Өмірбаяны Шоқан 1835 жылдың қараша айында Құсмұрын бекетінде қазіргі Қостанай облысы



Pdf көрінісі
Дата10.01.2017
өлшемі258,29 Kb.
#1594
түріӨмірбаяны

   

Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов

 

(шын есіміМұхаммед Қанафия



1835


 

1865



 



қазақтың

 

ұлы ғалымы, XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда туған 



демократтық, ағартушылық мәдениеттің тұңғыш өкілдерінің 

бірі,


 

шығыстанушы

,

тарихшы


фольклоршы

этнограф


географ


,

ағартушы


. Әжесі 

бала күнінде

 

«Шоқаным»

 

деп еркелетіп айтуымен, «Шоқан» аталып кеткен.



 

Өмірбаяны

 

Шоқан


 

1835 жылдың

 

қараша


 

айында Құсмұрын бекетінде қазіргі

 

Қостанай 



облысы

 

Сарыкөл ауданындағы



 

Күнтимес ордасында (қыстауында) атақты аға 

сұлтан Шыңғыс Уәлиханов отбасында дүниеге келген. Әкесі Шыңғыс Уәлиханұлы 

сол кезде Аманқарағай дуанының (орталығы Қараоба мекені) аға сұлтаны болған. 

Округ орталығы 1844 жылы Құсмұрын қамалына ауысқаннан кейін дуан 

аты


 

Құсмұрын


 

болып өзгертілді. Шоқанның өз атасы Уәли Орта жүздің ханы 

болған. Арғы атасы Қазақ Ордасының Ұлық ханы

 

Абылай



, Шоқан оның шөбересі. 

Шоқанның балалық шағы қыс кезінде Обаған бойындағы Күнтимес 

ордасында,

жазда


 

Есілдің


 

оң саласы

 

Аққанбұрлық



 

алабындағы 

ата

 

жайлауда



 

өткен. Әжесі Айғаным тұратын Сырымбеттегі хан ордасында да 

балдәурен күндерін өткізген.«Жеті жұрттың тілін білуге тиісті» хан тұқымы 

болғандықтан,

 

Күнтимес


 

ордасындағы әкесі ашқан ауыл мектебінде

 

хат


 

таныған 


Шоқан сол мектепте ортағасырлық қыпшақ

-

шағатай тілін меңгереді, парсыша, 



арабша тіл сындырады.Шоқанның жақын туыстарының естеліктеріне қарағанда, 

ол бала кезінен білімге бейім әрі құмар болған. Шоқан тарихи аңыз

-

әңгімелерге 



ерте бастан

-

ақ қызыққан. Ол жастайынан данагөй билердің әңгімелерін



акындардың өлең

жырларын зор ықыласпен тыңдап өсті. Оған тәрбие беруде 



сұлтан әулетінен шыққан әжесі Айғанымның ықпалы күшті болды. Ол жас Шоқанға 

ежелгі қазақ аңыздарын, аңыз

-

әңгімелерін, мақал



-

мәтелдері мен даналық сөздерін 

жиі айтып отыратын. Шоқан 12 жасына дейін

 

Құсмұрындағы мектепте оқып, 



мұсылман діні ілімімен танысты. Шоқан ауылдық бастауыш мектепте оқып жүріп

-

ақ 



араб, парсы, шағатай тілдерінің негізін үйреніп алды. Шоқанның жақын 

туыстарының естеліктеріне қарағанда, ол бала кезінен білімге бейім әрі құмар 

болған. Шоқан тарихи аңыз

-

әңгімелерге ерте бастан



-

ақ қызыққан. Ол жастайынан 

данагөй билердің әңгімелерін, акындардың өлең

жырларын зор ықыласпен 



тыңдап өсті. Оған тәрбие беруде сұлтан әулетінен шыққан әжесі Айғанымның 

ықпалы күшті болды. Ол жас Шоқанға ежелгі қазақ аңыздарын, аңыз

-

әңгімелерін, 



мақал

-

мәтелдері мен даналық сөздерін жиі айтып отыратын. Шоқан 12 жасына 



дейін Құсмұрындағы мектепте оқып, мұсылман діні ілімімен танысты. Шоқан 

ауылдық бастауыш мектепте оқып жүріп

-

ақ араб, парсы, шағатай тілдерінің негізін 



үйреніп алды.

 


Шоқанның ата

-

бабалары атақты сұлтандар әулетіне жатады. Оның арғы 



бабасы

 

Абылай хан



 

XVII ғасырдағы айбынды қазақ билеушілерінің бірі болды. Ал 

атасы

 

Уәли хан



 

патша үкіметі ресми түрде бекіткен қазақтың соңғы ханы еді. 

Шоқанның әкесі 

Шыңғыс Уәлиханов



 

білімді адам болған. Ол

1834 жылы

 

Омбыда 



Сібірдің казак әскери училищесін бітіріп, орыс армиясында жоғары әскери шен 

полковник атағын алды және Қазақстанды басқару аппаратында бірсыпыра 



жауапты қызметтер атқарды: Құсмұрын округінің аға сұлтаны, Сібір 

қырғыздарының облыстық басқармасының кеңесшісі,

 

Көкшетау


 

округінің аға 

сұлтаны болды. Россияның алдында сіңірген еңбегі үшін оған өмірлік мұра 

ретінде


 

дворян


 

атағы берілді. Шоқаннын анасы жағынан туыс нағашылары —

Баянауыл өлкесіндегі

 

атақты



 

Шормановтар әулеті

 

болатын.


 

Шорманов Мұса

 

орыс 


армиясының полковнигі, белгілі қазақ биі,

 

Баянауыл



 

сыртқы округының аға 

сұлтаны еді.

 

 



 

Аға сұлтан Шыңғыс Уәлиханов қазақтың игі жақсыларымен бірге

 

Қызмет жолы



 

Кадет корпусын 1853 жылы он жеті жасында бітірген Шоқан Батыс Сібір генерал 

губернаторының кеңсесінде қызметке қалдырылады. Бір жылдан кейін Батыс Сібір 

мен Қазақстанның солтүстік шығыс аудандарын басқаратын генерал губернатор 

Гасфорттың адьютанты болып тағайындалады. Осы қызметті атқара жүріп, ол 

Орта Азия халықтарының тарихын, этнографиясы мен жағрафиясын зерттеуге 

белсене араласады.

 

1854



 

жылы кадет корпусындағы ұстазы Костылецкийдің 

өтініші бойынша көрнекті шығыстанушы, Қазан университетінің 

профессоры

Н.И.Березиннің

 

тапсырмаларын орындайды. Березин Шоқан жинаған 



қазақтың ауыз әдебиеті нұсқалары,

 

«Қозы Көрпеш Баян сұлу»

 

жырымен таныс еді. 



Жас ғалым әйгілі профессор Березин бастырып шығарған "Тоқтамыс ханның 

жарлығы


 

мен басқа да хан жарлықтары туралы еңбектерге тыңғылықты

 

талдау жасайды. Бұл оның алғашқы ғылыми зерттеулерінің бірі еді. Жастығына 

қарамай, оның білімдарлығын, әсіресе, шығыс әдебиеті мен тарихын жақсы 

білетіндігін сол кездегі орыс ғалымдары да жоғары бағалап, мойындай 

бастайды.Өсімдіктер әлемінің қолайлы жағдайды талап ететіні сияқты қоғам 

да өзінің кедергісіз дамуы үшін қолайлы жағдайды талап етеді. Алайда ғалым 

табиғат зандары мен қоғам арасындағы айырмашылықты ажыратып 

көрсетеді. Табиғаттың дамуы физикалық зандарға негізделсе, қоғамда олар 

әлеуметтік зандардың күшімен, яғни қоғамдық өмірдің әртұрлі жақтарымен, 

тайпалық организм өмірінің шарттарымен толығады.

 

Орынбор



 

 

 



Уәлиханов (солдан) мен Достоевский (оңнан)

 

1858



жылда

 

1855



 

жылы Батыс Сібір генерал

-

губернаторымен бірге



 

Семей


,

Аягөз


, Қапал 

арқылы


 

Алматыға


 

дейін келіп қайтады. Осы сапарында қазақ, қырғыз,

 

ауыз 


әдебиетінің

 

үлгілерін, тарихы мен этнографиясының материалдарын жинай 



жүреді. Бұл материалдар негізінде кейін ол

 

«Тәңірі (құдай)», «Қазақтардағы 



шамандықтың қалдығы»

 

деген еңбектер жазады. Сол сапардан кейін оның әскери 



лауазымы бір сатыға жоғарылап, поручик шенін алады.

 

1856



 

жылы полковник

 

М.М. Хоментовский



 

басқарған әскери

-

ғылыми Ыстықкөл 



экспедициясына қатысып, қырғыз елін жете зерттейді. Қырғыздар мен Ұлы жүз 

қазақтарының тарихы, этнографиясы жайлы мәліметтер жинайды, ауыз 

әдебиетінің нұсқаларын жазып алады. Әлем ғалымдары арасында тұңғыш рет 

"Манас" эпосының ең шұрайлы бөлігі "Көкетай ханның ертегісі" жырын жазып 

алады.

 

Манас 





халық даналығының туындысы, барша халық ертегілерінің, 

хикаялары мен аңыздарының, география, дін және салт

-

сана, әдет

-

ғұрпы 

жөніндегі түсініктерінің энциклопедиялық жинағы 



дала Илиадасы" деп 

бағалады. Қырғыздардың көне тарихы жөнінде жазған К.Риттердің, А. 

Гумбольттің, шығыстанушы ғалымдар Шотт пен Клапроттың еңбектеріне 

сын айтады, Бұдан кейін

 

Құлжа

 

қаласында болып, оның қорытындысында 

Шығыс Түркістанның өткені мен бүгіні туралы зерттеулер жазады.

 


Осы сапарларда жинаған материалдарды ол

 

«Жоңғария очерктері», «Қырғыздар 



туралы жазбалар», «Қазақтың халық поэзиясының түрлері туралы», 

«Ыстықкөл сапарының күнделігі», «Қытай империясының батыс өлкесі және 

Құлжа қаласы»

 

атты еңбектерін жазуға пайдаланады. Табиғатты және ел 



тұрмысын Шоқан жазушылық шеберлікпен суреттейді. Осыдан барып оны орыс 

достары «Қазақ тақырыбына жазатын орыс жазушысы» деп атаған. Тарих, 

география саласындаы даңқы Петербург ғалымдарына да жетіп, жиырмадан жаңа 

асқан жас Шоқанды Орыс География қоғамының толық мүшесі етіп сайлайды.

 

Тамаша білім алып шыққан жас ғалым түрлі ғылыми



 

экспедицияларға

 

белсене 


қатысты. Бұл жөнінде ол Омбыда оқып жүрген жылдарында армандайтын. Қазақ 

даласын және онымен шекаралас жатқан елдердің аумағын, ондағы халықтардың 

тарихы мен жағдайын жаксы білетін Шоқанға орыс зерттеушілері де қатты 

қызығып, оның көмегіне мұқтаж болатын. 1855 жылы Шоқан Батыс Сібір генерал

-

губернаторы Г.Х. Гасфорттың Орталық Қазақстан, Тарбағатай мен Жетісу жеріне 



жасаған сапарына қатысады. Бұл сапарда қарапайым халықтың өмірімен танысып, 

қырғыздардын тарихи аңыз

-

әңгімелері мен жырларын жазып алды.



[1]

 

Ш. Уәлиханов 1856 жылы аса көрнекті ғалым, белгілі географ П.С. Семенов



-

Тян


-

Шанскиймен танысты. Ол жас қазақ ғалымның қабілетіне шын ниетімен сүйсіне 

қайран қалды. 1857 жылы П.С. Семенов

-

Тян



-

Шанскийдің ұсынуымен Ш. 

Уәлиханов Орыс географиялық қоғамының толық мүшелігіне қабылданды. Шығыс 

Қазақстан мен Жетісуға, қырғыз еліне жасаған сапары Шоқанның ғалым ретіндегі 

даңқын арттырды. 1857 жылы Шоқан Алатау қырғыздарына сапар шегіп, оның 

тарихын, этнографиясын және халықтық поэзиясын зерттеді. Кырғыз халқының 

энциклопедиялық дастаны «

Манасты»


 

жазып алды.

 

1858-


1859 жылдары Шоқан атақты

 

Қашғария



 

сапарына барып қайтты. Шоқанға 

дейін ол өлкеде бірде

-

бір зерттеушінің болып қайтуының сәті түспеген еді. Неміс 



ғалымы Р. Шлагингвейттің еуропалықтар үшін мүлде жабық өлкеге барып қайтпақ 

болған сапары қайғылы аяқталып, ол қатыгездікпен өлім жазасына душар болған

-

ды. Шоқан аса қиын құпия жағдайда өз өміріне қатер төндіре жүріп, Қашғария 



өлкесінің тарихы, этнографиясы, мәдениеті мен геологиясы, географиялық 

жағдайы жайлы Бұған дейін мүлде белгісіз аса құнды деректер жинап қайтты. 

Соның негізінде «Алтышардың немесе Қытайдың Нан

-

JIy провинциясының (Кіші 



Бұхараның) шығыстағы алты қаласының жағдайы туралы» деген атақты еңбегін 

жазды. Еңбекті Ресейде де, одан тыс жерлерде де шығысты зерттеуші ғалымдар 

жоғары бағалады.

 

Патша үкіметі жас ғалымның ғылыми ерлік еңбегін жоғары бағалады. 1860 жылы 



Санкт

-

Петербургте ол орденмен марапатталып, әскери шені де жоғарылатылды. 



Оны орыс патшасы

 

II Александрдің



 

өзі қабылдады. Осы кездесу кезінде Шоқан 



патшаға орыс шенеуніктерінің қазақ халқына жақсы қарауы жайлы өз өтінішін 

батыл жеткізді.

 

Петербургте болған кезінде (1859—1861 жылдары) Шоқан Уәлиханов әр түрлі 



әскери және ғылыми мекемелерде жұмыс істеді. Ол ресейлік шығыстанушылар 

мен дипломаттардың, жазушылар мен ақындардың сиынатын нағыз піріне 

айналды. Шоқан Қазақстан мен Орта Азияның және Шығыс Түркістанның 

карталарын жасаумен айналысып, қажымай

-

талмай еңбек етті. Шығыс елдерінің 



қолжазбаларын мұқият зерттеуді де жалғастырды. Оны Орыс географиялық 

қоғамы Шығыс тарихы туралы лекциялар оқуға шақырып тұрды.

 

Алайда Петербургтың ылғалды ауа райы оның денсаулығына жақпады. 



Денсаулығының нашарлауына байланысты Отанына оралуға мәжбүр болды. Ол 

Омбыға барып, даладағы жергілікті баскару ісін қайта ұйымдастыру жөніндегі 

шараларға қатысты. Оның негізгі ойлары «Қырдағы мұсылманшылық туралы», 

«Қырғыздардың кө

ші

-



қоны туралы», «Сот реформасы туралы жазбаларда» 

баяндалады.

 

1864 жылы Шоқан генерал Черняевтың Оңтүстік Қазақстанға жасаған әскери 



экспедициясына қатысады. Бірақ әскери қызметі ұзаққа созылмады, генералдың 

жергілікті халыққа шектен тыс қатыгездік жасауы салдарынан әскер қатарынан өз 

еркімен кетті.

 

Шоқан және Достоевский



 

Шоқан және Абай

 

Қазақтың ұлы ойшыл

-

ағартушылары Шоқан мен



 

Абайдың


 

дүниетанымы мен 

шығармашылық бағытында, тарих пен заман мәселелерін түсінуі мен талдауыңа, 

әсіресе, мәдени мұраны меңгеру, дамыту, оны елдің рухани қажетіне жарату 

әрекетінде мол үндестік байқалады. Бұл Абай мен Шоқанның ауыз әдебиетінің 

асыл үлгілерін жас кезінен санаға сіңіріп, өшпес тағлым алуынан да, небір 

шешендер мен ақындардың тапқыр сөздерін естіп есуінен де, арғы түбі шығыс 

елдерінен таралған, араб, парсы, түркі тілдеріндегі қисса, дастан, аңыз, әпсана, 

ғазел мүлкін өздігінше ізденіп оқып, білімін байытуынан да, орыс және Европа 

кітаптары, соның ішінде олардағы фольклорлық нұсқалармен терең таныстығынан 

да көрінеді. Шоқан халық әдебиетін тарихты танудың аса бағалы ескерткіштері 

деп қараса, Абай көркемсөз байлығын жамағатты кәміл адамдық жолдарға 

баулып, тәрбиелеудің, жақсылықтарды өнеге етіп көрсетіп, зұлымдық, надандық 

атаулыны әшкерелеуің құралы санады. Абай осы мақсатты көздеп, езінің 

шығармаларында ауыз әдебиетінде қалыптасқан неше алуан нақыл сөздерді, 

мақал


-

мәтелдерді, тұрақты тіркестерді жаңғырта пайдаланды. Абайдың халық 

елеңдеріндегі дәстүрлі ұйқастар мен буындық өлшемдерді, арнау, толғау, жоқтау, 

жұбату секілді фольклорлық жанрларды қолдануы осыны көрсетеді. Шығыс 

фольклорындағы фабулаларға сүйеніп,

 

«Ескендір», «Масғұт», «Әзімнің 



әңгімесі»

 

тәрізді келемді туындылар жаратуы да ақынның жаһан халықтарының 



рухани қазынасын кең игергендігін дәлелдейді.

 

Шоқан мен Абайдың қазақ тарихы туралы толғамдары өткеннің тәжірибесін 



қорыту, халықтың сенімді болашағы үшін жол іздеу талабынан туған. Шоқан 

секілді Абай да шығыс пен батыстың тарихи шежірелерімен жақсы таныс болған, 

тарихи құбылыстарды бірі ғалым сипатында, екіншісі суреткер кезімен бағалап 

отырғанымен, бұрынғы замандардың қалдырған сабақтарымен мүддесіне тарату 

мұраттары жақын, халықты ғасырлар бойында тұмшалап келген қараңғылық 

тұманынан арылтып, өркениеттің даңғыл жолына түсіру қажеттіктері 

мәселелерінде екеуінің ойлары өте орайлас шығады. Шоқан өзінің тарихи

-

этнографиялық, фольклорлық еңбектерінде қазақ халқын көркейтудің амалы оқу



-

білім жүйесін жақсартуда деп көрсетсе, бұл аң бар Абай шығармаларының өзекті 

жемісіне айналған. Түрік халықтарының генетикалық , мәдени бірлігін, тарихи 

тағдырластығын айтқанда ұлы ойшылдар үні бірдей шығады. Мұның бәрін Шоқан 

мен Абай өмір кешкен дәуірдің тарихи

-

әлеуметтік мұқтаждары мен сауаптарының 



сабақтастығынан туындаған құбылыстар деп те қарауға болады.

 

Қазақ халқының тәуелсіздіктен айрылып, Ресейге бағынышты, кіріптар күн кешкен 



заманында қоғам көкжиегінде жарқырап шыққан қайраткерлердің қалдырған 

мұрасы өзінің тақырып кеңдігі, талдау тереңдігі, ойларының биіктігі жағынан 19 

ғасырдағы әлемдік озық ескерткіштер қатарына қосылады

[2][3][4]

 

Шоқан Уәлиханов шығармалары



 

Шоқанның шығармаларын жинап бастыруда орыс ғалымдарының еңбегі аса 

зор.

 

Орыс географиялық қоғамы



 

басып шығарған Шоқан шығармаларына жазған 

алғы сөзінде академик

Николай Иванович Веселовский



«Шоқан Уәлиханов Шығыстану әлемінде құйрықты жұлдыздай жарық етіп шыға 

келгенде, орыстың Шығысты зерттеуші ғалымдары оны ерекше құбылыс деп 

түгел мойындап, түркі халқының тағдыры туралы онан маңызы зор, ұлы 

жаңалықтар ашуды күткен еді. Бірақ Шоқанның мезгілсіз өлімі біздің бұл 

үмітімізді үзіп кетті!» деп жазды.

 

Бірақ ол сол аз ғұмырында адам қабілетінің ғажайып мүмкіндіктерін, гуманизмнің 



биік өресін, ұлтжандылықтың жалтақсыз үлгісін, ғылыми қабілет пен алғырлықтың 

қайран қаларлық өнегесін барша болмысымен, нақтылы іс әрекетімен дәлелдеп 

үлгерді.

[5]


 

Шоқаннан қалған мұраның бірі бейнелеу өнері туындылары. Олар Шоқанның осы 

өнер саласында қазақтың тұңғыш профессионал суретшісі болғанын дәлелдейді. 

Ғалым негізінен портрет, пейзаж және халықтың тұрмыс салтын бейнелеумен 



айналысты. Одан 150—дей сурет қалған.

 


Достарыңызбен бөлісу:




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет