Түркі тілдес халықтарының
жүктеу/скачать 428,17 Kb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Негізгі бөлім
| Keywords:
Turkic languages, terminology, name, Turkic word-forming models, word-forming process, Latin graphics, interaction, foreign words. Кіріспе Ел тәуелсіздігімен байланысты мемлекеттік тілдің өміршеңдігіне жағдай туғызу, қолданылу аясын кеңейту, сөздік қоры мен құрамын молайту – заман талабынан туындаған табиғи үдеріс. Ал бұл қазақ тіл білімінде сала ретінде бөлініп шығуы тәуелсіздікпен тұспа-тұс келген, бірақ қалыптасу тарихы көнеден басталатын – сөзжасам саласының дамуына, сондай-ақ латын графикасының болашақта еніп, емлелік ережелерінің жасалуына, яғни шеттілдік сөздердің орфографиясына айрықша әсер етуде. Жаңа қоғамдық формация, интеграциялық үдерістер, ақпараттар ағыны тілші ғалымдар қауымын тілдің лексикалық қоры мен терминжасамына терең де жан-жақты үңілуге итермелеп отыр. Түркі тілдеріндегі терминжасам жүйесі, сөз кұрылысы, сөздердің жасалымы мен аталымы – ұзаққа созылған тарихи дамудың жемісі. Сөздің, терминдердің құрылымдық табиғатын тану үшін сөзжасам ғылымының тарихи даму жолын теориялық және практикалық тұрғыдан, түркітілдес халықтар тәжірибесімен астастыра, жан-жақты зерттеу қажет. Түркі тілдеріндегі сөзжасамдық жүйенің шығу төркінінде, даму және қалыптасу тарихында, ондағы жаңа аталымдардың беретін мағыналары мен атқаратын қызметтерінде қаншалықты ұлттық ерекшеліктері бола тұрса да, олар бейберекет құбылыстар емес, бір үлкен жүйе аясына топтасатын күрделі құбылыс. Негізгі бөлім Қазіргі қоғамдағы интеграциялық үдерістер қоғамдық өмірдің барлық саласына, оның ішінде – тілдік қабаттардың барлығына өз ықпалын тигізуде. Тілімізге сырттан толассыз еніп жатқан сөздер мен тіркесімдер тіл экологиясының ахуалын қиындатады. Мәдениетаралық ықпалдастықта ең сезімтал саналатын тілдің лексикалық құрамындағы терминдерді сырттан дайын күйінде сол қалпында қабылдай беру тіл иммунитетін әлсіретіп, оның қоғамдық, коммуникативтік қызметінің төмендеуіне әсер етуі сөзсіз. Сондықтан кезінде ұлт руханиятының көсемдері А. Байтұрсынұлы көрсеткен «тілдің ішкі мүмкіншілігін сарқа пайдалану» идеясы мемлекеттік тілдің кең қанат жаюына ықпал етеді. Әрине, бұл барлық термин сөздерді түгел аудару деген ой емес. Бірақ тамыры бір түркі тілдерінде осы мәселе қалай шешілуде, терминжасам үдерісі, шеттілдік сөздерді игеру қандай сипатта дамуда, қазақ тілінің функциясын дамыту үшін өзге түркі тілдерінен не алуға болады немесе қазақ тілі өзге тілдерге қандай тәжірибе ұсына алады – міне, бұл мәселелер зерттеудің өзектілігін айқындай түседі. Әсіресе, қазақ графикасын латын әліпбиіне көшіріп жатқанда мұндай мәселелердің маңыздылығы артып жатыр. Мақаланы жазу барысында түркі тілдеріндегі сөзжасау, терминжасам тәжірибелері зерттеліп, қазақ тілінің ғылым мен технологияларға қатысты қолданылатын түркі негізді атаулары мен тіркесімдер қатары молайту көзделіп отыр. Осы арқылы мемлекеттік тілдің қолданыс аясы кеңейеді. Бұрынғы Кеңес одағының құрамында болып, тәуелсіздік алған бірқатар түркітілдес мемлекеттер әліпбиін латын қарпіне ауыстырғаны белгілі. Алайда ол тілдердің терминологиясында шет тілдерінен енген терминдерді транслитерациялау және транскрипциялау мәселесі толық шешілді деп айта алмаймыз. Бұл мәселе қазіргі түркі тілдерінің барлығында бар десек қателеспейміз. Латын графикасына көшу кезінде Қазақстан өзге елдердің, атап айтқанда, Өзбекстан, Түркіменстан, Әзірбайжан, Түркия елдерінің тәжірибесіне сүйенді. Сондықтан біздің тілімізде де мұндай мәселелердің болары анық. Бірақ бұндай мәселелердің болуы тіл мамандарынан емес, аталған мемлекеттердің (Түркиядан басқалары) геоясаяси, қала берді орыс тілі басымдығынан болса керек деп ойлаймыз. 