жоңышқа (мedіcaqo – люцерна) шаруашылықтарына

39
Қыр баласы – елағасының Қазақстанның жер халық комис-
сариатынан қашан шығарылғаны қандай жұмбақ болып келсе, 
оның Мәскеуге қашан және қалай оралғаны да әзірше сондай 
құпия болып тұр. Бірақ Мәскеудегі бір бөлмелі коммуналдық 
пәтерін босатуды талап етпегенімен (оған да тәубә деп ойла-
ды ма, кім білсін), И. Сталин оған енді басқа қызмет не жұмыс 
ұсынбады. Ә. Бөкейханның осы күнге жеткен бірен-саран 
хатының мәтініне қарағанда, көрнекті мемлекет қайраткері, 
ғұлама-ғалым, журналист, публицист, ұлт көсемі қалған күнін 
пәтер қамағында өткізгенге ұқсайды [№№ 27, 28-суреттер]. Алды 
қаратүнек, тағдыры беймәлім...
Көп ұзамай А. Байтұрсынұлынан бастап Алашорда 
автономиясындағы кешегі үзеңгілестерінің үстіне қара бұлт 
жинала бастайды. 1929 жылы Алашорда мүшелерінің басым 
көпшілігі тұтқындалып, түрлі ұзақ мерзімдерге кесіліп, Кеңес 
Одағының түкпір-түкпіріндегі азап-өлім лагерлеріне айдала-
ды. Сол жылдың мамыр айында Ә. Бөкейхан Алматыға терге-
уге шақырылады. 27 мамыр күні болған жалғыз тергеудің ба-
рысында оның хаттамасына Алаш көсемінің «Алашорданың 
құрылған уақытынан тарағанға дейінгі қызметі жайында 
мен жолдас Каширинге айтып бергенмін» деген бір-ақ ауыз 
жауабы жазылыпты. Ол жылы Алаш көсемінің өзін тұтқындап 
лагерге айдауға не, «Алашорда басшыларының совет өкіметіне 
қырын қарайтын және оған қарсы соғысқан бөлігінің көзін жою» 
туралы 1922 жылғы жоспарын жүзеге асыратын «қолайлы» 
мезгіл әлі келмегендіктен, оны атуға И. Сталиннің жүрегі бара 
қоймаған тәрізді. Алыс та болса туған елі мен қалың қазақтың 
алдындағы кіршіксіз абырой-беделі әлі биік, ықпалы зор
Ә. Бөкейханды тұтқындаса, елі тұра көтеріле ме деген күдікке 
әлі толық негіз бар еді. Қазақ көсеміне тісі батпаған И. Сталин 
бар өшін оның туған-тумаларынан, үзеңгілестерінен алғанға 
ұқсайды.
Туған інісі – Смахан төренің жазуынша, кенже інісі Базылхан 
«бай-кулак» деген айыппен Новокузнецкіге айдалып, 1932 жылы 
48 жасында көз жұмады; інісі Қасымхан Әбдіханұлы өлім жаза-
сынан 1928 жылы аман қалып, 1936 жылы Алматыда опат бола-

40
ды; жақын туысы Мәнерхан Шолақұлы – 1933 жылы айдалып, 
хабар-ошарсыз кетеді; тағы бір туысы Қожайхан Мәтханұлы – 
айдаудан әскерге шақырылып, із-түссіз жоғалады...
Туған-тумаларының осындай қайғы-қасіретінен хабары 
болды ма, жоқ па – белгісіз. Әйтсе де қара уайымға салынбай, 
Алматыдағы тергеуден Мәскеуге оралысымен, азап лагерлеріне 
Мәскеу арқылы айдалған үзеңгілестерін теміржол бекетінде 
күтіп алып, оларға шамасы келгенше азық-түлік, жылы киім-
кешек, қалам-қағаз ұстатып жіберу қамымен болып, ізінше 
оларды босатып алудың бар айла-амалына мықтап кіріседі.
«Жазасын» Карелия түбегі мен Архангельск облысындағы 
өлім лагерлерінде өтеп жүрген Мағжан Жұмабайұлы 1934 
жылы М. Горький мен оның әйелі – Халықаралық Қызыл Крест 
ұйымы комиссиясында қызмет істеген Е. Пешковаға хат жа-
зыпты деген мәлімет бос дақпырт, миф. Әрине, жазса жазған 
да болар. Алайда ол хат лагерь басшылығынан, НКВД-ның 
тезісінен өтпес, лагерден бір адым аттап шықпас еді. Алаш 
қайраткерлерінен бостандықта жалғыз қалған да, үзеңгілестерін 
босату үшін Е. Пешкованы араға салған да Ә. Бөкейхан бола-
тын. Шамамен 1935–1938 жылдары Мәскеуде тұрған Жихан-
ша және Халел Досмұхамедұлдарын есепке алмаса да болады. 
Өйткені ол екеуі 1929–1935 жылдары «Алашорда ұлтшылдық 
ұйымының ісі» бойынша сотталып, айдауда болып қайтқан-
ды. Ж. Досмұхамедұлының 1938 жылы НКВД тергеушілеріне 
берген жауабына қарағанда, олар айдаудан қайтқаннан кейін 
қит етуге қорқатын болған: «В разное время как до ссылки, 

жүктеу/скачать 15,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: