Түркі дүниесі мифологиясына ортақ кейіпкерлер
жүктеу/скачать 1,41 Mb.
|
stud.kz-68700 (копия)
| Біріншіден, халықтардың тарихи туыстығына, тектестігіне байланысты көрінетін тарихи-генетикалық ұқсастық. Бұл топқа қазақ, ноғай, қарақалпақ, башқұрт, т.б. халықтар эпосынан да, өзге жанрларынан да мол мысал келтіруге болады. Көптеген ежелгі рулардың немесе бірлестіктердің әр заманда осы аталған халықтар құрамына енуі көне эпикалық сарындардың белгілі дәрежеде жалғасып, дамып отыруының маңызды себебі деуге болады.
Екіншіден, ел мен елдің тарихи-мәдени қарым-қатынас арқылы тарайтын ұқсас, үндес сюжеттер. Қазақ фольклорында, соның ішінде эпоста бұл саладағы туындылар да жиі кездесетіндігі белгілі. Бұған шығыс сюжетіне негізделген, көршілес Орта Азия халықтары тарапынан ауысқан романдық эпос үлгілерін мысалға келтірсек те жеткілікті. Үшіншіден, халықтардың шаруашылық кәсібінің, қоғамдық дамуының біркелкі болып келуінен туындайтын тарихи-типологиялық сарындастық. Бұл ретте ертеде көшпенді өмір кешкен халықтардың салт-санасы мен мәдени даму дәрежесінің орайластығына сәйкес жасалған мұраларды еске түсіруге болады. Бір-біріне тілі ұқсас түркі халықтарын айтпағанда, моңғол, қалмақ пен қазақ фольклорының арасындағы сан түрлі әуендестік, бағыттастық дәл осындай тарихи-типологиялық ұқсастық салдарынан екендігі шүбәсіз. Мұны біз қазақ және қалмақ эпостарын салыстыра қарағанда айрықша анық аңғарамыз. [20,19б.]. Жалпы қандай ел, халық, қай жер, қандай мезгілде болмасын, бір құдайлық (монотеистік) мемлекеттік дін өзінен бұрынғы діндер мен сенімдерді, олардың ілімі мен оқуын, шығармалары мен кейіпкерлерін теріске шығарып, өмірден өшіруге тырысып баққан. Алайда, ескі наным-сенім түгелімен жоғалмаған, өзгеріп, басқа сипат қабылдаған, кейде қатарлас өмір сүрген. Иудей, будда, христиан, ислам діндерінің тарихы осыны дәлелдейді. Осыған байланысты мына нәрсеге аса көңіл аудару керек: біз айтып отырған сюжерттердің түрлері бірін-бірі ауыстырғанда, алдыңғысы мүлде құрып кетпейді және тек соңғысы ғана қалып қалмайды. Олар мифологияда бәрі қатар жүреді. Оларды туғызған сенімдердің қалдықтары да қатар жүреді. Айталық, қазақ мифологиясында кейіпкердің ғайыптан тууы да, тотемнің әсерімен тууы да, сондай-ақ ата аруағының немесе мұсылман әулиелерінің жәрдемімен дүниеге келуінің бәрі аралас, қатар жүруі осыдан. Әлбетте, фольклордың, эпостың бойындағы ортақ жақындықты табу мен танудың басқа да тәсілдері жоқ емес. Бірақ осы аталған үш түрлі типологиялық үндестік неғұрлым кең таралған және көптеген ғалымдардың нақтылы зерттеулері арқылы дәлелденген шындық болып табылады. Эпоста да, басқа жанрларда да бұл көрсетілген тарихи-генетикалық, тарихи-мәдени, тарихи-типологиялық ұқсастықтар «мөлдір» қалпында, қоспасыз кездесе бермеуі де мүмкін. Кейбір фольклор шығармаларында бұлар аралас-құралас күйінде келуі де табиғи. Өйткені фольклор туындылары – талай заман, жағдайды, бастан өткізіп, халық санасында екшеліп, іріктеліп жеткен жаратындылар. [20,27-32б.]. Басқа ел мифологиясында да осылай. Ислам діні енгеннен бастап Қазақстанда ескі шамандық пен ислам діні қатар өмір сүреді. Бұл жағдай көп уақытқа созылғаны белгілі. Бірақ жай созылған жоқ, екі идеология арасында үнемі күрес болып келеді. Сөйтіп, бұрынғы шаманизмді исламның «қасиетті» күштері ығыстыра бастады, ал, кейбір шамандық кейіпкерлер мен әдет-рәсімдер исламдық сипат алды. Соның нәтижесінде ежелгі тотемге және ата аруағына табынумен қатар мұсылман дінінің әулие-әнбиелеріне қасиеттеп, оларға сиыну кең етек алды. Міне, бұл процесс қазақ мифологиясында да көрініс тапты [7, 254б.]. Түркі мифологиясында батырмен алысатын қарсыластарының жаны көбіне өзінде болмайды. Бұл мотив көптеген елдердің мифологиясында кездеседі. Ол қарсыласының жаны не су астында, не жер астында, яғни, басқа дүниеде болады. Мұнда кейінгі замандарда мифтің мифологияға айналғанда осы үш әлем (аспан, жер, су) мифология кейіпкерінің шарлайтын мекеніне айналғандығын көрсетеді. Түркі халықтарының мифологиясындағы ортақ, ұқсас сарындарды әңгімелеу – өте үлкен, күрделі міндет. Біз бұл дипломдық жұмысымызда тақырыптың талабын толық атқарамыз дей алмаймыз. Ондай ірі жинақтаулар көп жылдық ізденістер нәтижесінде ғана тууы ықтимал. Біздің алға қойған мақсатымыз осы халықтардың жалпы мифологиясындағы, әсіресе, жыр-хикая, ертегі, қисса-дастандардағы кейбір үндес сарындар жөнінде пікір қозғау, жекелеген байқауларымыз бен ойларымызды білдіру, сөйтіп бұдан былайғы зерттеулерге аз да болса соқпақ салу. Осы мақсатпен қазақ, түрік, ноғай, қырғыз, башқұрт, алтай, қалмақ, әзербайжан, өзбек, т.б. халықтарының мифологиясындағы ұқсас кейіпкерлер жайында сөз етеміз. Мифологиядағы қаһарманның алысатын жауының жаны өзінде болмайды дедік. Оның жаны басқа дүниеде, жер астында, не судағы балық ішінде болады. Бұл мотив көптеген елдің мифологиясында кездеседі. Х.Г.Короғлы «Взаимосвязи эпоса народов Средней Азии, Ирана и Азербайджана» деген кітабында бұл сюжеттер жайлы айта келіп былай дейді: «Қырғыз эпосындағы «Эр-Тоштокте» Орта Азия мен Иран мифологиясындағы элементтер өте көп кірген. Қаһарман жер астына түсіп кетеді. Дәудің жанының қайда екенін білу үшін Эр-Тошток дәудің әйелімен байланысады. Сөйтсе, дәудің жаны Әл-Тәйкі деген елді мекенде алтын көл /Иран мотивімен салыстырғанда теңіз тұңғиығында не мұхитта/ бар, онда сары балық өмір сүреді /түркі мотиві/ балықтың ішінде – алтын сандық /бұл деталь иран және әзірбайжан мотивтерінде кездеседі/ бар, ол сандықтың ішінде қырық құс бар екен, /Иран және Әзірбайжан мотивінде – бір құс, көбіне көгершін/. Дәудің жаны әлгі қырық құс екен. Эр-Тошток сандықты ашып ішіндегі құстардың бастарын жұлып тастаған кезде дәу де өледі» [12,22б.]. Ерте кезеңде мифтік санада адам мен жануардың арасына шек болмаған. Сондықтан зооантромофтік бейнелер пайда болған. Зооантроморфтік бейнелер тотемдік мифтерде, соңғы заманда мифтің басқа түрлерінде орын алған. Көне тотемдік мифтер бойынша бір рулы елдің атасы бір аң деп саналған. Тотемдік мифтегі құбылушылық шын мәнідегі, мақсатты, себепті құбылу емес. Ол дәуірдегі түсінік бойынша адам жан-жануар, құс кейпінде де көріне береді. “Мифтік дәуірде адам өзінің әртүрлі жанды-жансыз нәрсенің кейпіне кіріп, өзгеріп кететіндігіне кәміл сенген. Бұл дәуірде адам өзін-өзі бірде аспандағы аққу кейпіне, бірде жортып жүрген жолбарыс кейпіне ауыса алады деп сенген”, - деп жазады Б.Уахатов. Осы сияқты ұқсас мотивтер басқа елдің мифологиясында кездескенде, сол елдің түсінігіне қарай өзгеріске ұшырап отыратындығын да еске алған дұрыс. Мысалы, «Өлмес Кощей» атты орыс мифологиясында Кощейдің жаны: «Теңіздің арғы жағында емен ағашы бар, сол еменнің астында жәшік бар, жәшіктің ішінде қоян, қоянның ішінде үйрек, үйректің ішінде жұмыртқа, жұмыртқада оның жаны бар» деп сипатталса, ол жағдай қазақ мифологиясында сәл өзгеше айтылады. Яғни, ұстанған салт-дәстүрге орай икемделгенін аңғаруға болады. Қазақ «Ер Төстігінде дәу Шойынқұлақтың жаны: «Борықты бұлақтың басында қырық елік жүреді. Соның ішінде қайқы қаракер елік бар, қайқы қаракер еліктің ішінде тоғыз қара сандық бар, сол сандықтың ең кішісінің ішінде тоғыз балапан бар». Соны өлтірсе, дәу де өледі. Осында кездесетін «тоғыз» саны түркі халықтарында ерекше сан екенін білдірсе, көл басындағы еліктер ең ескідегі шыққан мергендер жайындағы мифологиялік сарындардан хабар берсе керек. Себебі, жазық далада өскен көшпелі халық көбіне заттарды аңға, құсқа теліп айтуы (жоғарыдағы мотивтердің өзгерген формасы) айнала қоршаған ортаға байланысты ұғымнан туатындығы белгілі. Орыс мифологиясында судың ар жағында емен ағашы бар, оның астында, яғни, жердің астында Кощейдің жаны сақтаулы. Бұл жердегі ағаш мифтік әлемді вертикальді түрде жалғастырып тұрған ағаш екенін аңғаруға болады. Ғылымда оны «әлемдік ағаш» («мировое дерево») немесе «космостық ағаш» («космическое дерево») дейді. Мұндай мотивті түркі мифологиясынан де кездестіреміз. Жоғарыда келтірілген «Жоғалған ханшайым» атты түркі мифологиясында жігіт өзінің ағаларын іздеп жеті теңіздің арғы жағына сапар шегеді. Іздеп барған жерінде өсіп тұрған жеті ағашты көреді де, оның өз ағалары екенін біледі. Пақырды өлтіру үшін алдымен жер астындағы тығулы тұрған оның жанын іздейді, оның жанын тауып алып, өзін сонан соң өлтіреді. Бұл мифологияда да үш дүниені (Жер үсті, теңіз, жер асты) байланыстырып тұрған әлгі ағаш әлемдік ағаш екендігін аңғаруға болады. Ондай ағаштың қазақ арасында да бар екендігін С.Қасқабасов былайша баяндайды: «Осы космостық ағаш бейнесі көне мифтермен бірге шамандық нанымға да кіріккен. Жалпы әлемдік ағаш туралы мифтік ұғым қазақтың мифологиясы мен шамандық нанымдарында да кездеседі. Рас, онда жоғарыда айтқан көне мифтегідей емес, реликті түрде кездеседі. Мәселен, көптеген қазақ мифологиясында зәулім бәйтерек суреттеледі. Ол кейіпкердің өмір жолында өте маңызды роль атқарады. Бәйтерек түбінде айдаһарды өлтірген кейіпкер аспан әлеміне көтерілуге немесе жер астынан шығуға мүмкіндік алады: Бәйтеректің басында ұя салған Самұрық (не Алып Қарақұс) кейіпкердің аспан әлеміне алып ұшады, я болмаса, жер бетіне шығарады. Міне, мұндағы зәулім бәйтерек бейнесі – қазақ жағдайына сәйкес космостық ағаштың өзгерген түрі» [22, 86-87б.]. «Жоғалған ханшайым» атты түркі туындысында бас жағында патшаға бір пақыр адам келеді. Патша зор ілтипат көрсетіп оған жеке баспана бергізеді. Мұндай мотив түркі халықтарының мифологиясында көп кездеседі. Миф туралы Дж.Ф.Бирлайн анықтамасында былай дейди: «Миф – адам баласы үшін барлық уақытта да бейне бір өзгермейтін, тұрақты нәрсе. Мифте бар жалпы модельдер, сюжеттер, тіпті ұсақ детальдар барлық жерде, затта кездеседі. Миф біздің түйсігіміздің (подсознание) құрылымына кіреді. Ол тіпті, сірә, біздің қанымызда, генімізде таңбаланған (закодирован) болуы керек. Миф — жазба тарихтың басталуына дейінгі өткен оқиғалар туралы әңгіме. Сондай-ақ ол – болашақта болар оқиғалардың маңызын баяндайтын әңгіме. Озарт — өткен мен бүгінді, бүгін мен ертеңді біртұтас етіп көрсететін қазығы. Миф — біздің бес сезіміміздің арғы жағында жатқан ақиқаттарды суреттейтін өзінше бір ғажайып тіл. Ол түйсіктегі бейнелер мен саналы ойдың тілінің аралығында жатқан құрдым кеңістікті толтырады. Миф — адамды біртұтас қауымдастыққа топтастыратын "желім". Ол қауымның, ру-тайпаның, ұлттың өзін анықтауының, өз танымының негізі болып табылады. Миф — адамгершілік. имандылық заңдарының барлық жиынтығында бар өте қажетті нәрсе. Адам баласының адамгершілік жөн-жосығы әрқашан да дін мен озарттан өсіп шығады.»[9,15б.] Орта Азия мен Қазақстан халықтарының көбіне ертеден қанықты «Бозжігіт» жыры ноғайларда да бар. Бұл да, сөз жоқ, зерттеу үшін қызғылықты материал. Жырда бірін-бірі түсінде көріп ғашық болған Бозжігіт пен Сайбямалдың мұратына жете алмай мерт болғаны көркем кестеленген. Мұнда да, ноғайдың басқа жырларындағыдай, оқиға өрілімі қаһармандардың диалогы түрінде беріледі. Өлең мен қарасөз кезек алмасып отырады. Бұл тараптан «Бозжігітте» халық романдарының сипаты молырақ. “Көне мифтің көркем мифологияға айналуы және эстетикалық қызметі” ежелгі дәуірден бүгінгі күнге дейін жүріп жатқан процесс. Тіл мен миф, миф пен образ (бейне) байланысы жайлы айта келіп, А.А.Потебня мифологияға көркемдік ойлаудың ішкі формасы ретінде қарайды. Миф өзі шыққан дәуірде көркемдік ойлау формасы қызметін атқарған жоқ. А.А.Потебня көзқарасын бүгінгі таңдағы әдебиет тұрғысынан дұрысқа шығаруға болады. “Мифтік сюжеттердің бергі замандарда басқа сипат алып, көркем фольклорға айналғаны байқалады”, - дейді. Көне дәуірдегі адамдар өздерін бұғыдан, бөріден, киттен тарадық деп сенген. Қырғыз халқының бұғы-ана туралы мифіндегі тотемі – бұғы… Түркі тайпаларының тағы бір тотемі – бөрі. Ең көне дін болып саналатын зороастризм адам мен жануарды қандас туыс деп түсіндіреді. Қытайдың көне дәуірден жеткен жазба шежіресі “Суйшуде” Ашин ордасының шыққан тегі туралы тарихи анықтамамен қоса “мифке негізделген аңыз” кезедесетініне Н.Я.Бичурин тоқталып өтеді. “Бүгінгі жер басып жүрген үлкенді-кішілі ұлттардың барлығы да өзінің түпкі таралу тегін жан-жануардан таратады. Бұл – есте жоқ ескі дүниеден қалған танымдық сенім”, - деп жазады Т.Жұртбай түркі тайпаларының тегі болып саналатын көк бөрі туралы хикаяны келтіреді. Мифтік желі бойынша, анасы – бөрі, әкесі – адам көк бөрі (қытайша “ашина” – мейірімді бөрі) ұрпақтары түрфандық қызға үйленіп, түркілердің көк бөрі әулетін таратады Енді бір аңызда Көк Тәңірінің әмірімен хұн тәңірқұтының қыздарының бірі қасқырдан ұл туады. Көк бөрі туралы аңыздар б.д.д. Ү-ІҮ ғасырларда көшпелі жұрттың арасына кеңінен таралып, киелі аң ретінде санаға әбден сіңіскен. Белгілі ғалым-тарихшы, түркілер әлемін зерттеуші Л.Н.Гумилев өз еңбектерінде түркілердің діни нанымдары туралы айта келіп, көк бөрі мифіне ерекше тоқталады. [37,15б.] Тотемдік мифтер адамдар мен жан-жануарлар мен құстардың арасындағы байланысқа барынша иланған, олардың базбіреулерін өздерінің ата-тегі деп таныған. Тіпті кейбіреулерін киелі деп санап ата-бабасының негізінде сыйынған. Рулық-тайпалық дәуірде адамдар өздерінің шығу тегін бір аңмен байланыстырғанын мифті зерттеушілер атап көрсетеді. Өз тегін жануарлардан тарататын мифтік сенім “Оғыз – намеден” ерекше көрінеді. Л.Гумилевтің айтуынша, алғашқы түркі билеушілерінің бірі Ашин өзінің ата-бабасы бөріден тараған деп білген. “Оғыз – намедегі” көк бөрі – сол ұрпағын қорғаушы, қолдаушы пір тәріздес. [37,26б.] Түркі мифологиясы халықтың рухани әлемін танытып, жалпы адамзаттық дүниетанымның кең шеңбердегі ауқымының көрінісі ретінде ұрпақ санасына орнығып отырды. Фольклорды халықтың рухы деп танысақ, мифология – сол халық рухының тынысы. Фольклорлық жанрлардың барлығы дерлік мифтік ұғым-түсінікті өз бойына сіңіріп, тұтастай халықтық танымға негізделді. Бастапқы кезде таза түсінік күйінде болған мифтер уақыт өте келе фольклорлық шығармаларға кіріп, танымдық, идеялық-көркемдік мақсатқа қызмет етті [37,34-37б.] Мифология фольклорлық туындылардың тілінде, стилінде, кейіпкерлер характерінде “өмір сүрді”. Е.М.Мелетинский сөзін келтірер болсақ, “миф – терең өмірлік дүниетанымның поэзиясы”. Фольклорлық-мифологиялық материалдар жалпы өнер атаулының туып, қалыптасуына, көркем жазба әдебиеттің дамуына барынша ықпал етті. Қазақ, қырғыз мифологияларында кездесетін жеті қат көк, жеті қат жер деген ұғымдар Алтай мифологиясында да молынан кездеседі. Сондай-ақ, кейбір кездері батырдың өзі де, астындағы аты да басқа бір хайуанаттарға, жануарлар «кейпіне» түсіп, жауын жеңу Алтай эпосында көп. Мұның бәрі түркі халықтарының ортақ кейіпкерлерінің сыры екендігін білдіреді. Түркі халықтарына ортақ тағы бір сипат – батырдың атының керек жерінде «тіл бітіп» сөйлеуі де, кеңесші болуы. Сонымен қатар, басты кейіпкерлер аң мен құстың тілін білетін болып шығады. Жас батырдың ержеткенін жүйелі түрде сипаттау да түркі халықтарына ортақ сипат және басқа елдер жырларымен үндестіреді жүктеу/скачать 1,41 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|