«ТҮркі әдебиеті бастаулары: зерттеу мәселелері мен оқыту әдістемесі»
жүктеу/скачать 3,17 Mb. Pdf көрінісі
|
Жинақ-Түркі бастаулары
|
ЖАС ҒАЛЫМ ЕЖЕЛГІ ТҮРКІ ЕСКЕРТКІШТЕРІНДЕГІ КОСМОГОНИЯЛЫҚ МИФТЕР Тулеуова Гульмира Рустемовна Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің 2-курс докторанты Сарбасов Болатхан Серғазыұлы ф.ғ.к., профессор м.а. Алматы қаласы Аңдатпа. Түркі ескерткіштеріндегі фольклорлық мифтер – әдебиет саласындағы өзекті мәселелердің бірі. Ата - бабаларымыздың өмірінің негізі болған бұл мифтер әлі толық зерттелмеген. Айналадағы табиғат құбылыстары: күн, ай, жер, жұлдыз, тау, ағаш тағы басқа құбылыстар киелі деп саналды. Ғарыштық бейнелер ежелден ертедегі адамдардың мифтік концепциясына айналып, ауыз әдебиетінде тұрақты поэтикалық тұлғаларға айналды. Бұл ғылыми мақалада негізінен түркі ескерткіштеріндегі фольклорлық мифтерге талдау жасалып, олардың қаншалықты маңызды екені айқындалады. Кіріспе. Түркі ескерткіштеріндегі космогониялық мифтердің зерттелуі. Адам танымының алғашқы кезеңдеріндегі айнала табиғатты тұтас жан деп ұғыну, адам мен табиғаттың бір - біріне оң және теріс әсерлері туралы түсініктер бұрынғы ата - бабаларымыздың тұрмыс - тіршілігіне тірек болып, бүгінгі заман ой - танымында, әдеби кәркемдік әдістерінде сақталған. Айнала табиғаттағы Күн, Ай, Жер, Жұлдыз, Тау сияқты құбылыстарға қасиет беріп, киелі санау, олармен қарым - қатынаста белгілі бір заңдылықтарды сақтаудың мәні - шарт бұзылса адам кеселге, ауруға, өлімге ұшырайды деген сенім. Сондықтан, отқа, суға түкірме, аттама, айға қол шошайтпа, күн батарда ұйықтама, жер 197 сабалама деген сияқты түрлі ұғымдардың әрқайсының өзіндік мәні бар. Өйткені, дүние жүзінің көптеген халықтары, солардың ішінде түркі, монғол халықтары да, ерте кезде табиғат сырларын түсінбеген. Ертедегі адамдардың дүниетану шама - шарқы төмен болғандықтан, жаратылыс көріністерінің әр алуан түрлерін (ай мен күн, бұлт пен дауыл т.б.) жарылқаушы күш ретінде қабылдап, оларға сиынған, медет тілеген. Ш.Уәлиханов: «Шамандық - сенімнің дүниеге келуі, жалпылай немесе жекелей табиғатты қадір тұту, қастерлеу болып табылады», – деп жазады. [1,171]. Осындай арғы замандардың айғағы болған Ай, Күн, Аспан, Жұлдыз сияқты космостық бейнелер бір кездері ертедегі адамдардың мифтік түсінігіне сәйкес туып, келе - келе ауыз әдебиетінің тұрақты поэтикалық образдарына айналған [1,172]. Алайда, бұл ұғымдар аталып отырған ескерткіште тікелей негізгі кейіпкер болмысымен тығыз қабысып жатады. Өйткені, ол күннің нұрынан пайда болады. Жалпы, дүниежүзі тарихында атақты адамдар мен Құдайлардың дүниеге келуі жайлы мифтерден көбінесе, күн нұрынан туу мотивін жиі кездестіруге болады. Ежелдегі адамдар басында сәулесі болған, текті адамды нұрдан жаратылған етіп көрсету, ол құбылыс келе - келе мақсатты түрдегі қолданылатын фольклорлық әдіске айналған. Күн нұрынан пайда болу мотиві Шыңғысханның дүниеге келуіне байланысты, тағы да басқа қазақ жырларында көрініс табады. Ежелгі түркі аңыз, әпсаналарында бақытты болатын адамның төбесінен нұр жауатыны туралы көп айтылады. Бұл дәстүр түркі халықтарының ерлік дастандарынан да орын алған. Мәселен, қырғыздың «Манас» атты эпосында болашақ батыр Манас та жолына нұр төгілген, өзін көкжал бөрі қорғап жүрген қаһарман болып келеді. [2,101]. Түркі - монғол халықтарының аңыз - ертегілерінде кейіпкердің күн нұрынан туу мотивінің орын алуы ежелгі наным - сенімдерге байланысты. Жалпы, дүниежүзі халықтары фольклорында атақты адамдар мен Құдайлардың дүниеге келуі көбінесе күн нұрымен байланыстырылады. Фольклортанушы ғалым В.Я.Пропп: «Адам баласы мәдениеттің неғұрлым төменгі сатыларында болған уақытта ғажайып туу елдің бәріне талғаусыз таныла береді. Патша мен Құдайлардың бұлай тууы олардың артықшылығына 198 айналды. Ал, қарапайым адамдар қалыпты жағдайда дүниеге келеді. Египет патшалары өздерін күннің құдайы Раның тұқымымыз деп санайды. Осындай сенім Үнді патшалары мен ханзадалары және Қытай императорларында да бар», – деп жазған [3,207-208]. Түркі халықтары фольклорындағы космогониялық мифтердің мәні орасан зор. Фольклортанушы ғалым В.Я.Пропп «Фольклор и действительность» атты еңбегінде бүкіл дүниежүзі фольклорының ең көне жанрларында пайда болған ғажайып туу мотивінің пайда болу принциптерін ертегі наным - сенімдермен, культтік, рәсімдік мәселелермен тығыз байланысты қарастырады. Бұл мотивтің фольклорлық шығармалар сюжетін толықтырушы көркемдік тәсілге айналғанға дейінгі даму тарихын қалпына келтірді.Түркі халықтарының фольклорында осындай Ай мен Күн әсерінен дүниеге келуін баяндайтын сөздеріне орайлас тұрақты дәстүрдің қалыптасуы тегін емес. Ол түркілердің ең көне дүниетанымына, яғни, олардың көне наным - сенімдеріне Ай мен Күн культінің маңызды рөл атқарғандығын, әрі сенім көріністері халықтың эстетикалық қалыпты нормасына айналғанын байқатады. С.П.Толстов зерттеулеріндегі пайымдауларға қарағанда түркі тайпаларында Ай мен Күн тотемдеріне табынушылық ұзақ уақыттар сақталып келген. Сол себепті түрікмен тайпаларының шығу тегі баяндалатын шежірелерде түрікмендердің Ерсары, Шах, Теке тайпаларында «Айтолды», «Күнтолды» ру тайпалары кездесетіні сөз болады [4,7]. Жүсіп Баласағұнидың «Құдатғу білік» дастанындағы басты кейіпкерлердің есімдері де Айтолды және Күнтолды болуы бұл дәстүрдің түркі фольклорында мықтап орныққанын аңдатады. Талдалып отырған «Оғыз - наме» ескерткішінде Оғыз қағанның өзі ғана емес оның үйленуі, Ай, Күн, Жұлдыз, Тау, Көк, Теңіз деген балаларының тууында космогониялық мифтердің мәні көркемдік рөл атқарады. жүктеу/скачать 3,17 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|