1934-1950 жылдары терминге қатысты бірқатар зерттеулер жүргізілді. Ататүрктің тікелей қолдау көрсетуімен білім министрлігі және түрік тілі қоғамы тығыз байланыса отырып, бірқатар жұмыстар жүргізді. 2876-шы Ататүрк мәдениет, тіл және тарих жоғарғы қоғамы заңының 37-ші пунктінің “Д” бөлігі бойынша «Барлық ғылым, техника, өнер салаларында термин түзу және зерттеу» міндеті түрік тілі қоғамына жүктелді. Түрік тілі қоғамы терминге қатысты жұмыстардың дерлігін 87 дербес түрде қолға алды. Әртүрлі ғылым мен өнер салаларында терминдер сөздігі жасалды. Әйтсе де осы кезеңде түрікшілдік идеяның жеткіліксіздігі, терминдердің сауатсыз түзілуі, дұрыс баламаларға қайшы ұғымдардың алынуы, ұғым мен термин арасында сәйкессіздіктің туындауы жаңадан түзілген терминдердің мойындалмай, жарияланбауына себепкер болды. Түрік тілінің ережелеріне бағынбай жасалған терминдердің де әсері болғандығын айта кету керек. Осындай өрескел әрекеттерге қарамастан түрік тілі қоғамы термин мәселесіне қатысты жұмыстарын жалғастыра берді. Бұның айғағы, алғаш рет түрік тіліндегі түсіндірме сөздік пен түрік тілінің емле сөздігі жарыққа шықты (Бегимова, 2012: 69-73). Қазіргі түрік әдебиетіндегі шеттілдік кірме терминдерді қолданыстан шығарып тастауға бола ма? Егер болса, оларды қолданыстан шығару үшін не істеу керек? Термин орнын жұмсалатын сөздер сол тілдің сөздік құрамынан табылады ма? Табылмаса не істеу керек деген сұрақтарға жауап іздеу керек. Мыңдаған шет тілінен енген әдебиет терминдерін қалайша қолданыстан шығарып тастаймыз? Немесе түрік тілінің грамматикалық ережелеріне қайшы келетін жаңа сөздердің түзілуінің етек алуы сияқты мәселелердің төңірегінде туындаған пікірталастар күні бүгінге дейін жалғасын табуда. М. Каплан – терминдерді таза түрік тілінде түзуді жақтаушы ғалым. Оның «Күлтүр вэ Дил» атты кітабында: «Жаңа ұғымдар үшін жаңа сөздердің жаңалығын, түрік тіліне еніп қалыптасып кеткен шет ел сөздерінің жоққа шығарылуымен шатастырмау керек. Қазіргі кезеңде біз ғылым, техника, әдебиет, өнер, философия салаларында мыңдаған сөзге мұқтажбыз. Бұлардың түбірі төл тілімізде жасалса, әрине, орынды болар еді. Түрік тілінде болмаған бір ұғымға түрікше балама таба алсақ, оны түрік мәдениетіне жаратсақ мақтанарға тұраралық үлкен іс болары хақ» (Ағакай, 1943). М. Каплан осы пікірін «Хисар» атты журналда былайша толықтырады: «Қазіргі кезеңде көптеген түрік ғалымдарының кітаптары мыңдаған батыс тілдерінен енген кірме сөздерге толы. Әрине, мен бұған аса қарсымын дей алмаймын, әйтсе де қолымыздан келгенше жаңа терминдердің төл тілімізден болғандығын қалар едім. Өйткені Түркия ғылым, техника салаларында күннен-күнге дамуда, ал мұндай мәселе дер кезінде қолға алынбаса, тура арабша, парсыша сөздер сияқты тілімізді шұбарландырып жібереді. Ғылым, техника салаларынан мәдени тілімізге, одан ауызекі тілге орныққын терминдер, түрік тілінің сапасын бұзады, оның кірленуіне жол ашады» (Ағакай, 1943: 8). Жаңадан түзілген сөздерге зерттеулер жүргізген «Уйгун вея уйгун олмаяан ени келимелер сөзлүгү» атты кітаптың авторы Ф. Тимурташ та терминдер тақырыбында М. Капланның пікірімен шамалас. Ғалым сөздігінің алғы сөзінде: «Түрікшеміз дамуда, терминдер тоқтаусыз жаңаруда және өзгеру үстінде. Жаңа сөздердің төл тілімізде жасалуы – талай уақытты қажет етеді. Бірақ ең бастысы жаңадан түзілген сөздердің тіліміздің құрылысы мен заңдарына сай дұрыс болуында. Сондықтан тілшілер мен әріптестеріміз бұл мәселе аясында қолдау көрсетсе өте орынды болар еді…» (Башкан, 1973: 8). Ф. Тимурташ, кітабының тағы бір жерінде « жүктеу/скачать 428,17 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|