Түркі дүниесі мифологиясына ортақ кейіпкерлер
ТҮРКІ ДҮНИЕСІНДЕ ТӘҢІР РУХТЫ ҰМАЙ АНАНЫҢ ОРНЫ
жүктеу/скачать 1,41 Mb.
|
stud.kz-68700 (копия)
| 1.3. ТҮРКІ ДҮНИЕСІНДЕ ТӘҢІР РУХТЫ ҰМАЙ АНАНЫҢ ОРНЫ
Ұмай — көк түркілер дәуірінде, яғни ҮІ-ҮІІІ ғасырларда пайда болған алтайдың шығысына қарай, қазіргі моңғол және қытай далаларын мекендеген түркілер мифіндегі басты Тәңірлердің бірі. Түркі мифологиясында жоғары дүние — аспан тәңір деп аталса, оның төмендегі қосағы — жер – Ұмай болған. Мифологияда кездесетін архетиптік әйел бейнелерінің ішіндегі ең бастысы Тәңір-Ана бейнесі. Тәңір-Ананың негізгі функцияларын саралай келсек, оның басты атқаратын қызметі -жасампаздық болғанын байқаймыз. Бұл жасампаздық функциясының бірнеше қыры бар: Жаратушы Тәңірдің жұбайы ретінде (бұл салада ол Жермен сәйкестендіріледі) ғалам жасау ісіне қатысады; Ғаламды мекен ететін, тіршілік ететін тірі пенделерді (тәңіриелерді, адамдарды, жануарларды, құбыжықтарды) жасауға қатысады[47, 9 б.б.]. Түркі халықтарында Ұмай – ене, бала мен әйел қамқоршысы болса, аңыздарда — ана құрсағындағы баланың қамқоршы-рухы, қырғыздарда үй шаруасы, үйдегі әйелдер қолонерінің қамқоршысы болады. Сондай-ақ, "менің қолым емес, ұмай енемнің қолы" деген белгілі бір іс алдында айтылар сөзі де сақталған. Шор-түркі халқының түсінігінде майдың (ұмайдың), қазақ тіліндегі "май" (майлы, мал майы, өсімдік майы) және "бай" (байлық, отағасы, еркек) ұғымдар осы май-ұмай-иымай сөзінен өрбіген. Ұмай-ана – түркілік мифтерде жер-ана бейнесінде ғана емес, үйдегі от басы ұйтқысы, ошақ қорғаушысы ретінде де көрінеді. Орхон жазбаларында Ұмай-ана ықпалы Тәңіріден кем емес дәрежеде көрінген: Он жаста Ұмай текті шешемнің бағына інім Күлтегін ер атанды. (КТ. Үж) Тәңірі, Ұмай, қасиетті жер – су Жеңіс берген екен. (Тоныкөк жазуы). [44, 115-б.б.]. Ұмай-ананы Тәңіріден, жер-судан кейін түркілер табынатын үшінші күш. Біздіңше, жер-су, от басы осы Ұмай-ана бейнесіне жинақталған. Көне дәуірлерден жеткен жазба ескерткіштердің тағы бірі – “Қорқыт ата кітабынан” да мифтік танымды көп ұшыратамыз. Аруаққа сыйыну, тәңірден бала сұрау, жалғыз көзді дәумен айқасу, перілерімен кездесу сияқты мифтік желілер бұл әдеби мұрада баршылық. “Қорқыт ата кітабының” сегізінші жыры – “Бисаттың Төбекөзді өлтіруі туралы жыр” – таза мифтік сарын. Төбекөздің әкесі – адам, шешесі – пері қызы. Сонымен қатар, жалғыз көзді дәу – циклоп жайлы сюжет грек мифтерінен де кездеседі. [4,19б.б.]. Түркі халықтарында «Ұмай анаға» деген үлкен текті ұғым жатыр. Көне түркілердің мифологиясында «Ұмай ана» ұрпақты-ұрпаққа жалғастығын жебейтін періште саналады. Ерте кезден бізге жеткен мынадай бір аңыз бар: Алтай тауын мекендеген түркі жұрты құрық бойы қар жауған бір қатты қыста қырылып қалады. Осы қақаған аязда Айсұлу атты қыз бөстекке оранып аман қалады. Оны Алтайдың үңгірін мекен еткен Аю батыр тауып алып, Айсұлуды сұлқ жатқан жерінен Ұмай ананың көмегімен тірілтіп алады. Көп ұзамай Аю батырдан Айсұлу жүкті болады. Аю батыр үйде жоқта толғақ қысқан Айсұлуды Ұмай ана жебеп, бір ұл, бір қызды дүниеге әкеледі. Содан түркі қауымы рулы елге айналып, бүгінгі күнге жетеді[48, 136.б.]. Яғни, көне бұл аңыздан көріп отырғанымыздай, «Ұмай ана» — ұрпақты аманг сақтаушы, жебеуші рухани ақ тілекті күш иесі. Зерттеуші Д.Қыдырәлі: «Ориенталист ғалымдар «Ұмай сөзін «тәңір ана» деп қате аударып жүр. Біздің ойымызша, Ұмай — аналарды қолдайтын періштенің аты. Қыз ұзатылғанда, неке қиылғанда, әйел босанғанда Ұмай анадан медет тілеу осыдан келіп шыққан» [49, 54б.] деп «Ұмай ана» ұғымына анықтама береді. Көне түркілердің дүниетанымында «Ұмай анадан» өзге «бес ене» түсінігі де бар. «Әсілі, қазақтың «пешенеден белгілі» сөз тіркесі осы «бес ене» ұғымынан шыққан. Көне түркілер пендені желеп-жебейтін Ұмай ана, Май ана, От ене, Құмайық және Бай әжені «бес ене» деп қабылдаған» [50, 54б.] «Бес ене» періште текті рухани күш саналғандықтан, адамды ауруынан емдеп, алдынан жарылқай білген. Осы себептен көне түркілер «Ұмай анамен» бірге «бес енені» де пір тұтқан. С.Қондыбай тохарлар туралы айта келiп, бұл сөздiң, зерттеушiлер айтып жүргендей, этимологиясы «жауынгер» (тукхар) емес, қазақтың «тоқыр» деген (тоқыр бас, тақыр бас) сөзiнен шығады, себебi тохарларда «Ай руы» («Айтектi әулет») деген атаудың болғанын, ал мифтiк Айдың кескiнi-таздық, тақыр бастық деп келедi де, Пазырық үйегiнен табылған шашын тақырлатып алған әйел мүрдесiне сiлтеме жасап, үндiарилiк Ай мен Күн әулеттерiнiң түбi дей-түркiлiк деп топшылап, оны қазақтың «бәйбiше-тоқал» бинарлық жұбымен байланыстыра келiп, күнтiзбелiк деңгейде бәйбiше- салыстырмалы түрде «жақсы» уақыт мезгiлi (күндiз, жаз, Күн), тоқал-салыстырмалы түрде «жаман» уақыт мезгiлi (түн, қыс, ай) дейдi [47, 448-465бб.б.]. Көне түркілердің наным-сенімдерінде әйел-құдай – Ұмай-ана ерекше құрметтелген. Әйел тәңірі Ұмай-ананы отбасы мен бала-шағаның жебеушісі, пірі ретінде танығын. Жоғарыда аталған үш құдай түркілердің өмірінде маңызды роль атқарған. Тоныкөктің құрметіне орнатылған ескерткіште: “Көк, Ұмай құдай, қасиетті жер-су, міне, бізге жеңіс сыйлаған осылар деп ойлау керек!” [47, 448-465бб.б.]. , – делінеді. Енді бір зерттеушілердің айтуынша, түркілер «Ұмай ана» деп Адам атаның қосағы Хауа ананы айтқан секілді. Себебі, белгілі руника зерттеушісі Қ.Сартқожаұлы да Орхон-Енесей тас жазуында түркілердің «Ұмай текті ұрпақ» деген тіркестерді қолданғанын жеткізеді [51, 263.б.]. Көне түркілер «Ұмай ананы» әйел затының табиғат құбылыстарына қатыстылығы хақында көптеген түсініктер орын алған. Дегенмен де, ғарыш кеңістігіндегі денелердің пайда болуы мен қозғалысы және жер бетіндегі жаратылыс жөнінде мифологиялық бай пайымдаулары осыған дәлел бола алады. Айталық, Х.Әбішев «Аспан сыры» атты еңбегінде: «...Ай мен Күн егіз туған керемет сұлу екі әйел екен. Әсіресе, Ай сұлуырақ болып, мақтанып, Күн оны қызғанып, Айдың бетін тырнап, оған дақ түсірген. Кесірлі Ай жазасын осылай тартқан. Ай бетіндегі қарауытқан дақ «аламыш» содан екен деседі. Айдың кеш туғанын және кемігенін ел Ай «қорғалады» дейді. Күнге жақындап барғанда Ай қорғалап, бетін жасырады, ал қашықтағанда Ай толып, Күнді қызықтырып, бетін түгел көрсетіп, ереуілдейді», [52,146.б.] деп Ай мен Күннің жаратылысы мен қозғалысы хақында көне мифтік әңгімені жеткізеді. Бұдан басқа қазақ фольклорында «Ай астындағы Айбарша», «Ай бетіндегі жетім қыз», «Күн астындағы Күнекей» атты ертегілердің бар екені белгілі. Түркі халықтарының мифологиялық түсінігінде Күн де, Ай да әйел жынысты. Айға ерекше Құрмет, әйелдiң абыздық, яғни Ұлы Ананың мәдениетке, құпия бiлiмге қамқорлық жасау функциясымен байланысты. Ш.Уәлихановтың айтқанындай, қазақтардың айда кемпiр бар деп, айдан сескенуi, айдың бетiндегi дақтарды кемпiрге ұқсату емес, халықтың архетиптiк жадында қалған абыз әйелдiң ай тектес мифтiк кейпi туралы түсiнiктер. Ұмайдың да мәдениетке, құпия бiлiмге, өнерге қамқоршы екенi белгiлi. Яғни, қазақтың көмескі санасында Күн - жәй әйел, әйел-ана, ал Ай - бақсы әйел [46,83 б.]. Ойшыл С.Қондыбай жыланның қай мифтiк дәстүрде болмасын аса маңызды орынға ие екенiн, бiреуiнде жағымды, бiреуiнде жағымсыз, зұлымдық символы болғаны тек дiни iлiмдердiң жыланға деген көзқарасынан туындаған бағамдар екенiн, оның символдық мәнi барлық мифтiк дәстүрде: құпия танымның, эзотериялық бiлiмнiң, даналықтың, жасампаздық пен мәңгi тiрлiктiң, жасарудың символы екенiн айтады. Әрі қарай ойшыл жыланға қатысты: жылан-рудың рух-қамқоршысы, жылан өлiлер дүниесiнiң қожайыны (иесi, күзетшiсi), жыланның жер асты қазынасының иесi-күзетшiсi, жылан-билiк иесi сияқты түсiнiктердiң барлығы әйелге, Ұлы Бабаға тән қасиеттер екенiн қазақ ертегiлерiне («Жылан қабықты жiгiт», «Қара жылан мен ақ жылан», «Шаямардан», «Ер төстiк» т.б.) талдау жасай отырып дәлелдейдi. Бұның бәрi бiр кезде б.з.д. 6-3 мың жылдықтарда, матриархат дәуiрiнде болған жылан культiнiң бiздiң архетиптiк жадымызда қалған сарқыншақтары екенiн көрсетедi [47,297-309 бб.]. Сонымен бірге, жеті қарақшы мен үркер жұлдыздары хақында М.Исқақов «Жетіқарақшы Үркердің қызын ұрлапты» дейтін ертегінің бар екенін жеткізсе, жас ғалым Ақеділ Тойшанұлы Құс жолының Ай анасының аспанға шығып, қызын іздегенде аққан сүтінен пайда болған деп есептелетін ертегінің бар екенін алға тартады [53, 132.б.]. Х.Әбішев қазақ мифологиясында Венера жұлдызын Шолпан, Жарық жұлдызы, Тұлқатын, Нарық жұлдыз, Зуһра деп атайтын түрлі сипаттағы ертегілердің бар екенін екшеп өтеді [52,149.б.]. Осы Шолпан жұлдыз туралы мифтік әңгімелердің бірінде Зуһра (Шолпанның арабша атауы) атты Алланың сүйікті құлын Әза мен Әзайаның зина жасауға мәжбүрлегенін, Зуһра олардан құтылу үшін Алланың мың есімін жаттап үйреніп аспанға ұша алатын қабілетке ие болып, зеңгір көкке көтеріліп Шолпан жұлдызға айналғандығы айтылады. Ал, көктемгі жауыннан кейін табиғаттың сәнін келтіретін кемпірқосақ туралы қазақ мифологиясында аспан елінде ғұмыр кешкен бай кемпірдің қойларын жауыннан кейін сауып, табиғаттың тамаша шұғыласының содан пайда болатыны баяндалады. [48,111.б.]. С.Қондыбайдың пайымдауларын негізге отырып, оның пікіріне назар аударайық: Ойшылдың өзі жоғарыда айтылып кеткен, шашын тықырлатып алғызып, сосын парик кигiзiлген әйелдiң мәйiтiн былай түсiндiредi: «...қазақтар әйелдердiң тақыр бастылығына терiс көзқараста болған: өйткенi әлде бiр себептермен (әлде бiр күнәсi бар) әйелдер басындағы тұлымын алып тастайтын, яғни тұл-қатын болатын көрiнедi, күйеуге шықпайтын (немесе шығуға болмайтын?), бала көтермейтiн әйелдер де шаштарын тақырлатып алып тастайтын көрiнедi» дейдi де, өзi оны былай түсiндiредi: «Екiнiң бiрi: не тақыр бас әйел күйеуге шықпауы, бала таппауы тиiс, не әлдебiр себептермен күйеуге шығуға, бала табуға тиым салынған әйелдердiң шашы тақырланып тасталады. Екiншiсi, туралы не айтарымызды да бiлiп отырғанымыз жоқ, ал бiрiншiсiне келсек, белгiлi бiр дiни культтiң қызметшiсi, орындаушысы болған әйелдердiң байға шықпайтындығын, бала көтермейтiндiгiн, алысқа ұзамай-ақ, христиандық әйел тақуалардың (монахиня) болуына қарап бiлемiз. Ал, осындай культтiк қызметшi әйелдердiң белгiлi бiр культтiң келтiрiмдерiне сай шаштарын алып тастауы мүмкiн бе? Әрине, мүмкiн» [47, 458б,б.]. Түркі халықтарының аңыз-әңгімелерінде жер-су аттарын әйел затымен байланыстырады. Мәселен, атақты Бурабайдағы «Биші қайыңдар» туралы мынадай қызықты ертегі бар: «Ертеде кешқұрым сауыққой жас-тар алаңқайға жиналып, емін-еркін күліп ойнайды. Бұндай думанда бір топ сымбатты биші қыздар да мың бұралып билейді. Сондай қызықты сауықта жасырын келіп, тамашалап тұрған хан еріксіз айқайға басып: «Ғажап! Мың жасаңдар, қарақтарым!» —деп таңдана дауыстайды. Сол кезде ел иесі ханның келгенінен именіп, қымсынған биші қыздар сол қалпында қайыңға айналып, қатып қалыпты» деседі [21,1458б,б.]. М.О.Косвеннің пайымдауынша, ер-жігіттің қалыңдығына үйленгеннен кейін қайын жұртында тұрақтауы матриархаттық белгіге жатады (Косвен. М.О. Матриархат.). Түркі халықтарының әдет-ғұрпында қыздың қалың малын толық өтеуге шамасы келмесе, күйеу жігіт қайын жұртында «күшік күйеу», түріктерде ол «ич гүвейси» болып жалданып жұмыс істейтін болған. Бірақ кейде қайын атасының өтінішімен күйеу жігіт қайын жұрттында калатын уақыттары да болады екен. Мәселен, «Көрұғлының» Ә.Жұмағазин нұсқасында кейіпкер өзінің атастырып қойған қызы Ақмеденді ерлік көрсетіп иеленгенімен, қайын атасы Көзейдің өтінішімен біраз жылға қайын жұртында тұрақтайтын эпизод кездеседі [50,228 б.]. Ұлы Ана иемдену, қору, күзету функцияларына да ие. С.Қондыбай Ұлы бабаның осы функцияларын жылан бейнесiмен байланыстырады. «Мифологиядағы әйел/ана және жылан/айдаһар бейнесiн реконструкциялау, оларға қатысты лингвистикалық-этимологиялық мәселелердi түркiлердiң пайдасына шешу тек таным аумағын кеңейтiп қана қоймайды, осындай жүйелi әрекеттердiң нәтижесiнде бiздер қазақ (жалпы түркi) тарихының ең көне кезеңдерiнiң қыр-сырына жауап бере алатын айғақтарды да таба алатын боламыз» [47,5б.]. Символ – мифтің басты ерекшеліктерінің бірі болса, мифология Ж.Баласағұн дастанында дәл осы символдық қолданысымен ерекшеленеді. Көне адамдардың аспан денелеріне табынған алғашқы мифтік түсініктері кеңейіп, адамзат мұраттарын таныту деңгейіне дейін көтерілгеніне сөз етіліп отырған дастан мысал бола алады. Орта ғасырлардағы еуропалық әдебиетте христиандық мифология өзіндік сипатын таныта бастаса, осы кезеңдегі түркі әдебиеті мұсылмандық мифология сипатымен ерекшеленеді Оған мысал ретінде Қожа Ахмет Яссауидің “Диуани хикмет” (ХІІ ғ.) дастанын атауға болады. Мифтік сана негізінде пайда болған діндер мифтің өзін діни ұғымдармен “өңдеп” жібереді. Қожа Ахмет Яссауидің шәкірті Бақырғани “Ақыр заман кітабы”, “Бибі Мариям кітабы” дастандарын жазып, сол арқылы сопылық-мистикалық ойларды уағыздауы осы сөзімізге дәлел. Қазақ мифологиясында «Алаш алаш болғанда, Алаша хан болғанда, таңбасыз тай болғанда» деп басталатын аңыздардағы Алаша есiмнiң шығу тегiнiң де арғы тектiң Ұлы Ана деп түсiнiлгендiгiмен, оның жыландық, айдаһарлық кейпiмен байланысты екенiн аңғаруға болады. Бұндай ойға «алаштың ала туы» деген сөз тіркестері жетелейдi. Антика заманының авторларынан қалған жазба деректерде ежелгi скифтердiң айдаһардың суретi салынған тулары болғандығы, шауып келе жатқан салт аттының қолындағы мұндай ту, желмен желбiреп, жауларына қорқыныш ұялататындығы жайлы жазылған. С.Қондыбай ежелгi қазақтарда да осындай (айдаһар суретi салынған) тудың болғандығына дәлел ретiнде Мөңкеұлының мынадай өлеңiн келтiредi: Алаш Алаш болғалы Алаша атқа мiнгелi Ала шұбар ту байлап Алашқа ұран бергелi...[47,366 б.] Ал Көк түрiктердің бөрiнiң суретi салынған ту көтергенi белгiлi. Бұл түрiктердiң арғы тек ретiнде түп ананы түсiнген, Ұлы Ананың жылан, қасқыр кейiптерiнiң символы. Ежелгі түркі халықтарының шамандық бақсылық өнерде де әйел-абыз екені белгілі. Бағзы көне заманда, дамыған көшпелiлiкке дейiн, яғни шамамен б.з.д. 1 мыңжылдықтарға дейiн, түркiлердiң дүниетанымында басшысы әйел-ана болған. жүктеу/скачать 1,41 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|