«ТҮркі әдебиеті бастаулары: зерттеу мәселелері мен оқыту әдістемесі»

203 
дастандар, шежірелер, сондай
-
ақ тарихи мұраларды да жатқызуға 
болады. Осы барыста ежелгі дәуір әдебиеті «қазақ әдебиеті
» 
оқулықтарында қалай оқытылды және қалай оқытылып жатыр 
деген сұрақ аясында бұрынғы және қазіргі оқулықтарды қарап, 
салыстырып көрдік. Соның ішінде 2004 жылы Алматыда жарық 
көрген «Мектеп» баспасының 8
-
сынып оқулығында «Біздің 
заманымызға дейінгі жазу
-
сызулар мен аңыз
-
жырлар», «Алып
-
ер 
Тұңға», «Алып
-
ер Тұңғаны жоқтау», «Орхон ескерткіштері (VIII 
ғ.)», «Ескерткіштен үзінділер», «Қорқыт ата кітабы», 
«Қорқыттың нақыл сөздері», «Аңыз», «Оғыз қаған жыры», «Оғыз 
қаған
жырынан үзінді» келтірілген. Ал 9
-
сыныптың 2009 жылы 
Алматыда «Мектеп» баспасында жарық көрген «қазақ әдебиеті» 
оқулығында ежелгі дәуір әдебиеті «Түркі тектес халықтарға 
ортақ асыл мұрамыз», «Күлтегін жырлары», «Қорқыт ата 
кітабы», «Оғызнама», «Ахмет Йасауи» сынды тақырыптармен 
толықтырылған
.
Қазіргі
таңда оқытылып жатқан 2018 жылы Алматы қаласы 
«Атамұра» баспасынан жарық көрген «қазақ әдебиетінің» жалпы 
білім беретін мектептің 6
-
сыныбына арналған оқулығында 
«Туған жерім 
– 
аялы алтын бесігім» бөлімінде «Алып Ер тұңғаны 
жоқтау» тақырыбы ұшырасады. Ал «Арман
-
ПВ» баспасынан 
шыққан 7
-
сынып оқулығында ежелгі әдебиетіміз «Көне 
күндерден жеткен жәдігерлер» атты бөлімімен келтірілген. 
Мұнда «Күлтегін жазуы», « «Күлтегін жыры» (Бірінші жыр)», 
«Күлтегін жыры» (Екінші жыр)» тақырыбымен толықтырылған. 
Сондай
-
ақ 2018 жылы Алматыда «Мектеп» баспасында жарық 
көрген 8
-
сынып оқулығында ежелгі дәуір әдебиеті «Дананың сөзі 
– 
ақылдың көзі» бөлімінде «Қорқыт ата кітабы» туралы 
мәліметтер келтірілген. 
Біз мысалға келтіріп отырған оқулықтар тек бер жағы ғана. 
Көне жәдігерлеріміздің оқулық беттерінен ойып тұрып орын 
алуы қуанарлық жағдай. Алайда осы жәдігерлерімізді тарихи 
шежірелермен толықтырсақ құба
-
құп болар еді. Шежіре 
– 
біздің 
өткеніміз, бүгініміз бен болашағымыз. Біз одан қол үзе алмаймыз. 
Жең ұшынан жалғасып жатқан шежірелерді өскелең ұрпақтың 
бойына мектеп жасынан сіңіріп өсірсек болашағымыз бұдан да 
нұрлы болмақ. 

204 
Қазақтың
халық болып қалыптасуының өзіндік тарихы бар. 
Бұған дәлел ретінде рулар мен тайпалар, ұлыстар мен 
бірлестіктер атауларының пайда болуы турасында құйма құлақ 
қарттардан
жеткен шежірелік аңыздарды атап өтуге болады. 
Соның жарқын дәлелі ретінде Шыңжаң ұйғыр автономиялы 
районы Алтай аймағындағы қазақтары арасында ауызша және 
жазбаша түрде кең молынан тараған «Қазақтың жалпы шежіресі» 
нұсқасын ауыз толтырып айтуға болады. 
«Қазақтың жалпы шежіресінде» Пайғамбарлар тарихында 
Нұхқа дейін көп ата бар екендігі айтылады. Сол тұста жер бетін 
топан су басып, Нұх пайғамбар кемеге көп жан салып жан 
сауғаласа керек. Су тартылып, жер шыққанда қалған жандардан 
қазіргі адамзат таралған деседі. 
Дейді екен соңғы атаны Нұх пайғамбар,
Ол Нұхтың үш ұлы мен үш қызы бар. 
Тарапты осылардан әлемдегі,
Қазіргі
көп нәсілді, көп ұлттар.
Үш
ұлын Хам, Сам, Япас деп атаған,
Бұл Забұр, Інжіл, Таурат, Құранда бар [2, 9].
Қазақ шежіресі, міне, осы арадан бастау алады. Япастан 
тараған сегіз баланың ішіндегі Түріктен төр ұл өмірге келеді. 
Оның бірі
-
Түтіктен Елжахан, одан Бақой, Бақойдан Киік хан 
туылады. Аланшы хан осы Киік ханның баласы. Одан туылған 
Моңғолдан төрт баланың бірі Қараханның бірі әрі бірегей ұлы 
Оғұз хан екендігі айтылады. Оның алты ұлы болып, соның 
ішіндегі Теңіз ханың бәйбішесі тәңір қолдап Ауа, Қанық, Елхан 
және Негіз сынды төрт ұл сыйлапты. Ал тоқалынан Кіне, Көне, 
Тұрпақлы, Керейлі, Солтанлы, Оқлы, Көклі, Сожлы, Арасанлы, 
Иорытчы, Жамшы, Тореш, Қомы, Сорқы, Қорчұқ, Қарачық, 
Сұрачық, Қазғұрт, Тикен, Лале, Март, Суи, Қырғыз және Саир 
атты 24 ұл сүйіпті. Шежіреде осылардан қалың түрік тараған 
деседі. Теңіз ханның телегей теңіз ұрпақатары жер бетіне теңіздің 
көпіршігіндей шашырап, Азия өңірін мекендеп, Сарыарқа, Сыр 
бойынан ары барған делінеді. Тіпті Байқал, Орхұн, Алтаймен 
қоса, Тәңір тау, Орал, Сырға дейін жеткен көрінеді. 

205 
Үйсін, дулат, жалайыр, қаңлы елдері, 
Бәрінің тегі солай келген жері. 
Арғын, найман, керей, уақ, қыпшақ, қоңырат,
Бәрінің түркі тектес нәсілдері.
Кіші жүз, алшын, жаппас елдері де,
Біртұтас тектері бар, әрқилы елі 
[2,14]. 
Осы тұста түркі тектес тайпалар қазақ болып моғұлдармен 
жер суға талас басталады. Ал қазақ, түрік ұрпағы бір
-
бірімен 
жұрағат болып, бірде тату, бірде араз болған. Жаугершілік 
жалғаса берген соң ақыр соңында қазақ пен моғұл бір
-
бірлерінен 
ірге айырып, бөлек
қоныс тепкен. Шежіреде қазақ дегеніміздің 
өзі
түптеп келгенде «еркін кеткен» деген сөзден шыққандығы 
айтылады. 
Біз мысалға алып отырған шежіре тек біреуі ғана. Ал оның 
сан мыңдаған нұсқасы түрлі атаумен түрліше жарияланып та 
жатыр. Тіпті бір ғана Оғыз қағанның
есімі әр түрлі нұсқаларда 
кездеседі. Оған дәлел, жоғарыда келтірілген «Қазақтың жалпы 
шежіресінде» «Оғұз» деп келсе, Ал Құлмат Өмірәлиевтің «Оғуз 
қаған» эпосының тілінде «Оғуз» деп келтіріледі. Бұл кітапты 
«Оғуз қаған» эпосының тілі деп атаудағы себебін қысқаша: 
«Оғуз
-
наме» 
аталған 
күрделі 
зерттеу
-
еңбектер 
қазақ 
филологиясында тағы жоқ. Сондықтан бұл ескерткіш жайлы 
ғылымда
«Оғуз
-
наме» атымен бірлікте қалыптасқан тарихи 
түсінікке, дәстүрге қайшы, нұқсан келеді деуге тағы негіз жоқ. 
Осыларды ескере келіп, біз «Ер Көкше», «Құла мерген», 
«Қобыланды батыр», «Есім хан» түрінде келетін дәстүрмен бұл 
ескерткішті «Оғуз қаған» деп атадық және бұл ат ескерткіш 
тестінен алынды» деп түсіндірген [3, 3
-4].
Тіл білімінің маманы, филология ғылымдарының кандидаты 
Құлмат Өмірәлиевтің тілдік өзгерістер мен қолданыстар жайында 
айтылған өміршеңдігі жоғары тағы бір пікіріне зер салсақ: «Әрбір 
дәуірдің тілдік нормасы өзінің шешуші редукциясын жүргізеді, 
жеке сөздерде ғана емес, дыбыстардағы, грамматикалық 
формалардағы, тіркестердегі, сөйлемдегі, сөздің орналасу 
тәртібіндегі жаңа дәуірге тән жаңа норма бұрынғы дәуір сөзіндегі 
өзіне
сәйкеспейтіннің бәрін өзгертеді» дейді 
[4, 101]. 

206 
«Оғуз қаған» эпосына келер болсақ, Қ. Өмірәлиевтің қазақ 
тілінің қазіргі айтылу қалпына түсірілген үлгісінде «Оғуз 
қағанның
тууы мен балалық шағы баяны», «Оғуз қағанның жігіт 
болуы және ерлік көрсету үшін аттану баяны», «Оғуз қағанның 
үйлену
баяны. Ай, Күн, Йулдыз, Тағ, Көк, Теңіз деген 
балаларының тууы баяны», «Оғуздың қаған болуы және үлкен 
той жасауы, төрт тараптағы елдерге елшілер жіберуінің баяны», 
«Оғуз қағанның Урум қағанға қарсы аттануының баяны. Оғуз 
әскерін
көк бөрінің бастап жүруінің баяны», «Оғуз қағанның 
Урум қағанымен соғысы баяны. Урум қағанды жеңуі және елін 
қарату
баяны», «Оғуз қағанға
Урусбектің оғлы Сақлаптың тарту
-
таралғымен келу баяны», «Оғуз қағанның Етіл суынан өтуі. Етіл 
суынан өту амалын тапқан улуғ Орду бекке Оғуз қағанның 
«Қыпчақ» деп ат беру баяны», «Оғуз қағанға көк бөрінің екінші 
реткелуі баяны. Оғуз қағанның Шауқартаң атының жоғалуы және 
ол атты белгісіх ердің Мұзтауынан табу баяны», «Оғуз қағанның 
тағы ілгері жол шегуі, жолай бір алтын сарайға кездесуі, осы 
сарайды ашқан ерге «Қалач» деп ат беру баяны», «Оғуз қаған 
қолын
көкбөрінің үшінші жолы бастап жүру баяны. Оғуз 
қолының Чүрчіттермен соғысуы, жеңуі баяны», «Оғуз қаған 
қолына
ұрыста көп олжа түскені баяны. Олжаны алып жүру ішін 
қанға
жасаған шеберге «Қаңғалуғ» деп ат бергені баяны», «Оғуз 
қағанның
Көк бөрі бастап Сынду, Таңғут, Шағам жұрттарына 
аттануы және ол жұрттарды жеңуі баяны», «Оғуз қағанның күн 
түстіктегі Барақа деген жердегі Масар қағанға қарсы аттануы, 
Масар қағанды жеңуі, өз жұртына қайта жүру баяны», «Оғуз 
қағанның
аяң айтатын жырауыУлуғ Түрүктің түс көруі және бұл 
түсін Оғуз қағанға айтып жоруы баяны», «Оғуз қағанның
балаларын аң аулауға жұмсау баяны, балаларының жолай алтын 
жай және үш күмісоқ тауып алуы, оны аталарына алып келуі 
баяны», «Оғуз қағанның ұлы құрылтай шақырып, бектерін, ел
-
жұртын жиып той беруі баяны. Балаларына жұртын бөліп беруі 
баяны. Оғуз қағанның
өсиет сөзі» келтірілген. Яғни, шежіре, ол 
тұнып тұрған тарих. Осыны «қазақ әдебиеті» оқулығына қосып, 
шежірелерімізді қайтадан жаңғыртсақ, келер буынның 
алдындағы бір парызымыздан құтылар едік. 

жүктеу/скачать 3,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: