Тіл және қОҒам альманах №1 (43) / 2016 Құрылтайшы

29
«Тіл және қоғам» №1 (43) /2016
ға лым Ж. Манкеева: «Табиғат көрінісіне, жағдайына икемделу – адам ның 
не   гіз гі  бір  қасиеті.  Этнос  пен  табиғатты  біртұтас  ұғым  деп  қарау  әсіре се 
көш пен ділер мәде  ниетін, психоло гиясын түсіну үшін ерекше маңызды» деп 
көр се теді [5,32б.]. «Айы тұтылу» тіркесі жау шапқанда, қаралы күн туғанда 
айты латын  тұрақты сөз тіркесі:
                    Ханы өліп, күні батқан, Айғаным,
                    Қара жамылып, айы тұтылып жатқан, Айғаным (ҚТФС). 
Ай һәм увутта турмыш – ай ұялар. Аның көркиндин ай һәм увутта тур­
мыш (ХШ) – оның көркінен ай ұялар. Қазақ халқының ұғымында «ұят» сө­
зінің алатын орны ерекше. Сөз этнос менталитетінен хабар береді. 
Ай йүзүм – ай жүзім, сұлуым. Тілеб күн түн Уғандын ай йүзүмні (24в32) 
– тілеп күн­түн иемнен ай жүзімді.
                    Біреу жарлы, біреу бай білмейсіз бе, 
                    Айдай болған ақ жүзім көрмейсіз бе? [7,178].
Орта ғасыр ескерткіштер тілінде белсенді қолданыста болған «ай» ұғымы қазіргі 
қазақ  тілінде  де  өз  мәнін  жоғалтпаған.  «Ай»  сөзінің  тура  мағынасынан  жа на ма 
мағына туындап, тұрақты тіркестердің қалыптасуына себепші болған. Қазақтарда 
сәбиді, сұлу қызды айға теңеу түсінігі бар. Сонымен қатар айды киелі ұғымдар са­
натына енгізіп табынатын да болған. Оған дәлел, айды саусақпен нұсқап көрсетпеу, 
айға қарап дә рет сындырмау, жаңа туған айға табыну сияқты наным­сенімдерден 
көруге  болады.  Мал дың  төресін  де  «ай»  сөзімен  байланыс тыра  қолданған:  Ай 
тұяқты тұлпарым, Ай мүйізді қошқарым, Ай мүйізді ақ серкем т.б. 
Қазақ тілінде сұлулықты, сымбаттылықты суреттейтін тұрақты сөз тіркес ­
те рі мол кездеседі. Ескерткіштер тіліндегі сұлулықты суреттей тін фразеоло­
гизмдердің қазіргі қазақ тілінің фразеологиялық қорына қосқан үлесі мол. 
Тіл  арқылы  мәдениеттанудың  лингвомәдени  талдауында  айқындалатын 
«как  вопло  ще на  в  содержание  фразеологизмов  –  идиом  и  фразеологичес­
ких сочетаний, оп ре де  лить смысл их культурно­номинальных коннотации, 
благо даря которым фра зео  ло гизмы в процессах их употребления воспроиз­
водят  характерологичесие  черты  на родного  менталитета»  [10,166]  дейтін 
әдістемелік негіздердің жалпы міндеттеріне сай, фра зео логизмдер ұлт мен­
тал  дылығын анықтауда рухани мәдениеттің түп дерегі бол мақшы. 
Орта  ғасырдағы  фразеологиялық  қордағы  материалдарды,  тілдік  фак ті­
лер  ді түсін діріп талдауда этномәдени маңызы бар деректерге сүйену – тіл 
арқылы қа зақ хал қының ділін зерделеу туралы деген сөз. Фразеологизмдердің 
бере тін мағынасы көп нәр сені аңғартады, халықтың рухани және тұрмыстық 
мәде ниетінен, дүниетанымынан хабар береді.
Көз тегмәсүн – көз тимесін. Кішіга тегмасүн көз (28в­5) – кісіге көз ти ме­
сін. (Мн, 28в5). Көз тегмәсүн ұғымы қазақы таным­түсініктен де хабар бере­
ді. Қазақ халқы сәбиді, жас төлді, жүйрік атты көз тиеді деп, көзден тасалап 
ұс тайды. Мәсе лен,
Түбі бір түркі тілі

30
«Тіл және қоғам» №1 (43) /2016
                   Құлагер, қуанышпен қосып едім,
                   Алдыңнан үмітпенен тосып едім,
                   Жиылып, арғын, найман қарағанда,
                   Тіл мен көз тиер ме деп, шошып едім (І.Ж).
«Көз тию» –  қазақ халқының ұғымында бар түсінік. «Тіл­көзден аулақ бол­
сын» деп нәрестенің бесігіне үкі тағып, киіміне «көзмоншақ», тұмар қадауы, 
бе ті не  күйе  жағуы  халық  психологиясымен,  дүниетанымымен,  сенімі  мен 
түсінігімен тығыз байланысып жатыр. 
Ұлттың рухани мәдениетінде қаланып, бекіген кейбір  әдеп­ғұрыптар мен 
на ным­сенімдер қаншама замана жылдар өтсе де жоғалмай, ұлт санасын да 
қай та жаң ғырып, ұлт өміріне қайта оралып отырады. Айырылып қала жаз­
даған рухани құндылық та ры мызбен қайта қауышар сәт туғанда, жоғары дағы 
аталмыш бірліктер де тілімізде қайтадан қылаң бере бастағаны мәлім. Сол 
се бепті рухани мәдениетіміздің асылдарын жаңғыртуда осындай мұраларды 
зерделеу – маңызды іс.
Әдебиеттер:
1.  Зайончковский  А.  К  изучению  средневековых  памятников  тюркской 
письменности (XІ­XVІ вв) // Вопросы языкознания. —1967. —N 6. –С. 10­14. 
2. Наджип Э.Н. Кыпчакского – огузский литературный язык Мамлюкско­
го Египта XІV века: Автореф. дис. д­ра филол. наук. —М., 1965. —92 с
3. Құрышжанов Ә.Сөз атасы.А.1987.
4. Хасанов Б.  Қазақ тілінде сөздердің метафоралы қолдануы. – Алматы: 
Мектеп, 1966. – 206 б.
5.  Манкеева  Ж.А.    Қазақ  тіліндегі  этномәдени  атаулардың  танымдық 
негіздері. –Алматы, 2008.352б.
6. Сағындықұлы Б.  «Һибат­ул хакайиқ»  XII ғасыр ескерткіші – Алматы: 
Қазақ уни вер ситеті, 2002. – 184б.
7. Қоңыров Т. Батырлар жыры. –Алматы,1988. ­178б.
8. Қоңыров Т. Қазақ ертегілері. –Алматы,1992. ­179б.
9. Есламғалиұлы М. Сан қилы сауал. – Алматы, «Ана тілі», 1995.
10. Телия В.Н.  Русская фразеология. М., 1996, стр. 80.
11.  Сабыр  М.    Орта  түркі  тілі  лексикасы  мен  қазақ  тілі  лексикасының 
сабақтастығы. (ХIV ғасыр жазба ескерткіштері негізінде) – Алматы: Қазақ 
уни вер ситеті, 2004. – 190 б.
12. Ураксин З.Г.  Фразеология башкирского языка. – Москва, 1976. – 340 с.
13. Құрышжанов Ә., Ибатов А. Ежелгі түркі жазба ескерткіштері жайын­
да // Қазақ әдеби тілінің қалыптасу тарихы мен даму жолдары. – Алматы: 
Ғылым, 1981. – 97­124 б.
14. Қайдаров Ә.Т. Этнолингвистика // Білім және еңбек. 1985, № 10.
Түбі бір түркі тілі

31
«Тіл және қоғам» №1 (43) /2016
 ӘЗІМХАН ЫБЫРАЙЫМ
М.Х. Дулати атындағы Тараз мемлекет тік                                                                                                                                     
     университетінің доценті,
филология ғылымдарының кандидаты
Түркі халықтарының ортақ 
жазу проблемасы
Әрбір өркениетті елдің мақтан етер жазба әдеби мұраларының бар екені 
белгілі. Тәуелсіз Қазақ елінің де жазу тарихының түпкі негізі, қайнар көзі 
ар хи де ректемелер  мен  этногенез  тұрғысынан  алғанда  қола  дәуірден,  одан 
кейінгі  кезеңдегі  сақ,  үйсін,  қаңлы,  ғұн  тайпаларынан  бастау  алатындығы 
ғы  лыми тұжырымдалған. Профессор Қ.Жұбанов: «...тіліміздің жазба өмірі, 
орыс тілімен салыстарғанда да, едәуір ұзақ: жазуымыз ұзақ өмір сүрген. Тү­
рік терде VІ­VІІІ ғасырда жазу болған. Славяндар Х ғасырдан бастап жазулы 
бол ған. Орхон жазуын былай қоя тұрғанда да, бізге жеткен белгілерге қара ған­
да, түріктер ІХ­Х ғасырда ұйғыр жазуымен жазып біраз кітап қалдырған»,– 
деп көрсетсе [1,332], проф. С.Қаржаубайұлы бұл тұжырымды одан әрі нақ­
ты лай түседі: «...біздің ата­бабаларымыз 10 ғасыр ішінде қолданған 16 жазу 
тү рі бірде­бір елде кездеспейді. Мықты дегендердің өзінде бір­екіден аспай­
ды.  Дауысты  дыбысты  қосқан  жазу  әлемде  түркі  жұртында  ғана  болған. 
Күл те гін ескерткішінің 732 жылы құйылған төртбұрышты киелі кірпішінен 
бас талған дүниелер б.з.д. Х­V ғ.ғ. жазбаларындағы суретке, қыш кірпіштегі 
б.з.д. ІІ ғ. қаңлы дәуіріндегі жазуға ұласып, түркі дүниесінің пайдаланған 
әліп биіне, финикия және арамей әрпіне ұштасып кетеді. Түркі әлемі, яғни 
ата­бабаларымыз қолданған 16 қаріп б.з.д. Х­V ғ.ғ. дәуіріндегі арамей, б.з.д. 
ІV – б.з. Х ғ.ғ. байырғы түркі әліпбилері брахми, соғды, ұйғұр, манихей, қи­
дан, қытай, сириялық, армян, моңғол, тод әліпбилері, өткен ғасырда Ахмет 
Бай тұрсыновтың  қалыптастырған  араб  төте  жазуына,  одан  латын,  қазіргі 
қолданыстағы кирилл әліпбиімен жалғасып жатыр» [2]. 
Әр халықтың ана тілі – сол ұлттың тұтастығының символы. Ал ата жа­
зуы – сол тұтастықты жүзеге асырудың негізгі құралы. Сондықтан да қай 
кез де болмасын, отарлаушы мемлекеттердің негізгі іс­әрекеті – отарланушы 
Түбі бір түркі тілі

32
«Тіл және қоғам» №1 (43) /2016
ұлт тардың тілі мен жазуын, сол арқылы тарихы мен ұлттық санасын жоюға 
бағытталған. Мұндай қатаң тағдырдан қазақ халқы да қашып құтыла алма­
ды. Араб шапқыншылығы түркілік төл ойма жазуымызды түп­тамырымен 
жойып, оны араб графикасына алмастырды. Тұран өлкесіне жасаған қанды 
жорығында олар бірден­ақ жергілікті халықтардың рухани болмысын түбі­
рімен өзгертуді, яғни халықтың тарихи жадын мүлде жойып жіберіп, оның 
орнына ислам идеологиясын енгізуді көздеді. Сондықтан да жергілікті ха­
лық тың тілін, дінін, ділін, жалпы дүниетанымын, ұлттық салт­дәстүрін та­
рих сахнасынан өшіру үшін ойма жазу таңбаларын істен шығарып, оны араб 
жа зуы таңбасымен алмастыру саясатын кешенді тұрғыдан жүргізуді ұстанды 
[3,145]. Араб жазуын түркі халықтары 1930 жылға дейін пайдаланып келді. 
Араб  жазу  таңбасын  бастапқы  түпнұсқа  қалпында,  яғни  28  әріп  таңбасы 
бойынша қабылдаған түркі халықтары бірін­бірі аудармасыз­ақ оқып түсіне 
беретін ортақ жазу таңбасы ретінде қолданып келді [3,196].
Ресей  империясы  өз  билігін  мәңгі  сақтап  қалу  үшін  түркі  халықтарын 
орыс тан дыруды басты мемлекеттік саясат деңгейіне көтерді. Ол үшін түркі 
ха лықтарының діні мен діліне, тілі мен ата салтына, жазу таңбасына қысым 
жа са ды. Түркі халықтары қолданып келген араб жазуын орыс жазуына ал­
мастыру саясатын ұстанды. Ал Кеңес Одағының алғашында латын, сосын 
орыс алфавитіне көшіруінің астарында да саяси­идеологиялық, отаршылдық 
астыртын жымысқы саясат жатты. Профессор М. Мырзахметұлы Кеңес Үкі­
метінің бұл саясатын екі түрлі ұрымтал саяси айла­тәсіл арқылы жүзеге асы­
руға асыға кіріскенін көрсетеді: «Біріншіден, латын жазуын алуды уақытша 
сая си айла­тәсіл деп білгендіктен, түрік халықтарының тарихи жадын аз да 
бол са өшіріп, келер ұрпағын мәңгүрттендіре беруге бұл латын таңбасы да 
қыз мет ете алады деп қарады. Екіншіден, алдымен латын жазуын алу арқылы 
ұлы орысшылдыққа қарсы наразылық білдіретін бұқара халық пікірін басқа 
арнаға  бұрып  жіберуді  ойлады.  Осы  арқылы­ақ  түбінде  түркі  халықтарын 
орыс жазуына көшіруге жағдай туады деген жасырын саясатты ұстанды, яғ­
ни үкімет ұрымтал уақытты күтті» [3,201].
Қазан төңкерісінен кейін бүкіл түркі халықтарының басын біріктіріп, ор­
тақ мемлекет құру идеясы большевиктер партиясы тарапынан қатаң сынға 
алы нып, оның басшылары (Т.Рұсқұлов, М.Шоқай т.б.) қуғындауға ұшыра­
ды. Осылайша түркі халықтарын бір­бірінен алшақтатып, өзара қарым­қаты­
насын  қиындатуға  тырысты.  Осы  қасіретті  жағдайды  терең  танып,  ұғына 
білген Шыңғыс Айтматов: «1920 жылға дейін Түркістанда (Орта Азияда) бір 
ортақ жазу таңбасы, әдеби тілі болған. Өйткені ол уақытта бізде жазу форма­
сы бір болған, ортақ араб таңбасы қолданылған. Міне, осы негізгі әліппенің 
арқасында жарық көрген кітаптарды әр адам алып оқи берген. Қазақ қазақша 
Түбі бір түркі тілі

33
«Тіл және қоғам» №1 (43) /2016
оқыған, өзбек өзбекше, әзербайжан әзербайжанша оқыған. Осы бойдан қа­
ла бергенде, бара­бара жалпы Түркістан мәдениеті қалыптасуы ықтимал еді. 
Сол замандағы ақылгөй, данышпан, зиялы азаматтарымыздың ақыл­ойы да 
осындай болса керек. Бірақ бұл тарихи үдерістің жолы тосылды, тоқта тылды. 
Өйткені  КСРО­ның  партия  басшылары  сол  бірігуді,  сол  рухани  жа ғынан 
тұтасуды  жаратпады.  Олар  біздің  бөлініп­жарылып,  майдаланып  тұрғаны­
мыз ды жөн көрді...»,– деп біздің басымыздан өткен рухани қасіреттің саяси 
та мырын таратып ашып берді [3,199­200].
Ғасырлар бойы отарлаудың қамытын киіп келген түркі халықтары Кеңес 
Одағы ыдырасымен дербестік, тәуелсіздік алуға ұмтылды. Тәуелсіздік алған 
түркі мемлекеттері бірден өзінің тілін, жазуын, тарихын, дінін, салт­дәстүрін 
жаңғыртуға, жоғалтқанын қайтаруға, ұлттық идеологиясын қалыптастыруға 
тырысты. Соған орай, олар әртүрлі жазуларды қолданып, түрлі саяси­идеоло­
гия лық бағыттарды ұстанды. Бұл құбылысқа проф. М.Мырзахметұлы былай 
ба ға берді: «Түрік халықтары бірін­бірі оқып білуі үшін жазу таңбасын ортақ 
бір ізге түсірудің орнына бір­бірінен рухани жағынан алыстататын кереғар 
те ріс жолға түсіп отыр» [4,83]. 
Академик Ә.Қайдаров ортақ жазу проблемасының тамырын ХХ ғасырдың 
басынан іздейді: «...бұрынғы КСРО кеңістігінде тұрып жатқан 30­ға жуық 
түр кі халықтары үшін жазу, әліппе мәселесі 1926 жылдан бері дұрыс шешімін 
таба алмай талайларды тұйыққа тіреген күрделі де жауапты проблемалардың 
бірі еді. Әр кезде қолданыста болған (орхон, араб, латын, кирилл) жазулардың 
ішінен бүгінгі заман талабына сай, әрі қолайлы, әрі ортақ жазу сайлап алуға 
бай ланысты түркі халықтары арасында кейінгі кезде қайта өріс ала бастаған 
қоғамдық үрдістің барысын бағамдап қарасақ, жұртшылықтың ықылас­ниеті 
кө біне­көп латын әліпбиіне ауып отырғанын айқын көреміз» [5]. 
1993 жылы наурыздың 8­10 аралығында Анкарада ең ірі алты түркі мемле­
кетінің басын қосқан конференцияда 34 әріптен тұратын латын әліпбиінің 
жобасы қабылданғанды. Және «бұл әліпби түркі халықтарының бәріне ортақ, 
оны әр ұлт өзінің тілдік ерекшеліктеріне байланысты қажетінше өзгерте ала­
ды» деген келісім де жасалады.
2014  жылы  Түркияның  Бодрум  қаласында  Түркітілдес  Мемлекеттердің 
Ын  ты мақ тастық  Кеңесінің  төртінші  саммиті  болып  өтті.  Бұл  кеңес  Қазақ­
с тан  Республикасының  Президенті  Н.Ә.Назарбаевтың  бастамасымен  2009 
жылдың қазан айында Әзірбайжанның Нахчыбан қаласында құрылған еді. 
Ол  –  түркітілдес  мемлекеттер  арасында  сауда­экономикалық,  мәдени­гу­
манитарлық ынтымақтастықты күшейту мен одан әрі нығайтуға бағыттал ған 
жалпытүркілік халықаралық ұйым болып табылады. Тарихқа көз жү  гірт сек, 
түркі халықтарының тұтастығын, бірлігін ойлап, оған бар қа жыр­қайратын 
Түбі бір түркі тілі

34
«Тіл және қоғам» №1 (43) /2016
жұмсаған қайраткерлеріміз жетерлік. Сонау Білге қағаннан бас талған түркі 
халықтарының бірігу идеясы – қаншама аумалы­төкпелі замандар өтсе де, 
өзек тілігін жойған емес. Тіпті, арадан біршама уақыт өтіп, за манауи уақытқа 
қа дам басқан түркі мемлекеттері тұтастықтың ұлт үшін қан шалықты маңызды 
екенін түсініп, ұғынып келеді. Тәуелсіз түркі тілдес мемлекеттердің басшы­
лары «төртеу түгел болса, төбедегі келеді» деген нақылдың бүгінгі таңдағы 
қажеттілігін тағы да дәлелдеуде. 
Бұған  дейін  Түркітілдес  Мемлекеттердің  Ынтымақтастық  Кеңесінің  үш 
саммиті  түркітілдес  мемлекеттер  басшыларының  қатысуымен  өткен  бола­
тын. Алғаш саммит 2011 жылы Алматыда, 2012 жылғы саммит Бішкек қала­
сында өтсе, былтырғы жылы мемлекет басшылары Әзірбайжанда бас қосты.
Қазіргі  кезде  бұл  ұйымға  Әзірбайжан,  Қазақстан,  Қырғызстан,  Түркия 
мем   ле кеттері мүше болып табылады. Соған орай, Бодрум қаласында өткен 
ке ңес жұмысына осы мемлекеттердің президенттері Нұрсұлтан Назарбаев, 
Абдулла Гүл, Ильхам Әлиев, Алмазбек Атамбаев және байқаушы мәртебесіне 
ие Түркіменстан Республикасының Президенті Гурбангулы Бердымұхамедов 
қатысты. Бұл саммиттің басты тақырыбы туризм саласын дамыту мәселесіне 
арналғанмен, Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев ұйым жұмысын әлі де жетілдірудің 
қа жеттілігін  көрсете  келе,  түркі  әлемінің  дамуына  серпін  беруге  тиіс  төрт 
бағытқа назар аударды. 
Елбасымыз  осы  бағыттарға  тоқтай  келе,  ТҮРКСОЙ,  Түркі  академиясы, 
Түр  кі мәдениеті мен мұрасы қоры тәрізді құрылымдардың маңыздылығын 
атай отырып, дәстүрлі мәдени­гуманитарлық байланыстарды одан әрі ны ғайту 
қа жеттілігіне ерекше көңіл бөлді. Түркі академиясының ортақ құндылық та­
ры  мыз бен мұраларымызды зерделеу ісінде көптеген жетістіктерге жете ала­
тынын, түркі халықтарының мәдениеті мен өнерін насихаттауда ТҮРКСОЙ­
дың қызметінің зор екенін атап өтті. 
Қазіргі  ғаламның  жаһандану  үрдісінде  түркі  халықтарының  бірігу  идея­
сы бүгінгі күннің күн тәртібіне қайта қойылуда. Оған түрлі қоғамдық­саяси, 
әлеуметтік­экономикалық  жағдайлар  мәжбүрлеп  отыр.  Бүгінде  көптеген  ға­
лым дар түркі халықтарының басын біріктіретін негізгі фактор ретінде ортақ 
жа зу  қалыптастыру  екенін  айтуда.  Ұлттың  басын  біріктірудің  негізгі  жолы 
ұлттық жазу екенін кезінде З. Бабыр да жақсы түсініп, түрік жазба таңбасын 
жа  сау ға күш салған. Түркі халықтарына ортақ жазудың аса қажеттігін түсінген 
Ка мал Ататүрік те Түрік Республикасында араб жазуын латыншаға ауыстыру 
сая сатын ұстанған.
Профессор Ә. Жүнісбек қазіргі түркі халықтарының басын біріктіретін не  ­
гіз   гі факторларға талдау жасай келіп, оларға жеке­жеке сипаттама береді: «...
олардың басын қазіргі саясат біріктіре алмайды, өйткені олар әртүрлі сая­
Түбі бір түркі тілі

35
«Тіл және қоғам» №1 (43) /2016
си  құрылымның  (Ресей,  Қытай,  Түркия,  т.б.)  құрамында  қалып  отыр.  Дін 
біріктіре алмайды, өйткені әртүрлі дінді (мұсылман, христиан, будда) ұста­
нып келеді. Қазіргі жазу үлгілері біріктіре алмайды, өйткені әртүрлі әліпбиді 
(латын, кирилл, араб) пайдаланып отыр» [6,120]. 
Түркі  халықтарының  ортақ  жазуы  қандай  болуы  керек?  –  деген  мәселеде 
профессор М. Мырзахметұлы Ресей отаршылдарының миға сіңіп, ақыл­ойды 
бай  ла ған  «түркі  халықтарының  жас  ұрпағын  өз  ұлтының  тарихи  жады  мен 
өт  кен дегі  рухани  қазыналарынан  қол  үздіру  арқылы  оларды  тұтастай  орыс­
тан ды ру саясатынан құтылудың жолы – латын жазуына көшуде деп біліп, ла­
тын  жазуының  бес  артықшылығын  көрсетеді:  «Біріншіден,  қазақ  тілі  табиғи 
қалыпқа  түсіп,  жасандылыққа  ұрынған  артикуляциялық  базасынан  арылып, 
та биғи қалпына түсер еді; екіншіден, әріп сандары 42 әріптен 28­34­ке дейін 
қысқарып, жазу сыйымдылығы артып, машинкаға да, компьютерге де сыйымды 
болар еді. Интернетке де кедергісіз шығар едік; үшіншіден, латын жа  зуына өтуге 
біздің тәжірибеміз де бар. Қазіргі аға ұрпақтың бәрі де латын жазуын қиналмай 
оқи береді. Ал жастар болса шет тілдерін оқығандықтан, ла тын әрпімен таныс 
болғандықтан тез меңгеріп кетеді; төртіншіден, біз латын әрпін біркелкі ортақ 
таңбамен алсақ, түрік халықтары бірін­бірі оқи алатын мүмкіндікке келеді; бе­
сін шіден, ең бастысы – санамызға күнде әсер етіп отыр ған кеңестік идеология 
мен дүниетанымның тұтқынынан босаймыз» [7,246­247].
Академик Ә. Қайдар «латын әліпбиіне көшу ­ өмір талабы, болашағы жар­
қын өркениетті ел болудың алғышарттарының бірі», – деп бағалап, латын 
әліп  биіне көшудің төмендегідей басымдықтарын көрсетеді: кирилли цаның 
сла вян жазуы екені белгілі. Дегенмен, оны әлемдегі славян халықта ры ның 
бә   рі  бірдей  қолдана  бермейді.  Бүгінгі  күнде  Еуропадағы  көптеген  славян 
мем  лекеттері іс­қағаздарын латын жазуымен жүргізеді. Осы тұста бір мәселе, 
сла  вян текті халықтардың арасында рухани тұтастықтың да шамалы екенін 
ес  тен шығармау керек. Қысқасы, кириллицаның да белгілі бір дәрежеде кем­
шілігі шаш­етектен. Бұл – мәселенің бір жағы.
Екіншіден, жоғарыда атаған жәйттерге қоса кириллица жыл алға озған сайын 
өзіне жүктелген міндеттерді тиісті дәрежеде атқара алмауда. Қазіргі кезде Ресей 
ғалымдары арасында да жаһанданумен байланысты бір кездері орыс әліпбиінің 
де латын қарпіне көшу ықтималдығы туралы сөз бола бастады.
Үшіншіден,  бүгінгі  түркі  халықтары  қолданып  жүрген  кирилл  жазуында 
айыр ма шылықтар  өте  көп.  Себебі,  кезінде  бұл  жазудың  біздерге  тек  қаріптік 
бел  гілері,  таңбалануы  ғана  ұсынылды.  Ал  әр  халық  өзінің  тілдік  ерекшелік­
те ріне  сәйкес  кейбір  әріптердің  варианттарын  өздері  жасап  алды.  Соның 
нәти же сінде, дүние жүзінің түркі қауымдастығын былай қойғанда, бұрынғы 
КСРО­да  жасайтын  отыз  шақты  түркі  халықтары  мен  ұлыстарының  өзі  ба­
Түбі бір түркі тілі

жүктеу/скачать 2,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: