, 
Жаралып таудан аққан салұын жастан... 
Шөлдер бар, жел де жүрмес, сап-сары құм, 
Моладай ещбір үн жоқ мəңгі тып-тын. 
Болмақ па жан-жануар шексіз шөлде, 
Сар құмда салар ойнақ пері мен жын... [2, c. 174].  
Любопытный момент: среди артефактов, символизирующих древнюю культуру Турана, 
поэт  Магжан  Жумабаев  приводит  упоминание  о  музыкальных  трактатах  аль-Фараби.  В 
далекие  двадцатые  годы  ХХ  века  редко  кто  делал  ссылки  на  философичесике  изыскания 
отрарского мыслителя. Это делает честь познаниям поэта: 
– ...Түріктің кім кеміткен музыкасын? 
Фараби тоғыз шекті домбырасын 
Шерткенде, тоқсан тоғыз түрлендіріп, 
Жұбанып, кім тыймаған көздің жасын?! [2, c.175]. 
В  исторических  мистических  поэмах  М.Жумабаева («Қорқыт»)  присутствует  магия 
времени  и  пространства.  Поэт  талантливо  увязывает  координаты  тюркского  эля  с  образом 
персонажа: 
– Алтайға жер жүзінде тау жоқ жеткен, 
Алтайға бетегедей алтын біткен. 
Бейіштей алтын Алтай етегінде 
Ертеде алаш елі мекен еткен... 
Өткен күн ертегімен таласқандай, 
Уа, дүние, ол күндерде алаш қандай?! 
Ой қырдан орғып қарғып еріккенде, 
Алтайда ойнақ салып жүрген аңдай [2, c. 221]. 
В не менее известной поэме «Батыр Баян» Магжан вводит термин, обозначающий главу 
государства: 
– ...Ерлерін жиып Абылай, ел ағасы, 
Сұрайды: «Мынау істің не шарасы?» 
Қырандар əрі-бері толқысқан соң, 
Қанайы Қарауылдың, топтың басы, 
Саңқылдап суырылып сөйлей берді: 
«Қытайдың қол ұсыным шекарасы. 
Қалмаұты Қытай кірген зерттер болсақ, 
Қазақтың бірі қалмай мерт боласы!...» 
Тұнжырай қалса-дағы хан Абылай:  
«Қайту!» – деп, сөздің болды бітуанасы [2, с. 250]. 
Еще  одно  замечание:  из  поля  зрения  исследователей  как-то  выпал  топоним 
«Мангышлак». Между тем, ему уделили внимание российские ученые М.Аджи и другие. Мы 
обращаем внимание на корень «мангы», единый с корнем первого слова политонима «Мəңгі 
Ел». 

188 
 
История  полуострова  хранит  ряд  наслоений,  выводящих  на  тему  религии  и 
обращенных в нее аборигенов. Московский исследователь Ярлыкапов А.А. является автором 
энциклопедической  статьи  «Ногайцы» [3, c. 73-75]. В  этом  очерке  даются  пояснения  и  о 
казахах-адаевцах: «Султан Бабаткуль – это широко известный среди казахов, каракалпаков, 
узбеков  и  ногайцев  «святой»  Баба  Туклес,  или  Баба-Туклес  Шашлы-Азиз.  К  этому 
«святому»,  а  через  него  и  к  одному  из  четырех  «праведных»  халифов  возводили  свою 
генеалогию правители Ногайской Орды, потомки золотоордынского беклярибека Едигея.  
Народные предания, таким образом, отразили огромную роль суфийских шайхов если 
не  в  исламизации,  то,  по  крайней  мере,  в  укреплении  ислама  на  обширных  степных 
просторах  Евразии,  бывших  некогда  родиной  большинства  ногайских  племен.  На  основе 
дошедших до нас свидетельств можно заключить, что среди ногайцев ислам в средние века 
бытовал  в  основном  в  форме  суфизма,  видимо,  больше  подходившего  к  преимущественно 
кочевому образу жизни большинства ногайского населения и его психическому складу.  
Среди  ногайцев  Большой  Ногайской  Орды  было  широко  распространено  учение 
братства  йасавийа,  среди  других  групп  ногайцев  преобладали  последователи  учения 
накшбандийа. Еще в прошлом веке казахи-адаевцы рассказывали предания о прославленном 
ногайском шайхе Хейрулла-Суфуе, жившем на Мангышлаке во времена Ногайской Орды и 
почитавшемся  как  великий  чудотворец.  Его  сила  восходила  через  «святых»  Султан-Эпе 
(Султан-апа) и Гаким-Ата (Хаким-ата) к ходжа Ахмаду ал-Йасави [3, c. 74].  
Таким  образом,  библиография  вопроса  дополняется  изысканиями  дореволюционных 
этнографов [4]. В советский период, область исследований безосновательно ограничивалась 
географически Кавказским регионом [5]. Результатами текстового исследования творческого 
наследия  одного  из  замечательных  вершин  тюркской  поэзии,  Магжана  Бекеновича 
Жумабаева,  стали  выявленные  закономерности  в  гражданской  поэтике  и  публицистике 
авторов ХХ века. При обращении к истории Казахского государства, в контексте всемирной 
и  региональной  истории,  Магжан  употребляет  словосочетание  «Алаш  елі» (стихотворение 
«Мен  жастарға  сенемін»),  тогда  как,  имея  в  виду  этнических  казахов-сограждан,  он 
предпочитает другую дефиницию: «Қазақ Елі» (стихотворение «Жан сөзі», 1920 год).  
Таким  образом,  поэтическая  планида  Магжана  Жумабаева  есть  устойчивый  пласт 
казахской культуры. В нем запечатлены культурные символы предыдущих напластований и 
современные  поэту  образы  и  архетипы,  способные  вызвать  у  аудитории  необходимый 
эффект  (сочувствия  ли,  сострадания,  гнева,  горя  или  торжественности  и  восхищения). 
Понятия  «ел»  и  «мəңгі»  Магжан  использует  осмысленно,  для  акцентирования 
интегрирующих моментов в сознании тюрков. Аналоги в этнокультуре народов Центральной 
Азии неизбежны, как следствие общности региональной истории.  
 
Использованная литература: 
1. Қозыбаев М. Киелі тəуелсізік /Құраст: І.М.Қозыбаев. – Алматы: Баспалар үйі, 2009. – 448 
б.  
2.  Жұмабаев  М.  Шығармалары:  өлеңдер,  поэмалар,  қара  сөздер. (Құраст.  Абдуллин  Х., 
Дəрімбетов Б., Жумабаева З.). – Алматы: Жазушы, 1989. – 448 б. 
3. Ислам на территории бывшей Российской империи. Энциклопедический словарь. – Вып. 2. 
– М.: Восточная литература РАН, 1999. – 167 с. 
4.  Предания  адаевцев  о  святых  секты  ханафие,  живших  и  умерших  на  Мангышлаке // 
Сборник  сведений  о  кавказских  горцах. – Вып. 7. Приложения.  Тифлис, 1873, № 5-17; 
Перепяткович Г. Поволжье в ХV и ХVI веках (очерки истории края и его колонизации). – М., 
1877.  
5.  Керейтов  Р.Х.  Мифологические  персонажи  традиционных  верований  ногайцев // 
Советская этнография. – 1980, № 2. – С. 117-127; Ярлыкапов А.А. Ногайская степь: этнос и 
религия сегодня // Этнографическое обозрение. – 1998, № 3. – С. 89-98; Курмансеитова А.Х. 
Бытование арабо-письменной книги среди ногайцев // Современный быт и культура народов 
Карачаево-Черкессии. – Вып. 3. Черкесск, 1990. – С. 161-180.  

189 
 
Қ.Ə. Айсұлтанова, 
Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің аға оқытушысы, филология 
ғылымдарының кандидаты  
 

жүктеу/скачать 2,24 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: