Талшықтар, кірпікшелер, миофибриллалар

Қозғалыс органоидттар бөлек типті белгілі бір қызмет атқаратын жасушаларда болады. Оларға кірпішелер, талшықтар, микробүрлер, микрофибриллалар және т.б. жатады. Кірпікшелер мен талшықтар цитоплазманың өскіндісінен тұратын, ортасында осьтік жіпшесі немесе аксонемасы бар органоид. Аталғандардың соңғысы микротүтікшелердің қанқасынан тұрады. Кірпікшелердің ұзындығы 2-10 нм, ал олардың саны бір жасушаның бетінде жүздеген кірпікшелерге дейін жетеді. Талшықтардың ұзаруы өте кен түрде жүреді (адам сперминнің бір талшығы 50-70 мкм дейін жетеді).

Қарапайымдылар (жасыл эвглена, кірпікшелі кебісше) негізінен бір орынан екінші орынға кірпікшелілерінің және талшықтарының жәрдемімен қозғалады. Жануарлар тіршілігінде кірпікшелілер әр түрлі қызмет атқарады. Мысалы, омырқалы жануарлар мен адамның кеңсірігінде бір бағытта (кеңсірік сыртына қарай бағытталған) орналасқан мыңдаған кірпікшелілер болады. Олардың негізгі қызметі – ауаның құрамындағы шаң тозаңдарды сүзіп қалу.

Талшықтылар класына жататын жәндіктердің денесінде бір немесе бірнеше талшықтар болады. Және денесі бір ғана жасушадан тұрады. Мысалы, талшықтылар класының өкілі жасыл эвгленаны алуға болады. Дене тұрқы - 4-500 микро милиметрден аспайтын жасыл эвгленаны органикалық заттары мол тұщы суқоймалардан кездестіруге болады.

Жасыл эвглена жыныссыз жолмен, бөліну арқылы көбейеді. Ең алдымен дененің артқы жағына қарай орналасқан, ядросы бунақталып, болашақтағы жас эвгленаның алдыңғы бөлігінде жаңадан талшық пайда болады. Одан 2 жұтқыншақ түзіліп, 2 вакуоль және 2 ядро пайда болады. Сонымен қатар кірпікшелілер класына жататын кірпікшелі кебісшеден 10-15000 кірпікше болады, осы кірпікшелілердің әр қайсысы өскенше қимылдайды, кебісше үздіксіз шапшаң қозғалады.

Талшықтар өте ұзында болып келеді, мысалы, сүтқоректілердің сперматозоид талшығының ұзындығы 100 мкм дейін жетеді. Кірпікшелер оған қарағанда қысқа 10—15 мкм дейін. Бірақтан талшықтар мен кірпікшелердің ішкі құрылысы бірдей болып келеді: олар тура осындай, центриоль сияқты, микротүтікшелерден тұрады. Талшық пен кірпікшенің қозғалысын осылай түсіндіруге болады: микротүтікшелер өзара бір бірімен сырғанап, нәтижесінде органеллаларының майысуына әкеледі. Әр талшықтың немесе кірпікшенің негізінде базальді денешік болады және ол органеллаларды клетканың цитоплазмасында тұрақтандырады. Қозғалыс органеллалары өз жұмысына АТФ энергиясын жұмсайды.

Микробүрлер – цитоплазма өскінділерінің жасушасы, диаметрі 0,1 мкм және ұзындығы 1мкм. Олар жасушының беткі жағын қатты жуандатып, бұзылуы мен сіңірілуге қатысады (мысалы, аш ішек). Аш ішектің эпитеальді жасушаның бетінде мыңдаған микробүрлерге дейін жетеді.

Қылшақты әдіпті түзеп, аш ішектің беткі жағын 25-30 ретке дейін жуандатады. Әр микробүрлер өз ішкі қаңқасы бар 40 жуық микрофиламенттен тұратын жиыннан құралады. Жиын бір бүрдің осінде ұзынынан орналасады және апикальді бөлігінде тұрақтанатын арнайы белоктардан тұрады (минимиозиннің молекуласынан), олар плазмолемманың ішкі беткейінде тұрақтанады. Жиынның микрофиламенттері ені бойынша виллин мен фимбрин белоктардың тігіндері арқылы байланысқан.