Тіршілік қауіпсіздігі №4 ТӘжірибелік сабағының тақырыбы

№ 4 ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҒЫНЫҢ ТАҚЫРЫБЫ: РАДИАЦИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ХИМИЯЛЫҚ ҚАУІП

• 
  иондаушы сәулелену және олардың түрлері;https://muegn.ru/kk/training/chto-takoe-radiacionnoe-izluchenie-vidy-ioniziruyushchih-izluchenii-v.html
  
• 
  - биологиялық әсер, яғни иондаушы сәулеленудің адам ағзасына әсері;https://stud.kz/referat/show/36673#&gid=1&pid=8
  
• 
  - адамағзасының сәулелену көздерінің түрлері;

  - адам ағзасын сәулеленуден қорғау.

  
  
  Иoндayшы cәyлeлeнyдің түpлepі
  Иoндayшы cәyлeлeнy (AI)- зaтты иoндayғa қaбілeтті mиkpoбөлшekтep нemece элekтpomaгниттіk өpіcтep aғыны. Өmіpдe иoндayшы cәyлe eнeтін cәyлe дeп түcінілeді - гamma -cәyлeлep meн бөлшekтepдің aғыmы (aльфa, бeтa, нeйтpoндap жәнe т.б.).
  
  
• 
  Ағза жасушасына сәулелену өтуінің екі жолы бар: Бірінші жолы – ағзаға қатынасы жоқ көздерінен (қоршаған орта кеңістігінде) сыртқы сәулелену; Екінші жолы – ағзаға радиобелсенді заттың қтуімен байланысты ішкі сәулелену. Осы сіулеленудің негізгі қасиеті иондалған әрекеті болып табылады. Олардың жасуша арқылы өту кезінде нейтралды атомдар және молекулалар иондарға айналады.
  
• 
  α-сәулелену ионизацияның жоғары тығыздыққа жол береді. Альфа- бөлшектер адам киімі, тер беті арқылы өте алмайды. Егер сәулелену көзі ағзадан тыс орналасатын (ішкі сәулелену) болса , онда адам үшін зиянсыз болып табылаы. Егер осы көздің ағзаның ішіне кіретін (сыртқы сәулелену) болса, онда адам денсаулығы үшін зиянды болып табылады.
  
• 
  α- сәулеленумен салыстырғанда β –бөлшектерінің иондалған әрекеті төмен болады. Бэта – бөлшектері киіммен ұсталып қалады, адамның ашық денесінің сәулелену кезінде пигментацияны(«ядерлі күюі»), тері күйіп қалуын, дене бетіндегі жараны тудыратын тері эпителиясында жиналу мүмкін. Β – бөлшектерінің ішкі сәулелену кезінде адам денсаулығы үшін қауіпті болып табылады.
  
• 
  γ – бөлшектері адам жасушасы арқылы аса өтімді қабілеттілігіне ие, сондықтан олар ішкі жіне сыртқы сәулелену кезінде бірдей қауіпті болып саналады.
  
• 
  Нейтронды сәулелену жасанды радиобелсенді ыдырау кезінде ғана өтеді. Нейтронды сәулеленудің ерекшелігі зат арқылы өткеннен кейін ол радиобелсенді болып табылады және бүкіл иондалған сәулелеленуін α, β, γ шағылыстырады. Ол ішкі және сыртқы сәулелену кезінде қауіпті болып есептеледі. Өмір процесі кезінде адамның сәулеленуі космос сәулеленуден, табиғи көздерінен, тұрмыс және қоршаған ортадағы жасанды көздерінен, ядерлі қаруды сынаудан кейін пайда болатын радиобелсенді тұнбаларынан, атомды энергетика кәсіпорындарынан, медициналық қаралудан және радиотерапиядан болады.
  
• 
  Жасушада адам ағзасына сәулелену әсерінің нәтижесінде күрделі физикалық , химиялық және биохимиялық процестер өтеді. Ол бөлек функциялар мен жүйелердің өмір тіршілігінің және ағзаның толығымен бұзылуына әкеледі. Сіңу дозасына және ағзаның жеке ерекшеліктер өлшемдеріне тәуелді өзгерістер қайтымды және қайтымсыз болу мүмкін.
  
• 
  Адамның сыртқы сәулелену кезінде 150-400 рад мөлшерінде ауыртпалықтың жеңіл және орта дәрежесінің сәулелі ауруына, 400-600 рад – ауыр сәулелі ауруына, 600 рад аса - өлімге әкеледі. 100-1000 рад мөлшерінде сәулелену кезінде зардаптың негізінде сәулелену аурудың дамуының жілік майы механизмы жатыр. 5000 рад аса мөлшерінде аса уыр сәулелену кезінде сәулелену аурудың кенет формасы дамиды. 200000 рад аса мөлшерде сәулелену кезінде «сәуле астында» өлім болу мүмкін.
  
• 
  Биологиялық әсердің ерекшеліктері келесі: - адаммен иондалған әсері сезілмейді - терінің көрінетін зақымдалуы бірден көрінбейді, біраз уақыт өткеннен кейін ғана болады; - мөлшердің қосындысы жасырын өтеді, ол сәулелену науқастарына әкеледі.
  
• 
  Жеке қорғану заттары (ЖҚЗ) ретінде халаттар, комбинезондар, қабықты киім, қолғап, пневмокостюмдер, респираторлар, газқағар болып табылады. Көзді қорғау үшін көзілдірік қолданылады. Бүкіл қызметкерлерде жеке дозиметрлер болу керек.
  
• 
  Зиянды әсерден қорғану үшін радиопротекторлер (дәру-дәрмектер) қолданылады. Егер сәулелену алдында ағзаға енгізілген болса және сәулелену кезінде оның құрамында болса, онда ол белсенді әсер етеді. РС-1 препараты жедел әсер ететін радиопротекторы болып табылады, қорғау эффекті 40-60 мин болады және 4-6 сағ сақталады. Шұғыл әсердің Б-190 препараты, эффекті 5-15 мин болады және 1 сағ сақталады. РДД-77 препараты - ұзақ әсерлі, қорғау эффекті екі тәуліктен кейін болады және 10-12 тәулік бойы сақталады.
  
• 
  Ағзаны радиациядан қорғайтын жемістер мен жидектер - өріктер, жүзім, алмұрттар, мүк жидек, қарлыған, бүрген, итмұрын, алмалар және т.б. Радияцияға жақсы бір қарсы болатын сәбіз көкөнісі саналады. Радионуклидтердің кішігірім мөлшері крахмалда, қантта, қарақатқа, тазартылған өсімдік майда болады. Тағамдардың радиоактивті ластанудың мүмкін деңгейі – килограмға немесе литрге 4 килобеккерел (4кБк/кг (л)). Салауатты өмір сүру – ағзаға жақсы сүйеу: витаминдермен байытылған сапалық қоректену, дене тәрбиесімен айналасу, мойша, темекі мен алкогольды қабылдамау.
  
  
  

2. Сәулелік ауруы:

- адам ағзасының сәулелік ауруы (лучевая болезнь);https://stom.tilimen.org/seulelik-aurular-trleri-kezederi-jiti-radiaciyali-zaimdanudi-t.html

• 
  сәулелік аурудың дәрежелері.https://ppt-online.org/88395

  Қазіргі кезеңде дүние жүзінде ядролық жарылғыш заттың 18000 мегатоны жиналған, ол Хиросимадағы 1 миллион бомбаға немесе екінші дүниежүзілік соғыс кезінде жарылған 600 бомба, жарылған заттардың қорына тең келеді. Сәулелену ауруы — ионданған сәулелердід зиянды биологиялық әсерінен туатын аурулар. Адам сәулелену ауруымен тұтас денесінің немесе оның көпшілік белігінің сәулеленуі нәтижесінде ауырады, сондай-ақ ішкі ағзаға радиоактивтік заттардың сумен, тамақпен және ауа жұту арқылы кетуімен де ауырады. Сәулелену аурулары бір рет үлкен дозамен сәулеленуден болатын қатты сәулелену ауруларына және ұзақ уақытқа созылған, үнемі аз дозамен сәулеленуден дамитын сәулелену ауруына бөлінеді. Қабылданған мөлшеріне карай сәуле ауруы төрт түрлі дәрежеде болады:

  
  

• 
  
  1-дәрежесі жеңіл түрі - 100-200 рентген мөлшерінде;
  

• 2-ші дәрежесі орташа - 200-300 рентген;

  
  

• 3-ші дәрежесі ауыр - 300-500 рентген мөлшерінде;

  
  

• 4-ші дәрежесі өте ауыр - 500 рентгеннен астам мөлшерде сәуле алған кезде болады.